Wolne Państwo Stanowe

Wolne Państwo Stanowe (Freie Standesherrschaft) – całkowicie wyodrębnione ze struktury ustrojowo-prawnej księstw, niezależne terytorium będące, obok księstw lennych i dziedzicznych, jednym z elementów struktury terytorialnej feudalnego Śląska. Obszar ten stanowił pełną własność alodialną, równorzędną księstwom pod względem ustrojowym, powstałą w wyniku wykupu majątków od króla bądź książąt śląskich wraz z prawami książęcym, jednak bez książęcego tytułu.

Geneza

Pierwsze obszary, mające w ciągu XVI i XVII wieku osiągnąć rangę państw stanowych pojawiły się na Śląsku u schyłku rządów Macieja Korwina. Należały do nich Ścinawa, Wąsocz oraz Syców, który jako jedyny z trzech wymienionych utrzymał swoją pozycję, wchodząc w epokę jagiellońską w nowej formie ustrojowej. Wówczas ukonstytuowała się prawna natura tych nowych tworów jako wolne państwa stanowe, których właściciele tytułowani wolnymi panami stanowymi (Freiherr), pozostawali w bezpośredniej zależności od króla czeskiego. Podobnie, jak książęta śląscy składali mu hołd i przysięgę lenną, jednak akt ten nie czynił z nich królewskich wasali, ponieważ nabyty przez nich majątek stanowił własność alodialną, a więc nieograniczoną i wolną od zobowiązań oraz ciężarów feudalnych. W przeciwieństwie do książąt, wolni panowie hołdowali królowi w pozycji stojącej, co stanowiło swoisty wyraz wierności. Za panowania Jagiellonów rozstrzygnięto też miejsce wolnych panów w strukturze Sejmu Śląskiego. Systematyzacja ta od początku budziła kontrowersje wśród jego tradycyjnych uczestników – książąt piastowskich, jako że wolni panowie byli nie tyle nowym, ale i obcym elementem, gdyż początkowo byli to głównie panowie czescy. W myśl edyktu Władysława Jagiellończyka z 1504 r. mieli więc zasiadać w pierwszej sejmowej kurii, ale po książętach i z jednym tylko, wspólnym wotum.

Do końca panowania Jagiellonów ugruntowała się też ilość wolnych państw stanowych w liczbie czterech: sycowskie (1498), żmigrodzkie (1492), pszczyńskie (1517) i milickie (1521). W 1601 roku godność wolnego pana stanowego otrzymał Jerzy von Schönaich, lecz jego państwo siedlisko-bytomskie zostało uznane dopiero w 1697 roku. W tymże roku powstało również państwo bytomskie na Górnym Śląsku, zaś w 1741 roku dołączyło do nich państwo goszczańskie.

Na Śląsku obok wolnych państw stanowych istniały również państwa mniejsze (freie Minderherrschaften, status minores). Kształtowały się w wyniku wydzielenia obszarów z księstw bądź wolnych państw stanowych, ale nie były wyodrębnione ustrojowo. Ich posiadacze w przeciwieństwie do wolnych panów podporządkowani byli nie monarsze lecz generalnemu staroście ani nie posiadali sesji i wotum w ogólnośląskich zgromadzeniach stanowych. Należały do nich Wodzisław, Bielsko, Frydek, Skoczów ze Strumieniem, Międzybórz, Olbrachcice i Ściborzyce Małe, Bohumin i Sułów .

Przywileje wolnych panów stanowych

Wolni panowie i ich państwa wyłączeni zostali spod władzy zwierzchniej księstw do których niegdyś należały. Uważani byli natomiast za stany inkorporowane do Królestwa Czeskiego. Zasadniczo zostali niemalże zrównani z książętami śląskimi i wpleceni w ogólnośląski organizm ustrojowy. Ich pozycja publicznoprawna określona była stosunkiem do podległego im terytorium i zamieszkującej je ludności, organów stanowych oraz króla i Korony Czeskiej. Wyrażała się zaś przysługującymi im prawami i przywilejami, szczególnie zaś posiadanym przez nich prawem książęcym.

Wyrazem bezpośredniej podległości królowi był przywilej udziału w elekcji i koronacji monarchy. On też, obok Trybunału Książęcego, stanowił dla nich właściwe forum sądowe. Także królewskie reskrypty były przesyłane na ręce wolnych panów bez żadnego pośrednictwa. W stosunku do Śląska, jako politycznej całości, przysługiwały wolnym panom sesja i wotum w pierwszej kurii organów o ogólnośląskim zasięgu czyli w Sejmie, Trybunale i Konwencie. Posiadali w nich jedno, wspólne wotum, odpowiadające jednemu wotum książęcemu. Nie mogli pełnić roli przewodniczącego kurii, jednakże posiadali prestiżowy przywilej otrzymywania cesarskich kredencjałów. Z czasem ustalił się też zwyczaj wysyłania na posiedzenia swoich deputowanych. Ponadto uczestniczyli wolni panowie w innych rodzajach zgromadzeń stanowych. Wymienieni byli też, jako osobni katastralni podatnicy w zakresie świadczeń skarbowych i wojskowych.

Władza skarbowa i wojskowa wolnych panów wyrażała się głównie w zakresie wykonawczym uchwał sejmowych i decyzji królewskich, natomiast w swoim ręku posiadali pełną władzę ustawodawczą oraz sądowniczą.

Przejście Śląska pod panowanie pruskie w 1742 r. doprowadziło do ograniczenia władzy wolnych panów na rzecz administracji państwowej, zaś kres istnienia wolnych państw przyniosła dopiero pruska konstytucja z 1848 r.

Wolne państwa stanowe

Sycowskie wolne państwo stanowe zostało wyodrębnione z części księstwa oleśnickiego w 1489 r. Otrzymał je wówczas dowódca wojsk królewskich Macieja Korwina, Johan von Haugwitz. W latach 1529-1571 należało do rodu Maltzanów, a następnie wykupił je Georg von Braun, którego ród władał nim do 1591 r. Kolejną rodziną panującą byli, w latach 1591-1711, Dohnowie. Po bezpotomnej śmierci Hannibala von Dohna obszar ten stał się dziedzicznym terytorium Korony Czeskiej, zarządzanym przez Urząd Zwierzchni do 1719 r. Terytorium państwa sycowskiego należało do najmniejszych wolnych państw na Śląsku. Pierwotnie obejmowało weichbild sycowski, do którego należały Syców, Czeszyce, Międzybórz, Goszcz i Bralin. jednak do 1656 r. w granicach państwa pozostał jedynie Syców i klucz braliński. Z kolei jako jedyne z istniejących posiadało własną ordynację ziemską. Podstawą jej wydania były zatwierdzone przez Georga von Braun odpisy przywilejów państwa sycowskiego, których oryginały zostały zniszczone w trakcie pożaru jeszcze w 1554 r. Utrata dokumentacji stała się impulsem do prac ustawodawczych, których owocem był projekt ordynacji, zatwierdzonej przez Abrahama von Dohna w 1592r., na prośbę panów, rycerstwa, burmistrza i rady miejskiej miasta Sycowa .

Żmigrodzkie państwo stanowe wykształciło się w 1492 r. z księstwa oleśnickiego w wyniku nadania przez Władysława Jagiellończyka, wówczas króla czeskiego, weichbildu żmigrodzkiego i prusickiego Zygmuntowi Kurzbachowi. W następnych latach Kurzbach nabył kolejnych pięć weichbildów, co stawiało go w rzędzie największych feudałów śląskich. W swoim posiadaniu miał więc jeszcze weichbildy milicki, wiński, wąsocki, ryczeński i sułowski. Terytorium to jednak uległo w 1521 r. podziałowi, w wyniku którego powstało milickie wolne państwo stanowe, ograniczając tym samym obszar państwa żmigrodzkiego do jego pierwotnej formy. Państwem żmigrodzkim do 1592 r. władali Kurzbachowie, a następnie przeszło w ręce Schaffgotschów, w których pozostało do 1634 r. W 1641 r. cesarz Ferdynand II nadał to terytorium Melchiorowi Hatzfeldowi. Bezpotomna śmierć ostatniego wolnego pana z tej rodziny, hrabiego Hermana von Hatzfeld, doprowadziła do podziału terytorium między jego rodzeństwo, do czego doszło w 1671 r., po trwającym czternaście lat sporze. Nie przyniosło to jednak zgody i w 1681 r. terytorium to podzielono ponownie, w ten sposób, że brat Hermana, również Herman, otrzymał część obejmującą zamek i miasto Żmigród wraz z okolicznymi wsiami, natomiast jego siostra Łucja i jej małżonek Bertram von Nesselrode przejęli zamek i miasto Prusice z tamtejszymi wsiami. Terytorium to połączyło się ponownie w cztery lata później, jednak zachowało niektóre, powstałe na skutek podziałów, odrębności ustrojowe.

Powstałe w 1521 r. państwo milickie pozostawało własnością Kurzbachów do 1590 r., po nich przejęli je Maltzanowie, którzy władali nim do 1806 r. W 1625 r. zostało podzielone między synów barona Joachima Maltzana. Część milicką z miastem Milicz otrzymał Joachim IV, zaś jego bracia zaczęli władać w Cieszkowie i Nowym Grodzisku, które z czasem uzyskały status mniejszych państw stanowych. Po podziale na terenie państwa milickiego znajdowało się jedno miasto – Milicz oraz 46 wsi. Wnukowie Joachima IV, Joachim Wilhelm i Nikolaus Andreas otrzymali godność hrabiów Rzeszy w 1694 r.

Pszczyńskie państwo stanowe powstało w 1517 r. w wyniku sprzedaży przez księcia cieszyńskiego Kazimierza II Pszczyny wraz z weichbildem, które kupił magnat węgierski Aleksy Turzo. Terytorium to obejmowało wówczas stołeczne miasto Pszczynę wraz z zamkiem i miasteczka Mikołów, Bieruń, Mysłowice oraz 50 wsi. Na początku XVIII w. obszar ten powiększył się czasowo o Kuźnicę Bogucką, Katowice i Brynów. W 1548 r. państwo pszczyńskie nabył wrocławski Baltazar Promnitz, który w 1651 r. utworzył z dóbr kameralnych fideikomis. W 1675 r. państwo pszczyńskie, w zamian za dożywotnią rentę, zostało przekazane księciu Fryderykowi Erdmannowi Anhalt-Cöthen. Anhaltowie ubiegali się o podniesienie państwa pszczyńskiego do rangi księstwa, co udało im się osiągnąć w 1825 r., jednak tylko na okres panowania ich rodu, toteż kiedy dobra te przeszły w ręce Hochbergów w 1846 r. nowi właściciele wrócili do tytułu wolnego pana stanowego.

W 1601 r. do grona wolnych państw stanowych dołączyło państwo siedlisko-bytomskie rodu von Schönaich, które zostało wyodrębnione z księstwa głogowskiego. W przeciwieństwie jednak do pozostałych, terytorium to nie powstało poprzez tradycyjną drogę wykupienia majątku, a zostało nadane przywilejem cesarskim Rudolfa II. Ten stan rzeczy wzbudził opór szlachty głogowskiej, która uznała tę decyzję jako uwłaczającą ich przywilejom, toteż wolny pan nie uzyskał sesji ani wotum w ogólnośląskich zgromadzeniach stanowych, mimo potwierdzenia przywileju przez Macieja II w 1616 r. Państwo to zostało uznane dopiero w 1697 r.

Państwo bytomskie, które od 1600 r. zaliczało się do państw mniejszych, uzyskało na mocy przywileju cesarza Leopolda I Habsburga status wolnego państwa, co miało miejsce w 1697 r. Wolnym panem, pod warunkiem przejścia na katolicyzm, został Leon Ferdynand Henckel von Donnersmarck. Otrzymał on prawo zasiadania w Sejmie Śląskim, ale tylko wymiennie z hrabią Schönaich. W skład państwa bytomskiego wchodziły trzy miasta: Bytom, Miasteczko Śląskie i Tarnowskie Góry, oraz 65 wsi.

Bibliografia

1. Franzkowski J., Geschichte der freien Standesherrschaft, der Stadt und des landratlichen Kreises Gross Wartenberg, Gross Wartenberg 1912.
2. Kurts F. G.G., Denkwűrdigkeiten aus der Geschichte der Stadt und Standesherrschaft Wartenberg, Wartenberg 1848.
3. Orzechowski K., Historia ustroju Śląska 1202 – 1740, Wrocław 2005.
4. Ptak M., Ordynacja ziemska wolnego państwa sycowskiego, w: „Acta Universitatis Wratislaviensis”. Prawo CXXXVII, 1986.
5. Ptak M., Pozycja publicznoprawna wolnych panów stanowych na Śląsku, [w:] „Acta Universitatis Wratislaviensis”. Prawo CCXXII, Wrocław 1993.
6. Ptak M., Sądy wolnego państwa sycowskiego ze szczególnym uwzględnieniem szlacheckich (1489-1742), [w:] „Acta Universitatis Wratislaviensis”, Prawo CIII, 1982.
7. Ptak M., Sądy wolnego państwa żmigrodzkiego, w: „Acta Universitatis Wratislaviensis”, Prawo XCI, 1980.
8. Ptak M., Ustrój sądów wolnego państwa milickiego (1521-1742), w: „Acta Universitatis Wratislaviensis”, Prawo CCXV, 1992.
9. Ptak M., Śląskie ordynacje ziemskie, [w:] Śląski Kwartalnik Historyczny „Sobótka”, nr. 1, 1979.
10. Ptak M., Zgromadzenia i urzędy stanowe wolnego państwa milickiego (1521-1742), w: Śląski Kwartalnik Historyczny „Sobótka”, nr. 4, 1990
11. Ptak M., Zgromadzenia i urzędy stanowe wolnego państwa pszczyńskiego (1517-1742), w: „Acta Universitatis Wratislaviensis”. Prawo CCXL, 1994, s. 105.
12. Ptak M., Zgromadzenia i urzędy stanowe wolnego państwa sycowskiego (1489-1742., w: „Acta Universitatis Wratislaviensis”. Prawo CXCVII, 1992.
13. Ptak M., Zgromadzenia i urzędy stanowe wolnego państwa żmigrodzkiego (1492-1742), w: „Acta Universitatis Wratislaviensis”. Prawo CCXIII, 1992.
14. Ptak M., Żydzi w Śląskich ordynacjach ziemskich, w: Śląski Kwartalnik Historyczny „Sobótka”, nr. 1, 1989.

Źródła

1. Archiwum Państwowe we Wrocławiu, Akta majątku Hatzfeldtów w Żmigrodzie, sygn. 5644 (Relation űber die Prerogativen derer freyen Standesherren in Schlesien entworfen um das Jahr 1710)
2. Grűnhagen C., Markgraf H, Lehns- und Besitzurkunden Schlesiens und sejner einzelnen Fűrstenthűmer im Mittelalter, cz. II, Leipzig 1883.
3. Hanke F., Die ehemalige minderfreie Standesherrschaft Loslau (…) in Oberschlesien, Pless 1864.
4. Schickfuss J., New vermehrete Schlesische Chronika, Jena 1625.

Źródła on-line

1. http://www.sbc.org.pl/dlibra/docmetadata?id=47142&from=&dirids=1&ver_id=&lp=4&QI=

1. http://www.sbc.org.pl/dlibra/docmetadata?id=9412&from=&dirids=1&ver_id=&lp=5&QI=

1. http://obc.opole.pl/dlibra/doccontent?id=1059&from=FBC

1. Zedler J.H., Grosses vollständiges Universal-Lexicon Aller Wissenschafften und Künste. Leipzig 1735

http://www.zedler-lexikon.de/index.html?c=blaettern&bandnummer=9&seitenzahl=956