Cerkiew Prawosławna na ziemi częstochowskiej

Autor: prof. dr hab. Beata Urbanowicz

ENCYKLOPEDIA WOJEWÓDZTWA ŚLĄSKIEGO

TOM: 2 (2015)

Historia chrześcijaństwa na ziemiach Rzeczpospolitej ukazuje, że na jej terenie doszło do spotkania dwóch wielkich tradycji religijno-kulturowych: wschodniej − bizantyjsko ruskiej i zachodniej − łacińskiej. Prawosławie było stałym elementem struktury wyznaniowej wielonarodowościowej Polski. Dzieje Częstochowy są także ilustracją tej tezy, gdyż od XVIII wieku żyła tutaj wspólnota prawosławna. Kolejnym rozdziałem historii prawosławia w Częstochowie był okres rozbiorów. Szczególnie trudno jest ocenić rolę kościoła prawosławnego na ziemiach dawnej Rzeczpospolitej pod zaborami. Jednoznaczna opinia historiografii polskiej o wykorzystaniu cerkwi jako elementu rusyfikacyjnego jest krzywdząca. Kościół prawosławny podzielił los Polski, a jego struktury organizacyjne i tradycja uległy likwidacji w pierwszej kolejności. Parafia prawosławna w Częstochowie istniała od1730 roku, w jej skład na przestrzeni wieków wchodziły miedzy innymi cerkwie pod wezwaniem świętych Cyryla i Metodego, Mikołaja oraz Częstochowskiej Ikony Matki Bożej.

Cerkiew pod wezwaniem świętych Cyryla i Metodego w Częstochowie

W okresie dominacji rosyjskiej w mieście w latach 1815-1914, powstała największa cerkiew świętych Cyryla i Metodego, umiejscowiona w centrum w pobliżu Alei Najświętszej Maryi Panny, co miało w pewnym stopniu świadczyć o potędze caratu i zaznaczyć obecność władz imperialnych w katolickiej Częstochowie. Dawna cerkiew prawosławna, a obecnie kościół katolicki pod wezwaniem świętego Jakuba mieści się w miejscu, gdzie pierwotnie stał drewniany kościółek tegoż świętego, wraz ze szpitalem dla ubogich ufundowany przez Jakuba Zalejskiego w roku 1586. W 1630 roku świątynia ta została przejęta przez Zakon Paulinów. Dzięki przeorowi jasnogórskiemu i prowincjałowi Zakonu Paulinów Andrzejowi Gołdonowskiemu w roku 1642, kościół został gruntownie przebudowany.

W latach 1786-1864 obiekty te znajdowały się pod zarządem Zakonu Mariawitek. W roku 1869 kościół świętego Jakuba został rozebrany przez władze carskie w ramach represji po powstaniu styczniowym. Polityka rusyfikacyjna władz carskich była wówczas szczególnie restrykcyjna, gdyż miasto i klasztor pomimo represji pełniły nadal funkcję duchowej stolicy narodu polskiego i stanowiło ośrodek życia katolickiego. Wówczas to w Częstochowie czynnik religijny stanowił stały element kulturotwórczy charakterystyczny dla miasta i regionu. Dlatego też starano się osłabić jego znaczenie religijne, gospodarcze, społeczne i kulturowe. W związku z tym na mocy ukazu carskiego z dnia 8 listopada 1864 zlikwidowano w Częstochowie domy zakonne sióstr felicjanek i mariawitek, gdyż ich działalność uznano za wrogą wobec rządu rosyjskiego. Coraz silniejsza diaspora rosyjska zamieszkująca miasto domagała się budowy świątyni dla realizacji kultu prawosławnego ponieważ najbliższa cerkiew znajdowała się w stolicy guberni w Piotrkowie.

Częstochowska społeczność prawosławna wystosowała petycję do władz, aby zezwolono na budowę cerkwi. Starania te poparł zarówno gubernator piotrkowski Iwan Kachanow, jak i prawosławny biskup chełmski i warszawski Joannicjusz. Hasło budowy świątyni rzucił podczas nabożeństwa dziękczynnego za uratowanie cara, namiestnik miasta major Parmen Kaszernikow. Inicjatywę tą poparł generał Aleksander Gliebow i zaproponował zbiórkę funduszy na ten cel. Pierwotnie chciano przejąć i zaadoptować na ten cel kościół katolicki pod wezwaniem Panny Maryi, gdyż pozbawiony był opieki swych prawnych właścicielek Zgromadzenia Sióstr Mariawitek. Jak wcześniej wspomniano wypędzone one zostały za działalność patriotyczną związaną ze wsparciem powstania styczniowego. Jednakże zamiarowi przekształcenia kościoła Sióstr Mariawitek na cerkiew prawosławną przeciwstawiły się ówczesne władze szkolne. Natomiast za pozyskaniem tego budynku do adaptacji na potrzeby cerkwi przemawiały niskie koszty tej inwestycji. Lecz wkrótce z pomysłu tego władze rosyjskie zrezygnowały z powodu typowej dla świątyń katolickich architektury budynku. Ponadto kościół ten był niewidoczny dla pielgrzymów i przechodniów, ponieważ od głównego traktu miasta zasłaniały go inne budynki klasztorne i wysoki parkan. Dlatego dla budowy cerkwi wybrano bardziej prestiżową działkę naprzeciw ratusza przy głównej ulicy miasta, gdzie wcześniej mieścił się kościół pod wezwaniem świętego Jakuba. Zatem pielgrzymi podążający na Jasną Górę musieliby najpierw minąć cerkiew prawosławną Cyryla i Metodego. Wybór patronów świątyni był nieprzypadkowy i przemyślany, ponieważ jednoznacznie wskazywał na wspólne słowiańskie dziedzictwo religijne, które miało mieć funkcje jednoczące i integracyjne. Wiosną 1870 roku powołano Komitet Budowy Cerkwi na czele z Kachanowem i Kaszernikowem.

W latach 1870-1872 na miejscu pierwotnego kościoła świętego Jakuba została wzniesiona cerkiew prawosławna pod wezwaniem Cyryla i Metodego. Świątynia została wybudowana staraniem ówczesnych władz carskich w Częstochowie jako wotum wdzięczności za ocalenie cara Aleksandra II, po nieudanym zamachu, który miał miejsce w Paryżu 25 maja 1867 roku. Namiestnik Królestwa Polskiego Fiodor Berg przeznaczył na tę budowę 45 tysięcy rubli, a wierni zebrali kwotę 2.123 rubli. Ministerstwo Dziedzin Wewnętrznych zatwierdziło plany budowy tego obiektu sakralnego. Częstochowska cerkiew zbudowana została według planów zatwierdzonych przez architekta powiatu częstochowskiego Aleksandra Lűhe. Projekt ten był wzorowany na warszawskiej cerkwi świętej Marii Magdaleny, a jej budowniczym był Nikołaj A. Sycew, architekt Świętego Synodu. Wzór ten nie był zapewne wybrany przypadkowo, ponieważ cerkiew świętej Magdaleny w Warszawie była pierwszym obiektem sakralnym zrealizowanym w pełni według wskazań estetycznych architektury ruskiej i rosyjskiej. Te cechy stylowe powtórzono w architekturze cerkwi częstochowskiej pod wezwaniem Cyryla i Metodego. Reprezentowała ona typ eklektyczny rusko-bizantyjski. Powstała na planie krzyża greckiego z czterema kwadratowymi kaplicami w narożnikach, z prezbiterium od strony wschodniej i trzema wejściami, nad którymi wykuto kamienne krzyże. Od strony Alei na kopułach miedzianych zamieszczono krzyże prawosławne oraz dwa dzwony w wieżach sprowadzone z moskiewskiej odlewni Sangina. Na ścianach czterech mniejszych wież zostały wyrzeźbione postacie 12 apostołów. Na wewnętrznych ścianach cerkwi przedstawiono wizerunki wielu świętych: Cyryla, Metodego, Piotra, Aleksieja, Parmena, Mikołaja Cudotwórcy, Marii Magdaleny i Matki Boskiej Częstochowskiej. We wnętrzu dominuje część centralna z wysoko rozpiętą kopułą na pendentywach. Nad głównym ołtarzem zamieszczono obrazy Boga Ojca i Ducha Świętego. Cerkiew wyposażona była także w pozłacany ikonostas z drzewa lipowego w stylu włoskim wykonany w Petersburgu. Składał się na niego obraz Pana Jezusa, Matki Bożej, Aniołów, Pana Jezusa Zmartwychwstałego, Apostołów Słowian Cyryla i Metodego, Apostołów Chrystusa Pana, Symbol Opatrzności Bożej i Krzyż oraz ikonę przedstawiającą Ostatnią Wieczerzę. W świątyni znajdowały się również kryształowe żyrandole, lampy i świeczniki. Podłoga była wykonana z drzewa dębowego i jesionowego. Wszystkie prace stolarskie były dziełem mistrza stolarskiego Pietrzykowskiego z Częstochowy. Wyposażenie świątyni w księgi i naczynia liturgiczne sprowadzono z Moskwy.

Na zewnątrz centralność układu podkreślała kopuła z potężną latarnią, której podporządko-wane były cztery latarnie kaplic. Na uwagę zasługuje bogate wyposażenie świątyni, gdzie znajdowała się między innymi: neoromańska chrzcielnica, eklektyczna monstrancja, neobaro-kowe kielichy i medaliony z popiersiami Chrystusa oraz świętych Jana Chrzciciela oraz Piotra i Pawła. Świątynia została konsekrowana w dniu 15 października 1873 roku przez arcybiskupa warszawskiego Joannicjusza w obecności namiestnika Fiodora Berga, urzędników oraz grupy 150 prawosławnych. Posługę duszpasterską w parafii pełnili proboszcz Nikodem Sokołow, wychowanek Akademii Duchownej w Kijowie oraz dwaj diakoni Wasyl Bykow i Konstanty Rawinowicz. Księża sprawowali opiekę duchową nad częstochowską parafią prawosławną, która była dość obszer-na i mieściła się na obszarze trzech powiatów: częstochowskiego, będzińskiego i noworadom-skiego (radomszczańskiego) guberni piotrkowskiej. W 1875 roku parafia liczyła 814 wiernych. Rekrutowali się oni przeważnie ze środowisk wojskowych, urzędniczych, kupieckich, rze-mieślniczych i chłopskich. Przy parafii działała także biblioteka i kiosk, gdzie można było za-kupić dewocjonalia i książki religijne. Ponadto proboszcz pełnił również funkcje katechety w progimnazjum rządowym. Jednakże zdecydowanymi obrońcami języka polskiego w nauczaniu religii byli dwaj prefekci szkolni księża Antoni Janczak i Franciszek Jűttner.

Dla potrzeb duchowieństwa prawosławnego w pobliżu cerkwi, po prawej stronie Aleii Panny Marii wzniesiono w roku 1875, murowany, piętrowy dom w stylu klasycystycznym. Budynek znajdował się na placu pierwotnie należącym do Bractwa Aniołów Stróżów. Na przestrzeni lat pełnił on różnorakie funkcje: pałacu biskupiego kurii rzymsko-katolickiej, Powiatowego Sztabu Wojskowego a obecnie mieści się w nim Galeria Malarstwa Polskiego Muzeum Okręgowego.

W dniu 3 sierpnia 1914 roku duchowni prawosławni i większość wiernych opuściła miasto a cerkiew przejęły władze niemieckie. W latach 1914-1918 pełniła ona funkcje kościoła garnizo-nowego a jej bogaty wystrój został w dużej mierze zubożony. Odrodzona w 1918 roku Rzeczpospolita Polska była państwem wielonarodowościowym i wielowyznaniowym, w którym zróżnicowanie konfesyjne w znacznym stopniu odpowiadało podziałom narodowościowym. Władze odrodzonego państwa polskiego u progu jego istnienia postrzegały kościół prawosławny jako pozostałość struktur Cesarstwa Rosyjskiego. Z tego powodu w okresie międzywojennym w Polsce miał miejsce proces rewindykacji prawosławnych świątyń.

Również w Częstochowie także w roku 1918 cerkiew została zamieniona na kościół rzymsko – katolicki pod pierwotnym wezwaniem świętego Jakuba. Kościół ten stanowił świątynię gar-nizonową Wojska Polskiego. Dlatego dziekan częstochowski ks. Bolesław Wróblewski wydał zezwolenie na odprawianie nabożeństw dla żołnierzy. Pierwsze odbyło się w dniu 13 grudnia 1918 roku, w jego trakcie wojskowi uroczyście złożyli przysięgę na wierność Rzeczpospolitej. Odtąd kościół ten służył młodzieży i żołnierzom, a uroczystości religijne miały tutaj szczegól-ny wydźwięk patriotyczny. Pierwszym rektorem powyższej świątyni został ksiądz Tadeusz Peche, który był jednocześnie kapelanem Wojska Polskiego. Z kolei staraniem księdza Wojciecha Mondrego dokonano remontu wnętrza świątyni, aby dostosować ją do potrzeb katoli-ków. Również gruntownej przebudowy wymagała fasada zewnętrzna kościoła. Na koniecz-ność przebudowy cerkwi w myśl założeń architektonicznych świątyń katolickich zwrócono uwagę już w roku 1930. W 1937 roku generał Felicjan Sławoj-Składkowski wyasygnował na ten cel środki finansowe. W związku z tym decyzją biskupa częstochowskiego dr Teodora Kubiny, w tym samym roku powołano Komitet Przebudowy Kościoła świętego Jakuba. Ho-norowy patronat nad projektem przejęli biskup Kubina, ksiądz Mondry oraz prezydent miasta Jan Szczodrowski. Plany rozbudowy świątyni opracował inżynier architekt Zygmunt Gawlik z Krakowa. Po licznych konsultacjach i poprawkach, projekt ten został zaakceptowany i przyję-ty do realizacji w roku 1939. Niestety wybuch II wojny światowej zaprzepaścił te plany.

Podczas okupacji hitlerowskiej na skutek prośby z dnia 15 października 1940 metropolity warszawskiego Dionizego skierowanej do władz Generalnego Gubernatorstwa, kościół św. Jakuba oddany został społeczności prawosławnej, która w liczbie 132 osób zamieszkiwała miasto. W trzy lat później prawosławny duchowny Eugen Mironowicz odebrał symboliczne klucze do świątyni. W dniu 3 lutego 1943 roku rozpoczęła ponownie swoją działalność religijną w Częstochowie cerkiew pod wezwaniem świętych Cyryla i Metodego.

Po zakończeniu działań wojennych 9 lutego 1946 roku Wojsko Polskie przejęło świątynie ja-ko swój kościół garnizonowy. Jednakże ówczesny biskup dr Kubina zwrócił się z prośbą do marszałka Polski Michała Roli Żymirskiego, aby kościół św. Jakuba zwrócić diecezji. W dniu 21 stycznia 1947 roku wyrażono na to zgodę, jednocześnie strona kościelna potwierdziła go-towość odprawiania nabożeństw dla żołnierzy. Pomimo przejęcia budynku przez katolików nadal nieuregulowana była kwestia własności hipotecznej działki i stojącej na niej świątyni. Sprawa ta została pozytywnie rozstrzygnięta na korzyść parafii katolickiej dopiero w roku 1992. Rok później decyzję tą zaakceptował także prawosławny biskup łódzki i poznański Szymon Romańczyk, którego jurysdykcji podlegali także wierni z Częstochowy.