Drugie powstanie śląskie 1920

Po I wojnie światowej polsko-niemiecki spór o granice doprowadził w latach 1919-1921 do walk zbrojnych pomiędzy zamieszkującymi Górny Śląsk Polakami i Niemcami, znanych jako pierwsze (1919), drugie (1920) i trzecie (1921) powstanie śląskie.

Kampania plebiscytowa i drugie powstanie śląskie w 1920 roku

W styczniu 1920 roku weszły w życie na Górnym Śląsku postanowienia traktatu wersalskiego, po jego ratyfikacji przez mocarstwa europejskie. Niemiecka Straż Graniczna opuściła teren plebiscytowy, a na jej miejscu pojawiły się oddziały alianckie (francuskie, brytyjskie i włoskie), którego dowództwo spoczęło w rękach generała Jules’a Gratier. Umożliwiło to przejęcie władzy cywilnej na obszarze plebiscytowym przez aliancką Międzysojuszniczą Komisję Rządzącą i Plebiscytową na Górnym Śląsku. Na jej czele stanął francuski generał Henri Le Rond. Jego zastępcami byli: angielski pułkownik Harold Percival i włoski generał Alberto de Marinis. Zainteresowane kraje miały u boku Komisji swoich stałych przedstawicieli: Niemcy Hermanna von Hatzfeld und zu Trachenberg (potem zastąpionego przez Hansa Praschmę von Bilkau), Polska konsula Daniela Kęszyckiego, a Czechosłowacja konsula Julija Pořizeka. Reprezentantem Stolicy Apostolskiej był najpierw ówczesny wizytator apostolski w Polsce Achille Ratti (w 1922 roku wybrany papieżem, przyjął wówczas imię Piusa XI), a od listopada 1920 roku były nuncjusz w Wiedniu - Giovanni Baptiste Ogno-Serra.

Dla celów prowadzenia kampanii plebiscytowej rząd polski powołał Polski Komisariat Plebiscytowy (PKPleb.), na czele którego stanął Wojciech Korfanty. Siedziba PKPleb. mieściła się w Hotelu „Lomnitz” w Bytomiu. Kampanią plebiscytową po stronie niemieckiej kierował Plebiszitkommissariat für Deutschlands (Niemiecki Komisariat Plebiscytowy) w Katowicach, działający pod przewodnictwem działacza Partii Centrum Kurta Urbanka.

Kampania plebiscytowa po obydwu stronach opierała się na operowaniu argumentami o różnym charakterze: historycznymi (spory o: pierwotne osadnictwo germańskie lub słowiańskie, niemieckie bądź polskie nastawienie Piastów śląskich, skutki oddzielenia Śląska od Polski już w średniowieczu oraz wpływ wielowiekowej przynależności Śląska do Czech, Austrii, Prus i Niemiec), etnicznym (dyskusja o składzie etnicznym i postawach narodowych Górnoślązaków, skutkach germanizacji i agitacji polskiej w XIX wieku), posługiwano się także stereotypami na temat przeciwnika (utożsamienie Niemca z Krzyżakiem, pruskim junkrem, germanizatorem, a Polaka z szlachcicem-krwiopijcą ludu, zdrajcą sprawy śląskiej). Największą role odgrywały jednak chyba snute przez obydwie strony perspektywy rozwoju dla Górnego Śląska, w wypadku głosowania za Polską lub Niemcami. Niemcy grozili, iż w niepodległej Rzeczypospolitej nastąpi zapaść gospodarcza górnośląskiego przemysłu ciężkiego, wynikająca z oderwania od rynków zbytu w Niemczech, a szerzej Europie Zachodniej. Ważkim argumentem było również wskazywanie na Polskę, jako państwo niestabilne, bliskie rozpadu („Polska jako państwo sezonowe”). Z kolei w polskiej propagandzie ostrzegano przed koniecznością spłacania przez wiele dziesiątków lat przez Niemcy odszkodowań wojennych, co spowodować miało załamanie gospodarki i tak już widoczne ze względu na inflację i gwałtowny spadek wartości marki niemieckiej. Ostrzegano także przed utrzymaniem się na Górnym Śląsku tradycyjnego podziału społecznego: Niemiec – obszarnik, kapitalista, Polak – wykorzystywany i uciskany robotnik. W programie pozytywnym niemiecki Górny Śląsk miał mieć szeroką autonomię, zapowiadano kolejny plebiscyt (rzeczywiście odbył się w 1923 roku), mający zadecydować o ewentualnym utworzeniu osobnego Kraju (Land) w państwie niemieckim. Polska miała być z kolei państwem sprawiedliwości społecznej, a Górny Śląsk, dzięki zagwarantowanej autonomii (15 lipca 1920 roku polski Sejm Ustawodawczy przyjął ustawę w tej sprawie), miał odgrywać w odrodzonej Rzeczypospolitej rolę szczególną, najbardziej rozwiniętego gospodarczo i cywilizacyjnie województwa.

Już na początku kampanii plebiscytowej doszło do kolejnego zaostrzenia konfliktu polsko-niemieckiego. 25 kwietnia odbył się w Opolu wiec polski przeciwko antypolskiej działalności niemieckiej policji bezpieczeństwa (Sicherheitspolizei), który siłą stłumiła ta właśnie policja. Trzy dni później do Opola przybył w związku z tym Korfanty. Stało się to pretekstem do napadów niemieckich na Konsulat RP i drukarnie polskich gazet, a rozruchy stłumiła dopiero interwencja wojsk francuskich. W maju demonstracje i sporadyczne walki na ulicach miast górnośląskich powtarzały się stale. Kiedy po nieudanej ofensywie polskiej przeciwko Rosji sowieckiej wyraźne było załamywanie się młodej, polskiej państwowości, w lipcu 1920 roku wybuchł na Górnym Śląsku strajk wywołany przez Niemców. Pod wpływem lewicowych związków zawodowych i przy akceptacji SPD protestowano przeciwko wojnie polsko-radzieckiej. W Katowicach 17 sierpnia, po rozejściu się pogłosek, że upadła Warszawa zdobyta przez bolszewików, protesty zamieniły się ponownie w polsko-niemieckie walki uliczne. Doszło do ataku na siedzibę polskiego powiatowego PKPleb. i redakcję socjalistycznej „Gazety Robotniczej”. Tragicznie zginął wówczas zamordowany przez Niemców katowicki lekarz - Andrzej Mielęcki.

Skłoniło to Korfantego do ogłoszenie II powstania (18/20-25 sierpnia 1920 roku), pod hasłem likwidacji stronniczej policji niemieckiej i stworzenia opartej na parytecie policji plebiscytowej. Zajęcie całego obszaru górnośląskiego okręgu przemysłowego (poza miastami, w których stacjonowały garnizony wojsk alianckich) zmusiło Niemców do podjęcia za pośrednictwem sojuszników rozmów rozejmowych w Bytomiu. Uzgodniono wówczas stworzenie tzw. Policji Plebiscytowej (Abstimmungspolizei), a więc wypełnienia żądań strony polskiej, na które zgodził się pod naciskiem aliantów także niemiecki komisarz plebiscytowy. W pierwszym dniu powstania doszło do spalenia części kolonii niemieckiej Hołdunów przez członków polskiej konspiracji wojskowej, co uznano powszechnie za odwet, mający pomścić polskie ofiary walk w Katowicach. Wojciech Korfanty zgodził się jednak na wypłatę pochodzącym jeszcze z XVIII wieku niemieckim osadnikom specjalnego odszkodowania za poniesione szkody.

Bibliografia

1. Dobrowolski P., Ugrupowania i kierunki separatystyczne na Górnym Śląsku i w Cieszyńskiem w latach 1918-1939, Warszawa 1972.
2. Doose G., Die separatistische Bewegung in Oberschlesien nach dem Ersten Weltkrieg 1918–1922, Wiesbaden 1987
3. Eichner K.,Briten, Franzosen und Italiener in Oberschlesien 1920–1922. Die Interallierte Regierungs- und Plebiszitkommission im Spiegel der Britischen Akten, St. Katharinen 2002
4. Encyklopedia powstań śląskich, red. Franciszek Hawranek, Opole 1982
5. Grosch Waldemar, Deutsche und polnische Propaganda während der Volksabstimmung in Oberschlesien 1919-1921, Dortmund 2002
6. Hitze G., Carl Ulitzka (1873-1953) oder Oberschlesien zwischen den Weltkriegen, Düsseldorf 2002.
7. Jędruszczak T., Powstania śląskie 1919-1920-1921, Katowice 1981Kasprowicz J., Powstania śląskie. Bibliografia za lata 1944–1978, Opole 1979.
8. Kwiatek A., Spór o kierunek działań narodowych na Górnym Śląsku (1918-1921), Opole 1991
9. Lesiuk Wiesław, Rady robotnicze żołnierskie chłopskie i ludowe w rejencji opolskiej w latach 1918-1919, Opole 1973
10. Niewiński J., Pałosz A., Plebiscyt i powstania śląskie. Bibliografia w wyborze, „Kwartalnik Nauczycielski Opolskiego” nr 2–3 (1981), s. 107–118.
11. Pięćdziesięciolecie powstań śląskich, red. Franciszek Hawranek, Władysław Zieliński, Katowice 1973
12. Porte R., Haute-Silésie 1920–1922. Laboratoire des leçons oubliées de l’armée française et perceptios nationales, Paris 2010
13. Przewłocki J., Międzysojusznicza Komisja rządząca i plebiscytowa na Górnym Śląsku w latach 1920-1922, Wrocław 1970
14. Przewłocki J., Stosunek mocarstw zachodnioeuropejskich do problemów Górnego Śląska w latach 1918-1939, Warszawa-Kraków 1978
15. Ruter R., Die Geschichtsschreibung über Abstimmungskämpfe und Volksabstimmung in Oberschlesien (1918–1921). Eine Auswahlbibliographie, Frankfurt am Main 2009.
16. W obcym kraju. Wojsko sprzymierzone na Górnym Śląsku. 1920–1922, red.S. Rosenbaum, Katowice 2011.
17. Ryżewski Wacław, Trzecie powstanie śląskie, Warszawa 1977
18. Wyglenda E., Bibliografia plebiscytu i powstań śląskich, Opole 1979.
19. Wyglenda E., Bibliografia polskiej literatury dotyczącej powstań i plebiscytu, w: Encyklopedia Powstań Śląskich, oprac. F. Hawranek [i in.], Opole 1982, s.31-42.
20. Zarys dziejów Sokolstwa Polskiego w latach 1867-1997, red. E. Małolepszy, Z. Pawluczuk, Częstochowa 2001
21. Zieliński Władysław, Polska i niemiecka propaganda plebiscytowa na Górnym Śląsku, Wrocław 1972