Sosnowieckie cerkwie

Autor: Aleksandra Dylong

Sosnowieckie cerkwie – świątynie prawosławne z przełomu XIX/XX wieku, zlokalizowane w granicach obecnego miasta Sosnowiec. W czasach przedwojennych istniały trzy cerkwie prawosławne. Do dziś przetrwała jedynie cerkiew pw. Św. Wiery, Nadziei, Luby i ich matki Zofii w Sosnowcu, która jest jedną z dwóch zachowanych świątyń prawosławnych na terenie obecnego województwa śląskiego.

Historia cerkwi sosnowieckich do 1918 r.

Po III rozbiorze Polski Obojga Narodów tereny Zagłębia Dąbrowskiego początkowo znalazły się w zaborze pruskim, jednak na mocy ustaleń Kongresu Wiedeńskiego ostatecznie znalazły się w granicach Królestwa Polskiego, zależnego od Rosji. Napływ ludności prawosławnej na tereny Zagłębia Dąbrowskiego przypada na pierwszą połowę XIX wieku, wraz z tworzeniem komory celnej i stacji granicznej. Sama budowa świątyń prawosławnych na terenie Zagłębia Dąbrowskiego wiązała się z rozporządzeniem carskim, mówiącym o konieczności budowy cerkwi w ośrodkach miejskich, w których stacjonują wojska.

Historia sosnowieckich cerkwi zaczyna się pod koniec XIX wieku wraz z wybudowaniem pierwszej świątyni we wsi Granica (obecnie dzielnica Maczki w Sosnowcu). W tej niewielkiej osadzie kolejowej, ze względu na dużą liczbę osób wyznania prawosławnego (szacuje się, że w 1887 r. liczba wiernych wynosiła ok. 400 sosnowiczan i 150 będzinian), postanowiono wznieść świątynię przy istniejącej tam komorze celnej. Kamień węgielny położono w 1876 roku, zaś wyświęcenia nowopowstałej cerkwi pw. Św. Aleksandra Newskiego (później Św. Katarzyny) dokonano w 1884 roku. Do świątyni dobudowano w 1882 roku dwupiętrową plebanię, która przetrwała do dziś i obecnie znajduje się przy ul. Kadłubka w Sosnowcu. Parafia Św. Aleksandra do 1910 roku obejmowała 2973 mężczyzn i 302 kobiety. Później została ona włączona do parafii Św. Mikołaja w Sosnowcu.

Ze względu na prężny rozwój Sosnowca pod koniec XIX wieku i wiążący się z tym napływ ludności prawosławnej zaszła potrzeba budowy nowej świątyni. Pomysł by wybudować nową cerkiew pojawił się już w 1887 roku. Głównym inicjatorem budowy był dyrektor sosnowieckiej komory celnej Władimir Pawłowicz Diebil. Niedługi czas później niemieccy przemysłowcy, Franz Schoen i Heinrich Dietel, urządzili składkę pieniędzy na budowę świątyni. Sam plac pod nową cerkiew został ofiarowany przez Związek Warszawsko-Wiedeńskiej Kolei Żelaznej dla społeczeństwa prawosławnego. W 1888 roku położono kamień węgielny, a rok później nastąpiło wyświęcenie nowej cerkwi pw. Św. Wiery, Nadziei, Luby i ich matki Zofii w Sosnowcu, zwanej potocznie cerkwią „kolejową”. W 1890 roku świątynia otrzymała własnego proboszcza - ks. Jana Lewskiego - oraz psalmistę. Tego samego roku arcybiskup warszawsko-chełmski Leoncjusz powołał w Sosnowcu samodzielną parafię, do której przyłączono cerkiew w Granicy oraz cerkiew domową we wsi Dąbrowa (obecna Dąbrowa Górnicza). W 1890 roku Heinrich Dietel sfinansował budowę plebanii, w której otwarto szkołę parafialną.

Ze względu na uprzemysłowienie Sosnowca z końcem XIX i początkiem XX wieku na tereny miasta napłynęła jeszcze większa liczba ludności, w tym także ludność prawosławna (ok. 3000 wiernych). Kroniki z 1896 roku informują, że dwie cerkwie na terenie miasta to za mało, by zaspokoić potrzeby wiernych. Przyjmuje się również, że motywacją do budowy nowej, znacznie większej świątyni prawosławnej mógł być fakt, iż z początkiem XX w. społeczność katolicka postawiła największą świątynie w mieście – kościół pw. Najświętszej Marii Panny (obecnie katedra NMP w Sosnowcu). Początkowo postanowiono rozbudować istniejącą już cerkiew kolejową wraz z plebanią, jednak ta koncepcja szybko upadła i zaczęto zastanawiać się nad budową nowej, dużo większej świątyni w centrum miasta. Działka, na której miała stanąć cerkiew, została podarowana przez Sosnowiecką Spółkę Akcyjną, a budowę samej budowli finansował Franz Schoen i Heinrich Dietel wraz ze Spółką Węglową.W 1901 roku położono kamień węgielny, a wyświecenie cerkwi pw. Św. Mikołaja nastąpiło w 1906 roku. W ostatnich latach pokoju (1912 r.) świątynia była prężnie działającym ośrodkiem kultury i religii prawosławnej.

Historia sosnowieckich cerkwi po 1918 r.

Podczas pierwszej wojny światowej żadna z sosnowieckich cerkwi nie została uszkodzona. Odzyskanie przez Polskę niepodległości i oderwanie się od rosyjskich wpływów postawiło parafie prawosławną w trudnym położeniu. Cerkwie kojarzone były z zaborem rosyjskim, co powodowało dyskryminację prawosławnych i niezadowolenie wśród katolickich mieszkańców miasta. Liczba prawosławnych po 1918 r. malała, a parafia ubożała. W tym okresie władze miejskie podjęły decyzję o likwidacji dwóch cerkwi. Sosnowiecki Magistrat starał się o zgodę na wyburzenie cerkwi Św. Mikołaja jako symbolu Rosji i rusyfikacji. Dnia 25 czerwca 1937 roku na posiedzeniu Magistratu ogłoszono, że władze miasta pozostawią wiernym małą cerkiew przy ul. Kolejowej pod warunkiem rozbiórki wielkiej cerkwi w centrum miasta. Uchwała zapadła jednogłośnie. Cerkiew św. Mikołaja wyburzono w 1938 r. przy użyciu dynamitu.

W 1919 roku władze odebrały parafii sosnowieckiej cerkiew kolejową, budynki dla kleru oraz szkoły parafialnej, które zostały zaadaptowane na potrzeby szkoły i mieszkań pracowników kolei, sama cerkiew została zaś przekształcona w szkolną kaplicę. Niedługi czas później zlikwidowano samodzielną parafie sosnowiecką, przyłączając ją do parafii w Piotrkowie Trybunalskim. W tym czasie cerkiew kolejowa ulegała wielokrotnej dewastacji i profanacji ze strony miejscowej ludności. Po wyburzeniu cerkwi św. Mikołaja społeczność prawosławna chciała odzyskać cerkiew Św. Wiery, Nadziei, Luby i ich matki Zofii, jednak ichprośby zostały odrzucone. Dopiero w 1940 roku prawosławni powrócili do cerkwi kolejowej i rozpoczęli remont świątyni. Po wkroczeniu do Sosnowca Armii Czerwonej w styczniu 1945 roku parafianom postawiono zarzut działalności antyradzieckiej podczas wojny. W tym czasie w Sosnowcu pozostało niewielu prawosławnych, którzy w obawie o swój los nie przychodzili do cerkwi, a działalność samej parafii została mocno zredukowana. Życie parafialne zaczęło się normalizować po 1956 roku, co wiązało się ze zmiana polityki państwa. W 1979 roku proboszczem zostł ks. Sergiusz Dziewiatowski, który zastał parafię bardzo zaniedbaną. Przełom XX/XXI wieku wiązał się z wieloma pracami remontowymi, które miały przywrócić cerkwi jej dawny, przedwojenny wygląd. Świątynia została wpisana do rejestru zabytków w 1980 roku. Obecnie cerkiew pw. Św. Wiery, Nadziei, Luby i ich matki Zofii należy do diecezji łódzko-poznańskiej, a parafia obejmuje południową część województwa śląskiego. Od 2018 roku proboszczem jest ks. dr Mikołaj Dziewiatowski.

Nie wiadomo dokładnie, co po pierwszej wojnie światowej działo się z cerkwią św. Aleksandra Newskiego na Maczkach. Pewne jest, że działała do 1914 r. Można przypuszczać, iż w latach 1914-1926 wraz ze zmniejszeniem się liczebności wiernych jej działalność została zredukowana. Zaniedbaną i rozpadającą się cerkiew rozebrano w 1955 roku. Do dziś zachowały się fragmenty murów, fundamentów oraz budynek plebanii.

Opis architektoniczny

Cerkiew pw. Św. Aleksandra Newskiego została wybudowana przy komorze celnej we wsi Granica. Całość terenu, na którym znajdowała się cerkiew, wraz z komorą została otoczona metalowym ogrodzeniem. Sama budowla powstała na planie krzyża greckiego z ośmioboczną wieżą usytułowaną w miejscu połączenia ramion. Cerkiew zwieńczona była kopułą, która dawniej, jak przekazywali miejscowi, była pozłacana. Nad przedsionkiem znajdował się zegar oraz dzwonnica z sześcioma dzwonami. Ikonostas został wykonany w pracowni Leonietiewa<ref. Tamże. </ref>. Cerkiew Św. Aleksandra mogła pomieścić 250 wiernych. Całkowity koszt budowy, cerkwi i domu parafialnego, wyniósł 60 tysięcy rubli.

Cerkiew pw. Św. Wiery, Nadziei, Luby i ich matki Zofii została wybudowana dość szybko, bo już po 15 miesiącach od wmurowania kamienia węgielnego była gotowa do użytku. Została zbudowana z cegły i kamienia na planie krzyża i składała się z pięciu części. W samym centrum znajduje się ośmiobok, który podtrzymywany jest przez wieżę i prezbiterium. Środek świątyni przykrywa kopuła, widoczna jednak tylko wewnątrz budynku, gdyż budowlę od zewnątrz zdobi cebulasty hełm. Wejście do świątyni stanowi fronton wsparty na dwóch kolumnach, nad którym wznosi się wysoka wieża dzwonnicza. Dzwony (w liczbie ośmiu) ufundował fabrykant Heinrich Dietel. Cerkiew została wykonana według projektu Mikołaja Iwanowicza Prokofiewa z Piotrkowa i mogła pomieścić 250 wiernych. Wnętrze cerkwi powstało w stylu klasycystycznym i stanowi kontrast do barwnego wyglądu zewnętrznego świątyni. Wnętrze zdobi dębowy ikonostas składający się z dwóch pięter (wym.4,7x7m). Jego twórcą był mistrz Lebiediew, a fundatorem bracia Schoen. Wyposażenie cerkwi jest bogate i obejmuje ok. 100 dzieł sztuki, w tym obrazy, ozdabiane świeczniki czy naczynia liturgiczne. Większość wyposażenia cerkwi pochodzi z przełomu XIX/XX wieku, jedynie ikony skrzynkowe i chorągwie są nieco starsze i pochodzą z nieistniejącej już Cerkwi w Maczkach.

Cerkiew pw. Św. Mikołaja w Sosnowcu, była największą i najpiękniejszą świątynią prawosławną w mieście. Wzniesiono ją według projektu Wladimira Pokrowskiego w nowym stylu rosyjskim. Była to przestronna budowla na planie krzyża, zwieńczona pięcioma kopułami i wieżą dzwonniczą. Budowla ta była w stanie pomieścić 1200 wiernych i trzy chóry. Posadzka wyłożona była płytkami ceramicznymi. Ikonostas w białym kolorze ze złoceniami został sfinansowany przez Heinricha Dietela. W cerkwi zainstalowano centralne ogrzewanie i elektryczność. Koszt budowy świątyni wyniósł 90 tysięcy rubli.

Bibliografia

1. Cerkwie prawosławne w Sosnowcu, Kurier Miejski, nr.6 (336) czerwiec 2009.
2. Dziewiatowski M., Dziedzictwo diaspory. Monografia parafii prawosławnej w Sosnowcu, Sosnowiec 2010.
3. Dziewiatowski S., Cerkiew w Sosnowcu, Sosnowiec 2002.
4. Dziewiatowski S., Dzieje parafii prawosławnej w Sosnowcu, [w:] Mozaika Kultur. Materiały IV Sesji Zagłębiowskiej. Sosnowiec I grudnia 2005 roku, red. P. Majerski, M. Kisiel, Sosnowiec 2006.
5. Kaczmarek R., Od skupisk ludności do miast: urbanizacja w Zagłębiu Dąbrowskim do I wojny światowej, [w:] Zagłębie Dąbrowskie w czasach zaborow i walk o niepodległość (do 1918 roku), red. J. Walczak, Sosnowiec 2004.
6. Kontny I., Owczarek J., Zabytkowa architektura i sztuka Sosnowca, [w:] Sosnowiec. Obraz miasta i jego dzieje, pod.red. Antoniego Barciaka, Sosnowiec 2016.

Źródła on-line

Dziewiatowski S., Dzieje parafii prawosławnej w Sosnowcu, [w: Mozaika Kultur. Materiały IV Sesji Zagłębiowskiej. Sosnowiec I grudnia 2005 roku, red. P. Majerski, M. Kisiel, Sosnowiec 2006.] [1] [https://www.nid.pl/pl/Informacje_ogolne/Zabytki_w_Polsce/rejestr-zabytkow/zestawienia-zabytkow-nieruchomych/stan%20na%2030.09.2018/SLS-rej.pdf