Zlewnia Małej Panwi

Autorzy: prof UŚ dr hab. Mariusz Rzętała, dr Robert Machowski

Wstęp

Rys. 1. Użytkowanie terenu w zlewni Małej Panwi: 1 – granica województwa śląskiego, 2 – granica zlewni, 3 – cieki, 4 – zbiorniki wodne, 5 – tereny zurbanizowane, 6 – lasy i zadrzewienia, 7 – obszary zagospodarowane rolniczo.

Mała Panew to jedna z większych rzek, która odwadnia do Odry tereny położone w zachodniej części województwa śląskiego. Całkowita długość rzeki wynosi 131,8 km, jednak na obszarze województwa śląskiego płynie ona przez około 54 km. Opisywany teren rzeka opuszcza po przepłynięciu przez Krupski Młyn. Powierzchnia zlewni Małej Panwi wynosi 2 131,5 km2 , z czego na terenie województwa śląskiego znajduje się blisko 930 km2.

W użytkowaniu terenu zlewni Małej Panwi, w granicach administracyjnych województwa śląskiego, dominują lasy i zadrzewienia, na które przypada udział wynoszący 56,8% (528,5 km2) ogólnej powierzchni zlewni (rys. 1). Znacznie mniejszy odsetek na poziomie 35,3% (328,0 km2) zajmują grunty rolnicze. Tereny zurbanizowane w zlewni Małej Panwi stanowią jedynie 7,3% (68,0 km2). Najmniejszy udział rzędu 0,6% (5,4 km2) powierzchni zlewni przypada na grunty pod wodami stojącymi.

Rozmieszczenie poszczególnych form użytkowania terenu w zlewni Małej Panwi ma bardzo charakterystyczną formę. Lasy i zadrzewienia tworzą duży, zwarty kompleks, który pokrywa praktycznie całą centralną część zlewni w postaci szerokiego pasa ciągnącego się ze wschodu na zachód. Mniejsze skupiska drzew porastają tereny położone w południowo-zachodnim fragmencie zlewni. Grunty rolne również mają charakterystyczny, pasowy układ. Tego typu użytki ciągną się ze wschodu na zachód przy północnej granicy zlewni. Większy areał zajęty przez rolnictwo znajduje się również w południowo-zachodniej części tych terenów. Obszary zurbanizowane występują w postaci skupisk, które rozmieszczone są stosunkowo równomiernie na całym obszarze zlewni Małej Panwi. Na południu znajduje się duży obszar miejski zajęty przez Tarnowskie Góry. W północnej części zlewni tereny zurbanizowane występują w strefie przejściowej pomiędzy lasami a gruntami rolniczymi. Z większych znajdują się tu takie miejscowości jak: Lubliniec, Woźniki czy Koszęcin. W centralnej części terenów zalesionych również występują obszary zurbanizowane. Tego typu sytuacja dotyczy miast Kalet] i Miasteczko Śląskie oraz dużych wsi, z których wymienić należy: Tworóg i Krupski Młyn oraz kilka mniejszych, takich jak: Brusiek, Miotek, Mikołeska, Koty czy Potępa. Sztuczne zbiorniki wodne w zlewni Małej Panwi nie są powszechnie spotykane. Nieco większą jednostkową powierzchnię posiadają dwa zbiorniki zlokalizowane na terenach leśnych położonych na południe od Lublińca. W miejscu tym znajduje się Staw Posmyk oraz Staw Piegża (Kacze Jezioro). Wymienić należy również zaporowy zbiornik Zielona, który został utworzono na Małej Panwi w jej dolinie przed Kaletami. Pozostałe zbiorniki znajdujące się w zlewni są znacznie mniejsze. Występują pojedynczo lub tworzą kompleksy złożone z kilku obiektów.

Wody powierzchniowe

Fot. 1. Mała Panew poniżej Kalet (fot. M. Fajer).

Układ sieci rzecznej

Mała Panew wypływa na wysokości około 345 m n.p.m. Początkowo rzeka płynie z północy na południe, a po około 5 km skręca na zachód i kierunek ten generalnie utrzymuje na terenie województwa śląskiego. Na niektórych odcinkach Mała Panew silnie meandruje. Sieć rzeczna w zlewni jest dobrze rozwinięta. Na terenach zalesionych, które na dużym obszarze są podmokłe znajduje się rozbudowania sieć rowów odwadniających. Z uwagi na charakter podłoża granica zlewni ma niepewny przebieg, jak również w wielu miejscach znajdują się bramy w dziale wodnym. Całkowita długość powierzchniowej sieci rzecznej w zlewni Małej Panwi na obszarze województwa śląskiego wynosi 2 933 km.

Na pierwszych kilku kilometrach płynięcia Małej Panwi do rzeki uchodzi wiele krótkich cieków, z których cześć ma charakter rowów drenarskich. Pierwszy większy dopływ to prawobrzeżny Łana przepływająca przez Woźniki. Kolejny większy ciek zasilający rzekę to Ligocki Potok, który również uchodzi z prawej strony. Tuż za tym miejscem na Małej Panwi utworzono zaporowy zbiornik Zielona. Blisko kilometr poniżej zapory czołowej zbiornika, z prawej strony do rzeki uchodzi Psarka, a około 700 m dalej Małą Panew zasila swoimi wodami Rów Zarachowski. Następnie rzeka wpływa na teren Kalet. Na obszarze miasta, a także w jego sąsiedztwie koryto rzeki zostało uregulowane i na wielu odcinkach obwałowane. Po przepłynięciu przez Kalety rzeka otrzymuje kolejny nieco dłuższy, prawy dopływ w postaci cieku Zimna Woda, a następnie na odcinku kilkunastu kilometrów przepływa głównie przez tereny leśne (fot. 1). Do Małej Panwi na tym odcinku zasadniczo uchodzą krótkie cieki w postaci sztucznych rowów. Po pokonaniu przez rzekę tego odcinka, do Małej Panwi z prawej strony uchodzi Leśnica – jeden z najdłuższych dopływów odwadniający tereny położone w rejonie Koszęcina. Po przepłynięciu kolejnych 6 km, do Małej Panwi we wsi Potępa uchodzi najdłuższy na terenie województw śląskiego dopływ – Stoła. Całkowita długość rzeki wynosi 23,2 km, odwadnia tereny położone w południowej części zlewni Małej Panwi, m.in. obszar miejski Tarnowskich Gór. Zbiera wody za pośrednictwem takich dopływów jak: Pniowiec, Graniczna Woda, Kanar, Blaszynówka, Małokrzywa, Dębnica i Potok Leśny. Mała Panew po połączeniu ze Stołą wpływa na teren Krupskiego Młyna, gdzie zasilana jest lewobrzeżnym dopływem Piła (Leguncja). Tuż po przepłynięciu przez Krupski Młyn Mała Panew opuszcza teren województwa śląskiego. Należy również wspomnieć o Lubliniance, która wprawdzie uchodzi do Małej Panwi poza granicami województwa, ale większa część jej zlewni leży w granicach opisywanego obszaru.

Stany wody i przepływy

Sieć rzeczna w zlewni Małej Panwi charakteryzuje się dosyć istotnym zróżnicowaniem pod względem zasobności w wodę. Największe ilości wody prowadzi sama Mała Panew oraz jej najdłuższe dopływy. W zlewni funkcjonuje również rozbudowana sieć rowów, które wodę prowadzą okresowo, po wiosennych roztopach oraz w czasie długotrwałych opadów atmosferycznych. W drugiej połowie XX wieku (tab. 1) średnie roczne przepływy Małej Panwi na posterunku w Krupskim Młynie, który zamyka opisywaną zlewnię, kształtowały się na poziomie blisko 5 m3/s. W przypadku Stoły – największego dopływu Małej Panwi średni roczny przepływ w wieloleciu 1967-1987 wynosił około 1,5 m3/s. W opisywanej zlewni przeważa odpływ półrocza zimowego, który stanowi 56-59% odpływu rocznego. W ciągu roku zaznacza się jedno maksimum przepływu, które zazwyczaj pojawia się w marcu. Na Małej Panwi wynosi 154% a na Stole 136% wartości średniego rocznego przepływu. Nieco podwyższone przepływ na obydwu rzekach charakterystyczne są także dla stycznia i lutego. Najniższe przepływy pojawiają się we wrześniu, gdy przepływ na obydwu monitorowanych rzekach wynosi 67% wartości średniego rocznego przepływu. W przypadku Małej Panwi okres niskich przepływów przedłuża się do października, kiedy to stanowi 69% wartości średniego rocznego przepływu. W okresach utożsamianych z powodziami stany wody i przepływy są wielokrotnie większe od przeciętnych wartości. Ekstremalne wartości na obydwu rzekach zanotowano tego samego dnia. Na Małej Panwi 9 lipca 1997 r. stan wody wynosił 400 cm i odpowiadał mu przepływ wynoszący blisko 100 m3/s. W tym czasie na Stole poziom wody zatrzymał się na wysokości 340 cm, a rzeką płynęło 37 m3/s. Najniższy stan wody na Małej Panwi wynosił 17 cm i został pomierzony w sierpniu 1990 r., w tym czasie stwierdzono również ekstremalnie niski przepływ wynoszący 0,62 m3/s. Najniższy poziom wody na Stole wynosił 115 cm, natomiast najniższe przepływy rzędu 0,18 m3/s pojawiły się w sierpniu 1992 r i we wrześniu 1993 r. Pomimo pewnej naturalnej, czasowej zmienności zarówno przepływów, jak i stanów wody w rzekach zlewni Małej Panwi zasadniczo różnice są stosunkowo niewielkie, co ma niewątpliwie podłoże w antropogenicznych zmianach reżimu odpływu w zlewni. Dosyć dobrze obrazują to współczynniki nieregularności (tab. 2).

Rzeka	Posterunek wodowskazowy	Kilometr biegu rzeki	Powierzchnia zlewni	Przepływ średni SSQ		Średnie stany wody (H śr.)i amplitudy wahań stanów wody (ΔH)
		[km]	[km2]	lata	[m3/s]	[lata]	H śr. [cm]	ΔH [cm]
Stoła	Wesoła	2,6	196,5	1967-1987	1,53	1967-1987	-	-
Mała Panew	Krupski Młyn	78,3	644,0	1971-1997	4,97	1961-1987	66,2	376

Objaśnienia: (–) – brak danych

Tabela 1. Średnie roczne przepływy i średnie roczne stany wody oraz amplitudy wahań stanów wody w wybranych latach hydrologicznych w zlewni Małej Panwi.

Rzeka - profil	XI	XII	I	II	III	IV	V	VI	VII	VIII	IX	X	λ
Stoła	0,88	1,09	1,20	1,22	1,36	0,99	1,01	1,08	0,82	0,84	0,67	0,86	206
Mała Panew	0,82	1,08	1,23	1,27	1,54	1,10	1,01	0,95	0,74	0,88	0,67	0,69	161

Tabela 2. Średnie miesięczne współczynniki przepływu oraz współczynniki nieregularności λ.

Stan jakościowy wody

Stan jakościowy wód w zlewni Małej Panwi warunkowany jest głównie przekształceniami powodowanymi przez rolnictwo, które obejmuje tereny źródłowego odcinka rzeki oraz jej dopływów. Dosyć znaczną powierzchnię w tym dorzeczu zajmują tereny leśne o małej antropopresji, dlatego też przekłada się to na znacznie korzystniejsze warunki hydrochemiczne określane mianem quasi-naturalnych. Okresowo uwidacznia się negatywne oddziaływanie wspomnianego rolnictwa poprzez spływ związków chemicznych pochodzących z nawożonych pól. Zjawisko to powoduje obecność ponadnormatywnych stężeń związków biogennych odpowiedzialnych za eutrofizację wód powierzchniowych. Najlepsze pod tym względem parametry występują w zlewni Leśnicy, prawego dopływu Małej Panwi. Niestety istotną rolę w pogorszeniu jakościowych zasobów w dorzeczu Małej Panwi odgrywa Stoła, która odwadnia tereny miejsko-przemysłowe Tarnowskich Gór. Wyniki badań przeprowadzone przez Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Katowicach w 2016 roku w oparciu o Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 21 lipca 2016 roku w sprawie klasyfikacji stanu jednolitych części wód powierzchniowych oraz środowiskowych norm jakości dla substancji priorytetowych jednoznacznie wskazują, że w zlewni panuje zły stan. Jest on bezpośrednio pochodną klasyfikacji stanu chemicznego wód, który nie spełnia norm i jest określany jako poniżej dobrego. Nieco lepiej wygląda sytuacja w odniesieniu do klasyfikacji stanu lub potencjału ekologicznego. W poszczególnych częściach opisywanego terenu zmienia się od bardzo dobrego stanu ekologicznego cechującego zlewnię Zimnej Wody, po zły stan ekologiczny, który odnosi się do zlewni Małej Panwi od źródeł po ujście Ligockiego Potoku. Obserwowane zróżnicowanie jest konsekwencją badanych parametrów, które uwzględniane są w poszczególnych klasyfikacjach. Największe znaczenie w tym względzie odgrywają wskaźniki uwzględnione w klasyfikacji elementów biologicznych, które w poszczególnych częściach zlewni Małej Panwi zawierają się w klasach od pierwszej do piątej.

Wody podziemne

Zlewnia Małej Panwi znajduje się zasadniczo w zasięgu śląsko-krakowskiego regionu hydrogeologicznego (XII). Wody podziemne tworzą trzy piętra wodonośne. Poczynając od powierzchni terenu są to piętra: czwartorzędowe, neogeńskie i triasowe.

Najpłycej od powierzchni terenu występują wody podziemne tworzące czwartorzędowe piętro wodonośne w obrębie, którego wydzielono dwa poziomy. Pierwszy z nich ma porowy charakter i pod względem litologicznym zbudowany jest głównie z piasków i żwirów. Zwierciadło wody jest swobodne, a lokalnie ma napięty charakter. Głębokość występowania warstw wodonośnych poziomu zmienia się od 2,0 m do 10 m, a miąższość warstwy wodonośnej wynosi od 12,8 m do 21,0 m. Drugi poziom wodonośny ma podobny charakter, również tworzą go porowe piaski i żwiry. Zwierciadło wody zasadniczo jest napięte, a tylko lokalnie ma swobodny charakter. Głębokość występowania warstw wodonośnych poziomu zmienia się od 2,0 m do 30 m, a miąższość warstwy wodonośnej wynosi od 40,0 m do 128,0 m. Pod względem chemicznym w piętrze czwartorzędowym występują wody zarówno naturalne, jak i typy odbiegające od naturalnych. Te pierwsze reprezentowane są przez wody typu: wodorowęglanowo-wapniowego (HCO₃-Ca) i wodorowęglanowo-siarczanowo-wapniowego (HCO₃-SO₄-Ca). Z kolei wody odbiegające od typów naturalnych występują w postaci wód: wodorowęglanowo-siarczanowo-wapniowo-sodowych (HCO₃-SO₄-Ca-Na), siarczanowo-wodorowęglanowo-wapniowych (SO₄-HCO₃-Ca) i siarczanowo-wodorowęglanowo-wapniowo-magnezowych (SO₄-HCO₃-Ca-Mg).

Następnie zalega piętro neogeńskie, które jest jedynie w niewielkim stopniu rozpoznane. Zbudowane jest z piasków tworzących porowy ośrodek wodonośny.

Triasowe piętro wodonośne to ostatnia formacja hydrogeologiczna, która została stwierdzona w zasięgu zlewni Małej Panwi w granicach województwa śląskiego. W tym przypadku dodatkowo wydzielono trzy poziomy wodonośne. Pierwszy z nich (poziom triasu górnego) zbudowany jest z porowo-szczelinowej formacji skalnej składającej się z piasków, piaskowców i wapieni pochodzących z triasu górnego. Zwierciadło wody podziemnej najczęściej ma swobodny charakter, a jedynie miejscami jest napięte. Głębokość występowania poszczególnych warstw wodonośnych poziomu zmienia się w przedziale od 2 m do 20 m. Miąższość warstwy wodonośnej wynosi 5-20 m. Następnie wydzielono poziom triasu środkowego, który ma szczelinowo-krasowy charakter i zbudowany jest z wapieni oraz dolomitów. Zwierciadło wody podziemnej jest napięte, a tylko w miejscach wychodni skał na powierzchnię terenu jest swobodne. Głębokość występowania warstw wodonośnych poziomu zawiera się w przedziale 2-300 m, a miąższość warstwy wodonośnej wynosi od 47,7 m do nawet 240 m. Ostatnia formacja hydrogeologiczna to poziom triasu dolnego, który zbudowany jest z piaskowców o porowo-szczelinowej charakterystyce. Zwierciadło wody jest swobodne, miejscami znajdując się pod napięciem skał nieprzepuszczalnych. Głębokość występowania warstw wodonośnych poziomu zmienia się w bardzo szerokim zakresie od 15,5 m do 550 m, podobnie miąższość warstwy wodonośnej zawiera się w przedziale 5-130 m. W piętrze triasowym pod względem chemicznym stwierdzono występowanie wód naturalnych reprezentowanych przez następujące typy: wody wodorowęglanowo-wapniowo-magnezowe (HCO₃-Ca-Mg) oraz wody wodorowęglanowo-siarczanowo-wapniowo-magnezowe (HCO₃-SO₄-Ca-Mg).

Wody podziemne w zlewni Małej Panwi zasilane są wodami infiltracyjnymi, które pochodzą z opadów atmosferycznych. Alimentacja wód następuje w miejscach wychodni poszczególnych formacji skalnych, a w przypadku głębiej zalegających pięter wodonośnych ich zasilanie odbywa się także na kontakcie z osadami czwartorzędowymi. Płytko zalegające wody podziemne (dotyczy to zwłaszcza pierwszego poziomu piętra czwartorzędowego), drenowane są przez wszystkie cieki powierzchniowe. System krążenia wód podziemnych ma tu wybitnie lokalny charakter. Drugi poziom wodonośny piętra czwartorzędowego, który zalega na nieco większych głębokościach drenowany jest zasadniczo przez dolinę Małej Panwi. Głębsze partie tego poziomu wodonośnego odwadniane są w kierunku zachodnim ku dolinie Odry. W przypadku pozostałych pięter wodonośnych, z uwagi na bardziej skomplikowaną budowę geologiczną, schemat krążenie wód jest bardziej złożony. Płytsze sektory drenowane są przez powierzchniową sieć rzeczną, cześć wód przepływa lateralnie w kierunku północnym, a wody głębokiego krążenia odpływają na zachód w kierunku doliny Odry. Na podstawie badań wód podziemnych przeprowadzonych przez Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska z siedzibą w Katowicach w 2016 r. w sześciu punktach pomiarowych dwukrotnie stwierdzono wody II, III i IV klasy jakości.

Użytkowanie wód

Wody w zlewni Małej Panwi powszechnie wykorzystywane były przez człowieka od kilku stuleci. Z uwagi na szybki nurt rzeki jej siła służyła do poruszania kół wodnych montowanych głównie w młynach i tartakach. Niektóre elementy zabudowy hydrotechnicznej zachowały się do dzisiaj, a sztuczne cieki w postaci młynówek stanowią istotny element powierzchniowej sieci hydrograficznej. Współcześnie wody w zlewni Małej Panwi odgrywają nieco inne znaczenie. Nadal spełniają funkcje społeczno-gospodarcze, których przejawem jest chociażby wykorzystanie rzeki do zorganizowanych spływów kajakowych. Ta forma rekreacji jest coraz bardziej popularnym sposobem aktywnego wypoczynku. Cieki i zbiorniki wodne w zlewni Małej Panwi powszechnie wykorzystywane są jako miejsca do rekreacyjnego połowu ryb przez wędkarzy. Ponadto nad brzegami rzeki oraz w przypadku kilku zbiorników wodnych funkcjonują kąpieliska. Korzystanie zwłaszcza z tych „rzecznych”, które nie są strzeżone wymaga odpowiedniej rozwagi.

Wody płynące w zlewni Małej Panwi wykorzystywane są do regulacji stosunków wodnych. Na opisywanym terenie funkcjonuje rozbudowana sieć rowów i kanałów, które służą do nawodnień w rolnictwie, w tym także stawów do hodowli ryb. Zaopatrzenie ludności i przemysłu w wodę bazuje w głównej mierze na zasobach podziemnych. Na terenie zlewni funkcjonują dwa duże ujęcia wód podziemnych: Bibiela i Miedary. Część wód pochodzi także z odwodnień górniczych. Na terenach rolniczych, w obrębie gospodarstw, funkcjonują indywidualne ujęcia wód podziemnych w postaci studni wierconych i kopanych, z których czerpane są wody na potrzeby własne.

Z uwagi na duży areał gruntów leśnych w zlewni Małej Panwi cieki i zbiorniki wodne spełniają także ważną funkcję przeciwpożarowego zabezpieczenia terenu. Nad brzegami rzek wyznaczone zostały punkty czerpania wody. Uzupełnieniem tego systemu są również zasoby wodne zgromadzone w zbiornikach wodnych, zlokalizowanych na terenach leśnych. Powierzchniowa sieć hydrograficzna, zwłaszcza w zlewni Stoły, wykorzystywana jest także jako ogniwo w procesach technologicznych spełniając funkcję odbiornika zanieczyszczonych wód poprzemysłowych, a także ścieków komunalnych i mieszanych.

Źródła, rzeki i zbiorniki wodne w zlewni Małej Panwi pełnią również typowo krajobrazowe i przyrodnicze funkcje. Ekosystemy wodne są miejscami lęgu i gniazdowania ptaków, płazów i gadów oraz pozostałych przedstawicieli świata zwierząt, których funkcjonowanie nierozerwalnie związane jest wodą. Niektóre elementy środowiska wodnego w zlewni Małej Panwi objęte zostały różnego typu prawnymi formami ochrony przyrody. Na terenie tym można również spotkać gatunki chronione flory i fauny, jak chociażby dosyć powszechne w dolinie Małej Panwi stanowiska największego z europejskich gryzoni Bobra.

Bibliografia

1. Absalon D., Jankowski A.T., Leśniok M., 2000: Komentarz do mapy hydrograficznej w skali 1:50 000, Arkusz Lubliniec – Płd. M-34-50-A. Główny Geodeta Kraju, Warszawa.
2. Atlas hydrogeologiczny Polski, 1:500 000. B. Paczyński (red.), PIG, Warszawa 1995.
3. Mapa hydrograficzna w skali 1: 50 000, arkusz: M-34-50-A Lubliniec – Płd., M-34-50-B Kalety, M-34-51-A Koziegłowy. Główny Geodeta Kraju, Warszawa, 2000.
4. Podział hydrograficzny Polski, Wyd. IMiGW, Warszawa 1983.
5. Spałek K., 2009: Bobry nad Małą Panwią. Przyroda Górnego Śląska, 56/2009, Katowice.

Źródła on-line

Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 21 lipca 2016 r. w sprawie sposobu klasyfikacji stanu jednolitych części wód powierzchniowych oraz środowiskowych norm jakości dla substancji priorytetowych. Dz.U. 2016 poz. 1187. [1] [2] Rzętała M., Machowski R., Dorzecze Odry, "Encyklopedia Województwa Śląskiego" 2015, t. 2.

Zobacz też

Wody powierzchniowe Wody podziemne Dorzecze Odry Dorzecze Wisły