Zamek w Pszczynie

Autor: Aleksandra Sobańska

Zamek w Pszczynie – współcześnie Muzeum Zamkowe, stanowiące jedno z najbardziej reprezentatywnych miejsc dla powiatu pszczyńskiego. W ciągu ponad sześciuset lat rezydencja przeszła liczne przebudowy oraz przeobrażenia architektoniczne. Zmienił się również jej charakter: początkowo był obronny, później pełnił funkcję siedziby książęcych rodów, współcześnie znajduje się w nim muzeum. Przeprowadzone badania murów ceglanych, analiza i porównanie z wykopaliskami 1969 roku oraz prace Alojzego Obornego (1972 r.) pozwalają na określenie poszczególnych faz budowy.

Początki

Nie sposób określić dokładnego czasu powstania zamku w Pszczynie – z pewnością można stwierdzić, że „udokumentowane początki zamku sięgają drugiej połowy XIV wieku” – po raz pierwszy został wspomniany w 1375 r.. Podczas panowania Heleny Korybutówny (1424-1449) w miejscu współczesnego zamku stały równolegle do siebie dwa połączone budynki tworzące zabudowanie połączenie murów oraz dwóch wież od strony południowej, dodatkowo chronione fosą. Przypuszcza się, że to właśnie bratanica króla Polski Władysława Jagiełły, Helena, rozbudowała „dawną kasztelanię na murowany, gotycki zamek obronny”.Obecnie w podziemiach znajdują się fragmenty murów z tamtego okresu (w tym prawdopodobnie części fundamentów strażnicy).

Pod władaniem Turzonów i Promnitzów

W 1517 roku pszczyńskie posiadłościzostały sprzedane możnowładcy węgierskiemu Aleksemu Turzonowi. Władzę przejęła rodzina Turzonów: utworzone zostało Wolne Państwo Stanowe ze stolicą w Pszczynie. W roku 1548 państwo przeszło pod władanie Baltazara Promnitza, wrocławskiego biskupa i pozostało w rękach Promnitzów przez ponad sto następnych lat. Podczas ich panowania „nastąpiło przekształcenie gotyckiej budowli obronnej w reprezentatywną rezydencję renesansową. Prace zapewne zapoczątkował, tuż przed swą śmiercią w 1562, Baltazar Promnic, a kontynuowali Stanisław Promnic (1562-1568) i być może Karol Promnic (1568-1591)”. Pierwsze wiadomości na temat renesansowej przebudowy można odszukać w (opracowanym na zamówienie Zygfryda II Młodszego Promnitza) w urbaniuszu pochodzącym z 1629 roku. Na słynnej mapie Andreasa Hindenberga z 1636 roku znajduje się „pierwsze znane nam graficzne przedstawienie zamku w Pszczynie”. Informacje zamieszczone w obu dokumentach pozwalają na opisanie zamku po przebudowie renesansowej jako zachwycającej piętrowej budowli umieszczonej na planie nieregularnego czworoboku z trzema skrzydłami, w których rozmieszczonych było wiele pokoi (w tym wspaniała sala taneczna). Według wspomnianych źródeł, na zewnątrz znajdował się wewnętrzny dziedziniec z krużgankami, budynek przed zamkiem wraz z mostem; a pod zamkiem umieszczone były „murowana słodownia, browar i piekarnia, oraz kilka stajen […] mieszkania dla służby i młyn zamkowy, dom halterzy”.

Niestety, rezydencja w formie renesansowego pałacu nie utrzymała się długo – nie oszczędziła jej bowiem wojna trzydziestoletnia, a końcem marca 1679 roku znaczna jej część została zniszczona podczas pożaru Pszczyny.

Rok później rozpoczął się trwający dziewięć lat proces naprawy – oprócz „parawanowego skrzydła północnego z wewnętrzną galerią kolumnową” powstały nowe zabudowania gospodarcze (końcem XVII stulecia zbudowano oficynę, która spełniała rolę mieszkań dla służby oraz stajni) – a Brama Wybrańców, będąca nową siedzibą zamkowej straży, zastąpiła budynek przed fosą. Prace wykonawcze dokonywane były pod nadzorem Consilusa (Conseliusa) Miliusa.

Zamek Barokowy

Następną całościową przebudowę – która miała miejsce około 250 lat temu – poprzedziło zastąpienie łączącej obie części zamku galerii nowym fragmentem gmachu, dobudowanym w części środkowej, oraz wymianą wieży zegarowej (1734 r.) . Trzy lata później wybuchnął pożar, który pochłonął starszą i nowszą konstrukcję. Należało zatem zamek odbudować – proces renowacji trwał od 1738 do 1768 roku i nadzorował go nadworny architekt Promnitzów, Chrystian Jahnez Żarów k. Żagania. Intensyfikacja prac restauratorskich nastąpiła w drugiej połowie lat sześćdziesiątych XVIII wieku, gdy Wolnym Państwem zaczął władać Fryderyk Erdmann Anhalt-Kötthen. Za przebudowę odpowiadał wówczas Michał Clement ze Strzelnik.

Tym sposobem w drugiej połowie XVIII wieku podczas barokowej przebudowy utworzono park, obejmujący 84 ha oraz „»ogród zimowy«, czyli przeszkloną oranżerię”, powtórnie zbudowano środkowe (północne) skrzydło, dobudowano drugie piętro zamku oraz arkadowe ściany. Maciej Kluss opisuje zamek w Pszczynie po barokowej przebudowie w następujący sposób:

W wyniku szeroko zakrojonych i ciągnących się latami prac powstał monumentalny, trójskrzydłowy, dwupiętrowy zamek barokowy, założony na planie podkowy, z północnym skrzydłem środkowym, otwierającym się na park i skrzydłami bocznymi zwróconymi na południe, w stronę miasta. Wysoki parter pokryty był boniowaniem oświetlenie światłem słonecznym gwarantowały duże prostokątne okna.

Warto dodać, że pałacowym wnętrzom elegancji dodawały ozdobne, rokokowe dekoracje, w tym: opaski z motywem klucza, ozdobne ornamenty, wykwintne porcelany tudzież marmurowe kominki oraz schody czy też żyrandole z kryształami.

Na podstawie projektu Karla Langhansa w 1792 r. w Porębie powstała Bażantarnia, wzniesiono również (zaprojektowaną przez nadwornego architekta rodu Wilhelma Puscha) klasycystyczną Ludwikówkę. Wykonano również mniej znaczące prace: w drugiej połowie XIX wieku przekształcono zamkową oficynę, zbudowano stajnie książęce oraz powozownię (utrzymaną w neoromańskim stylu), przy trzech stronach zamku powstały tarasy. Rozbudowano ogród według założeń stylu francuskiego i projektu z Andrele Notre’a.

XIX-wieczne przeobrażenia

Ignacy Płazak podzielił przebudowę rezydencji w XIX wieku na trzy fazy. Pierwsza – w jej obręb wchodzą również prace wykonawcze z końca poprzedniego stulecia – obejmowała działania budowlane takie jak: wzniesienie na terenach podległych zamkowi wspomnianej Bażantarni oraz Ludwikówki, zbudowanie wozowni (1784 r.) i budynku teatru. We wnętrzu przeprowadzono czynności restauratorskie, np. podział sali teatralnej na mniejsze komnaty: „z tajnym przejściem, garderoba, salonik chiński, przedpokój i salon klasyczny”.

Drugą fazę Płazak wydziela rok po przekazaniu pszczyńskich dóbr przedstawicielowi rodu Hochbergów – Hansowi Heinrichowi X, hrabiemu von Hochberg, a następnie jego potomkowi Hansowi Heinrichowi XI (1833-1907). Zainicjowano wówczas czynności mające na celu wzmocnienie murów oraz legarów, dobudowanotarasy oraz wykonano prace wewnętrzne takie jak malowanie czy tapetowanie.

Ostatnia, trwająca pięć lat przebudowa miała miejsce w połowie lat 70-tych XIX stulecia. Została wykonana według projektu Aleksandra Hipolita Destauilleura i „polegała ona na dobudowaniu do korpusu środkowego od strony południowej (pomiędzy skrzydłami bocznymi) monumentalnego dwupiętrowego westybulu mieszczącego reprezentacyjne schody oraz wielkiej dwukondygnacyjnej sali zwierciadlanej na piętrze, nakrytej pozornym sklepieniem”. Na wspaniałej Sali jadalnej mieściły się trzydzieści dwa krzesła oraz ogromny stół – ich odbicie można było dostrzec w dwóch lustrach (o powierzchni 14 m2). Zadbano również o wygląd zewnętrzny zamku: zmieniono elewację na cokołach znajdujących się od strony wejścia głównego, zamontowano dwie masywne figury lwów.

Zamek pod rządami Hochbergów

Nie sposób nie docenić roli, jaką odegrała rodzina Hochbergów. Dzięki Hansowi Heinrichowi XI oraz Janowi Henrykowi XV Hochbergowi, księciu von Pless, w rezydencji przebywali najznamienitsi politycy XX wieku, zaś losy żony Jana, charyzmatycznej Marii Theresy Olivii Cornwallis-West, księżnej von Pless, nazywanej Daisy, śledziły wszystkie ówczesne gazety.

Dzięki Hochbergom na dworze gościły wybitne postacie sceny politycznej. Warto wspomnieć o planach przyjazdu Alfonsa XIII czy Winstona Churchilla. Szczególny okres w historii pszczyńskiej rezydencji stanowił czas I wojny światowej, bowiem jesienią w 1914 r. założono w mieście kwaterę główną wojsk niemieckich, w której na co dzień aż do lutego 1917 r. przebywał niemiecki cesarz Wilhelm II wraz z feldmarszałkiem Paulem Hindenburgiem. Zamek wówczas gościł m.in. cesarzową, króla oraz następcę tronu Bułgarii, zwierzchnika tureckich wojsk Envera Paszę, słynnych oficerów takich jak Max Immelmann, Oswald Boelcke i Mafred von Richthofen. Dzięki temu, że na zamku przebywali wybitni „głównodowodzący wojsk tureckich, monarchowie federacyjnego cesarstwa niemieckiego, politycy, dowódcy zgrupowań wojskowych i wyróżniający się oficerowie” miasto zyskało tytuł „Mały Berlin”.

Dwudziestolecie międzywojenne i dziejowa zawierucha

W latach trzydziestych dwudziestego wieku Hochbergowie musieli „podporządkować się decyzji Sądu Grodzkiego w Pszczynie, który 27 sierpnia ustanowił nad majątkami należącymi do pańskiej rodziny zarząd przymusowy”. W 1936 r. zbudowano w przyzamkowym parku nową nekropolię – w której spoczęli m.in. głowa rodu, książę Hans Heinrich XV, oraz hrabia Bolko.Po wybuchu wojny członkowie rodziny Hochbergów kilka razy pojawiają się na zamku, pertraktują z niemieckimi lokalnymi władzami, jednakże nie pozostają w nim.

W 1945 roku w momencie wkroczenia Armii Czerwonej zamek pozostał, jak zapisano w raporcie kapitana Stanisława Mrowczyka, „nie uszkodzony, zdemolowany jedynie przez żołnierzy. Na razie nie zajęty. Stawiam wniosek, aby zamek wraz z parkiem zająć na muzeum i nie pozwalam kwaterować w nim oddziałom wojskowym”. Rezydencję tymczasowo przekształcono na szpital, natomiast 9 maja 1946 roku otworzono w nim – początkowo dość ubogie, zajmujące jedynie piętro – muzeum. Warto dodać, że bezpośrednio po wojnie, gdy w zastanawiano się nad miejscem, do którego należy przewieźć słynną Panoramę Racławicką, projekt umieszczenia jej na terenie pszczyńskiej posiadłości był jedną z ciekawszych propozycji – „Wstępnie ustalono, że rotundę wzniesie się w parku pałacowym”. Jego realizacja nie doszła jednak do skutku.

Współcześnie

Zamek w Pszczynie od strony parku zamkowego

Zamek w Pszczynie od strony parku zamkowego

W ciągu ostatnich dekad wykonano drobne prace konserwatorskie oraz budowlane: w latach 1970-1971 przeprowadzona została przebudowa ujeżdżalni – w jej miejscu powstała hala sportowa, w latach dziewięćdziesiątych zaczęto prowadzić działania na rzecz odtworzenia faktycznego wyglądu wnętrz z okresu panowania Hochbergów. Za wkład włożony w rekonstrukcję zamkowych komnat z tamtych czasów Muzeum w 1995 roku otrzymało nagrodę organizacji Europa Nostra, uzasadnioną na honorowym dyplomie słowami "Za pieczołowite odtworzenie wnętrz zamku z ich wyposażeniem, oparte na wnikliwych historycznych badaniach, które przywróciły blask początku XX wieku". Współcześnie około osiemdziesiąt procent przedmiotów znajdujących się w zamku pochodzi z końca XIX- stulecia.

Należy podkreślić rolę pracowników i dyrekcji Muzeum Zamkowego, dbających o popularyzację wiedzy o pszczyńskiej rezydencji tudzież jej niegdysiejszych szlachetnych mieszkańcach – w 2000 roku w Bramie Wybrańców otwarto Biuro Informacji Turystycznej, od dwudziestu sześciu lat w zamku co roku odbywają się koncerty pod nazwą „Wieczory u Telemanna”, przeprowadzane są rozmaite działania promujące pszczyńskie dziedzictwo, np. włączenie się w ogólnopolską akcje Noc Muzeum.

Bibliografia

1. Botor-Pławecka R., Stąd w świat. Rozmowy ze sławnymi osobami z Pszczyny i okolic, Tychy 2013.
2. Górnioczek Z., Jeske-Cybulska B., Księżna Daisy: pani na Książu i Pszczynie, Mikołów 2001.
3. Górny Śląsk, red. Popiołek K. i in., Poznań 1959, s.485.
4. Hochberg von Pless D., Taniec na wulkanie : 1873-1918, tł. Mariola Palcewicz, Kraków 2003.
5. Konieczny A., Sekrety Białej Damy, Katowice 1989.
6. Lepiej przemilczeć : prywatne pamiętniki księżnej Daisy von Pless z lat 1895-1914, z ang. przeł. Barbara Borkowy, Wałbrzych 2013.
7. Materiały z Sesji Naukowej z okazji 60-lecia Muzeum Zamkowego w Pszczynie, 11-12 maja 2006, red. Kluss M., Pszczyna 2010.
8. Musioł L., Pszczyna. Monografia historyczna, Katowice 1936.
9. Nocoń H., Pławecka K., Szołdra Z., Dziedzictwo historyczno – kulturowe ziemi pszczyńskiej. Podróż przez cztery pory roku, Pszczyna 2013.
10. Oborny A., Płazak I., Zespół pałacowo-ogrodowy w Pszczynie, Pszczyna 1977.
11. Orlik Z., Pszczyńskie chronogramy i chronostychy, Opowieści ziemi pszczyńskiej. Ludzie, rzeczy, zdarzenia, Tychy 2009.
12. Płazak I., Pszczyna. Zabytki miasta i regionu. Przewodnik po muzeum, Pszczyna 1974.
13. Pszczyna i ziemia pszczyńska na fotografiach i widokówkach z początku XX wieku, Pszczyna 2011.
14. Pszczyna monografia historyczna, red. Kaczmarek R., Sperka J., Pszczyna 2014, t. 1.
15. Pszczyna monografia historyczna, red.Kaczmarek R., Sperka J., Pszczyna 2014, t. 2.
16. SchaefferH. W. F., Kronika Pszczyńskiego Wolnego Państwa Stanowego a od 1827 r. Księstwa Pszczyńskiego część I i II, tłum. B. Spyra, Pszczyna 1997.
17. Studium muzealne : cykl wykładów otwartych, styczeń - listopad 2013, red. Kluss M., Pszczyna 2014.
18. Sztoler G., Pszczyna. Studia nad przestrzenią miejską do połowy XVI wieku, Pszczyna 2014.
19. Wysmułek J., Pszczyna i jej społeczeństwo w późnym średniowieczu 1466-1517, Warszawa 2008.

Źródła on-line

• Strona zamku w Pszczynie
• Pszczyńskie Wolne Państwo Stanowe