Archidiecezja katowicka

Archi(diecezja) katowicka

Terytorium i ludność

Po zakończeniu I wojny światowej mieszkańcy Górnego Śląska w plebiscycie mieli zadecydować o przynależności politycznej swego regionu. Wyniki plebiscytu i ich zakwestionowanie przez III powstanie śląskie stały się podstawą do ostatecznego podziału Górnego Śląska, dokonanego przez Konferencję Ambasadorów 20 października 1921. Problemy narodowościowe miało rozwiązać specjalne porozumienie tzw. konwencja genewska podpisana 15 maja 1922. Formalna zmiana przynależności państwem spornych terenów nastąpiła 15 czerwca 1922.

Na mocy dekretu papieża Piusa XI "Sanctissimus Dominus noster" z dnia 7 XI 1922 r. przydzielona Polsce część Górnego Śląska, podlegająca kościelnie biskupowi wrocławskiemu miała stanowić samoistną i zależną "bezpośrednio od Stolicy Apostolskiej administraturę. Jej kierownictwo Stolica Apostolska powierzyła salezjaninowi pochodzącemu ze Śląska, ale wychowanemu w Turynie - ks. Augustowi Hlondowi. Do pełnego usamodzielnia tej części Śląska pod względem kościelnym doszło w wyniku porozumienia Stolicy Apostolskiej i Państwa Polskiego na gruncie konkordatu z 1925 roku. Nowa jednostka organizacyjna Kościoła katolicka - diecezja katowicka zwana również śląską powołana została do życia bullą papieża Piusa XI “Vixdum Poloniae unitas" z 28 X 1925 r. i weszła jako sufragania w skład metropolii krakowskiej. Okoliczności powstania diecezji katowickiej wskazują na ścisły związek problemów kościelnych z aspiracjami narodowymi i politycznymi regionu śląskiego, który stał się częścią składową odrodzonej Rzeczypospolitej Polskiej.

Jej obszar powstał z połączenia dwóch różniących się geograficznie i historycznie części: dawnego Wikariatu Cieszyńskiego (do końca I wojny światowej był częścią Austro-Węgier) oraz Górnego Śląska, który od 1742 roku należał do Prus.

Granice diecezji, liczącej 4225 km kw., pokrywały się prawie w całości z granicami województwa śląskiego. W 1938 roku, na krótko, biskupowi katowickiemu przekazano pod zarząd jeszcze jeden fragment diecezji wrocławskiej, leżącej na terytorium Czechosłowacji, tzw. Zaolzie, w sumie trzy dekanaty: Frysztat, Jabłonków i Karwina. Dodatkowo 13 I 1939 r. bp S. Adamski przejął zarząd nad skrawkiem diecezji nitrzańskiej w okręgu czadeckim ( dwie parafie: Czerne i Skalite). Z dniem l stycznia 1940 r. Zaolzie powróciło pod jurysdykcję biskupa wrocławskiego.

W 1992 roku po kilku latach przygotowań, papież Jan Paweł II bullą „Totus Tuus Poloniae Populus” z dnia 25 III 1992 r. dokonał reorganizacji terytorialnej Kościoła w Polsce. Powstało 13 nowych diecezji, w tym gliwicka i bielsko-żywiecką, które przejęły niektóre dekanaty należące do diecezji katowickiej. Diecezja katowicka została podniesiona do rangi archidiecezji i wraz z diecezjami gliwicką i opolską, stanowi metropolię katowicką (zwaną też metropolią górnośląską). Głównymi patronem archidiecezji są Matka Boża Piekarska oraz św. Jacek.

W latach 1925- 1954 głównym kościołem diecezji (katedra) był kościół p.w. św. Piotra i Pawła w Katowicach, a po ukończeniu budowy, jego rolę przejęła budowana od 1930 roku katedra p. w. Chrystusa Króla w Katowicach, poświęcona 30 października 1955 roku przez biskupa Z. Golińskiego.

Katolicy, sieć dekanalna

Nowa diecezja w 1925 roku liczyła ok. 915 tyś. wiernych, w 1938 - l305 tys., 1986 - 2357 tys. wiernych. Statystyka diecezji katowickiej z 1938 r. podaje, że na terenie diecezji przebywało także 111 grekokatolików, 67685 ewangelików, 19124 Żydów, 53 prawosławnych, 1401 członków innych wyznań oraz 399 ateistów. Dane statystyczne z 1927 r. wykazują, że na Górnym Śląsku wśród wyznań protestanckich najliczniej był reprezentowany Kościół Ewangelicko-Augsburski i Helweckiego Wyznania. Większość z nich przyznawała się do narodowości niemieckiej. Na Górnym Śląsku mieszkało ok. 61 tys. jego członków, czyli 6,2% ogółu mieszkańców, na Śląsku Cieszyńskim 45 tys. -32% ogółu mieszkańców. Prócz tego największego Kościoła ewangelickiego, w górnośląskiej części województwa śląskiego istniał Ewangelicki Kościół Unijny (część Kościoła staropruskiej unii ewangelickiej; wynik zjednoczenia wyznań kalwińskiego i luterskiego). Poza tymi Kościołami na Śląsku funkcjonował Żydowski Związek w postaci niezależnych od siebie gmin synagogalnych oraz kilka mniejszych grup wyznaniowych i sekt.

Na Górnym Śląsku na początku lat trzydziestych XX w. żyło ponad 100 tys. ludzi używających języka niemieckiego. W duszpasterstwie władze diecezji katowickiej zakładano jednak, że w diecezji istnieje większe niż podawały państwowe statystyki zapotrzebowanie na język niemiecki. Według obliczeń kurialnych w 1933 r. diecezja liczyła 1195 395 katolików, z tego 149153 byli to katolicy narodowości niemieckiej, czyli 12,4%, co by oznaczało, że różnica między danymi państwowymi a kościelnymi wynosiła ok. 5 procent. Mieli oni możliwość uczestniczenia we mszach św. i nabożeństwach sprawowanych w języku niemieckim. Liczba Niemców w diecezji w okresie dwudziestolecia międzywojennego systematycznie cofała się (spowodowane to było licznymi wyjazdami do Niemiec). Znaczna część ludności narodowości niemieckiej została wysiedlona po zakończeniu II wojny światowej. W chwili tworzenia diecezji katowickiej, jej strukturę terytorialną tworzyło 18 dekanatów i 179 parafii i stacji duszpasterskich. Bardzo szybko przybywało nowych kościołów i parafii. W minionym okresie kilkakrotnie dochodziło do podziału diecezji na nowe dekanaty.Jeszcze za rządów wikariusza kapitulnego J. Piskorza, 13 V 1955 r. powołano do życia 8 nowych dekanatów, przez co ich liczba wzrosła do 27. W 1958 r. dokonany został nowy podział dekanatów - przybyło 5. W 1988 roku diecezja katowicka składała się z 42 dekanatów, 398 parafii, przy 2,5 mln liczbie wiernych. W 1992 roku w wyniku nowego podziału administracyjnego Kościoła w Polsce uszczuplone zostało terytorium diecezji katowickiej: diecezji gliwickiej przekazano 6 dekanatów (200 tys. wiernych), a diecezji bielsko-żywieckiej – 8 dekanatów (350 tys. wiernych). W skład nowo ukształtowanej archidiecezji wchodzą 34 dekanaty podzielone na 319 parafii (stan 2013). Obecnie archidiecezję katowicką zamieszkuje ok. 1496 tys. mieszkańców, w tym ok. 1400 tys. deklaruje się jako katolicy. W latach 1945-1956 w diecezji, mimo wielkich przeszkód czynionych przez władze polityczne i administracyjne, zostało wybudowanych 28 nowych kościołów, niektóre tylko w formie tymczasowych kaplic. Wiele obiektów sakralnych zostało mocno uszkodzonych podczas działań wojennych, a kilka drewnianych kościołów całkowicie spłonęło. W latach 1945-1989 mimo szczególnie niesprzyjających warunków politycznych wybudowano ponad 150 nowych kościołów. Następnych kilkadziesiąt powstało po 1989 roku.

Biskupi diecezjalni i biskupi pomocniczy

Administracją Apostolską Śląska Polskiego, powołaną do życia w listopadzie 1922 r. kierował ks. August Hlond. Po utworzeniu diecezji katowickiej (śląskiej) został jej pierwszym biskupem. Po jego przejściu na stolicę prymasowską w Gnieźnie (1926), ordynariuszem katowickim został pochodzący z diecezji poznańskiej ks. Arkadiusz Lisiecki. Rządził diecezją tylko cztery lata. Po jego śmierci, w 1930 roku, kolejnym rządcą diecezji został ks. Stanisław Adamski (również z Poznania). Swój urząd sprawował długo, bo aż 37 lat, z tym jednak, że w 1950 r. ze względu na stan zdrowia, otrzymał biskupa koadiutora w osobie ks. Herberta Bednorza. Kierował on diecezją wpierw jako biskup koadiutor, a po śmierci bpa S. Adamskiego (12 XI 1967) jako samodzielny biskup. W 1985 roku przeszedł na emeryturę, a piątym ordynariuszem katowickim został ks. dr Damian Zimoń (od 1992 roku arcybiskup metropolita). Po przejściu na emeryturę, jego następcą został 20 października 2011 roku ks. dr Wiktor Skworc . Przez kilka lat swego istnienia diecezją kierował tylko jeden biskup, który w 1935 roku otrzymał biskupa pomocniczego (sufragana) – Teofila Bromboszcza (1934-1937). Po nim biskupami pomocniczymi byli: bp Juliusz Bieniek (1937-1978) , bp Józef Kurpas (1963-1992) , bp Czesław Domin (1970-1992) , bp Janusz Zimniak (1980-1992) , bp Gerard Bernacki (1988-2012) , bp Piotr Libera (1996-1998), bp Stefan Cichy (1998-2005) oraz bp Józef Kupny (2005-2013). Podczas okupacji, gdy biskupi zostali internowani, a następnie wygnani, diecezją kierował w randze wikariusza generalnego za zgodą ordynariusza wpierw ks. Franciszek Strzyż, a po jego śmierci, ks. Franciszek Woźnica. W 1952 r. na tle sporu o katechizację w szkole, biskupi katowiccy ponownie zostali wygnani z diecezji, a na ich miejsce kapituła katedralna pod przymusem wybrała posłusznych władzom komunistycznym wikariuszy kapitulnych: ks. Filipa Bednorza, a po jego śmierci ks. J. Piskorza (wybrany 13 stycznia 1954).

Duchowieństwo diecezjalne

Duchowieństwo powstałej w 1925 roku diecezji rekrutowało się z kleru wrocławskiego, wychowanego i wykształconego w seminariach duchownych we Wrocławiu i Widnawie. Po plebiscycie, wobec perspektywy powstania w polskiej części Śląska nowej diecezji, część księży postanowiła pozostać po stronie niemieckiej, gdy tymczasem inna grupa przeniosła się na stronę polską w obawie przed prześladowaniami za swoje przekonania narodowe. Diecezja rozpoczynała swe istnienie mając do dyspozycji ok. 300 księży. Spośród nich: 64 uważało się za Niemców, a 4 z nich posiadało obywatelstwo niemieckie. W 1922 r. Administrator Apostolski ks. August Hlond przyjął również do pracy w diecezji grupę księży z innych diecezji, w tym kilku spoza granic odrodzonej Polski. Problemy narodowościowe diecezji katowickiej oraz brak odpowiedniej liczby wykładowców z zakresu teologii skłoniły bpa A. Hlonda do podjęcia decyzji o założeniu seminarium duchownego w Krakowie, mimo że papież Pius XI doradzał założenie seminarium w Katowicach. W okresie międzywojennym na jednego duchownego przypadło w diecezji 3385 wiernych. W tym okresie śląskie seminarium duchowne w Krakowie cieszyło się napływem dużej liczby kandydatów do kapłaństwa; w seminarium duchownym w Krakowie kształciło się w 1935 r. 159 alumnów. W 1939 roku diecezja katowicka liczyła ok. 500 księży. Ponadto w diecezji zatrudnionych było w duszpasterstwie lub tylko przebywało na jej terenie 65 zakonników. W okresie między wrześniem 1939 a styczniem 1940 r. do opuszczenia diecezji zmuszonych zostało 31 księży, których przyjęły sąsiednie diecezje: archidiecezja krakowska, tarnowska, kielecka, częstochowska oraz sandomierska. W wojsku polskim jako kapelani służyło 24 księży wywodzących się z diecezji katowickiej, 10 z nich zostało zmobilizowanych w ostatnich dniach sierpnia 1939 r. i podzieliło losy swoich jednostek wojskowych. W czasie drugiej wojny światowej do służby w niemieckim wojsku zostało powołanych z terenu diecezji katowickiej ponad 50 księży diecezjalnych i 22 zakonników. W czasie okupacji duchowieństwo katowickie spotkały liczne represje. Najczęstszymi powodami prześladowań był udział księży w powstaniach śląskich i plebiscycie, wybitne zasługi dla kultury polskiej w okresie międzywojennym, działalność podziemna w nielegalnym ruchu charytatywnym i zbrojnym ruchu oporu AK, szczególne zasługi dla duszpasterstwa, czy też niestosowanie się do zakazów władz okupacyjnych w zakresie duszpasterstwa. W sumie 157 księży zostało dotkniętych różnego rodzaju represjami (45 księży i kleryków poniosło śmierć). Dwóch duchownych zmęczonych w obozach koncentracyjnych zostało ogłoszonych w 1999 roku błogosławionymi: ks. Emil Szramek i ks. Józef Czempiel.