Zagłębie Dąbrowskie

Z IBR wiki
Przejdź do nawigacjiPrzejdź do wyszukiwania

[[Kategoria:]]

Autor: dr hab. Robert Krzysztofik

ENCYKLOPEDIA WOJEWÓDZTWA ŚLĄSKIEGO
TOM: 2 (2015)


Region geograficzno-historyczny i kulturowy, który ukształtował się w XIX w. Zagłębie Dąbrowskie zlokalizowane jest współcześnie w środkowo-wschodniej części województwa śląskiego. W szerszym ujęciu geograficzno-historycznym Zagłębie Dąbrowskie stanowi w zdecydowanej części fragment historycznej Małopolski i częściowo zintegrowanego z Małopolską – dawnego Księstwa Siewierskiego. W znaczeniu nieco węższym Zagłębie Dąbrowskie stanowi silnie zurbanizowany i uprzemysłowiony fragment dawnego Królestwa Polskiego wchodzącego w skład zaboru rosyjskiego.

Położenie i zasięg Zagłębia Dąbrowskiego

Zasięg Zagłębia Dąbrowskiego w przestrzeni geograficznej jest niejednolity w różnych ujęciach i delimitacjach. Dysonans interpretacyjny granic regionu wynika z kilku faktów:

  • przyjmowania różnych podziałów – politycznych, administracyjnych i funkcjonalnych jako podstaw delimitacji regionu,
  • zmian administracyjnych w zakresie włączania i wyłączania niektórych gmin lub ich części w obręb innych jednostek, które nigdy nie były utożsamiane z Zagłębiem Dąbrowskim,
  • relatywizacją granic kulturowych i społecznych w II połowie XX i XXI wieku.

Po pierwsze należy rozróżnić zasięg wg tradycji i podziałów historycznych (przebiegu granicy dawnego Królestwa Polskiego) oraz zasięg wynikający ze współczesnych podziałów administracyjnych. W tym pierwszym ujęciu zachodnia i południowa granica regionu wyznaczone są przebiegiem linii granicznej państw zaborczych z II połowy XIX w. i opierają się na rzekach: Czarnej Przemszy, Białej Przemszy i Brynicy.

W drugim ujęciu – terytorium Zagłębia Dąbrowskiego obejmuje jednostki administracyjne na poziomie gmin w ich współczesnych granicach. W wielu miejscach, z uwagi na XX-wieczne zmiany administracyjne przebieg granicy XIX-wiecznej został zatarty (m.in. dzielnica Jęzor i rejon Osiedla Piastów w Sosnowcu czy prawobrzeżna część Czeladzi). Szczegółowo kwestie te prezentuje ryc. 1.

Ryc. 1 Zasięg terytorialny Zagłębia Dąbrowskiego. Oznaczenia: 1 – granica województwa śląskiego w 2015 r.; 2 – granice gmin; 3 – historyczna granica małopolsko-śląska; 4 – granica Zagłębia Dąbrowskiego w najszerszej interpretacji; 5 –granica Zagłębia Dąbrowskiego w interpretacji rozszerzonej; 6 – granica Zagłębia Dąbrowskiego w interpretacji wąskiej; 7 – granica Zagłębia Dąbrowskiego w interpretacji najwęższej. Źródło: Opracowanie własne, dr hab. Robert Krzysztofik.


O ile południowa i zachodnia granica Zagłębia Dąbrowskiego mają relatywnie wyraźny przebieg, o tyle istotnych problemów dostarcza delimitacja wschodnich i północnych rubieży regionu. W tym miejscu mamy do czynienia z tzw. ujęciami węższymi i szerszymi terytorium Zagłębia Dąbrowskiego. Ich istotę komplikuje także fakt, że część z nich ma tło historyczno-administracyjne; inne zaś funkcjonalistyczne (Zagłębie jako region górniczy, Zagłębie jako region górniczo-przemysłowy, Zagłębie jako region górniczo-przemysłowy wraz ze strefą oddziaływań, Zagłębie jako region napływu migracyjnego).

W ujęciu najwęższym Zagłębie Dąbrowskie obejmuje dawny rdzeń miejski i górniczy, który stanowił obszar współczesnych gmin: Sosnowiec (bez Jęzora, części Os. Piastów, Koloni Cieśle i Wągródka), Dąbrowa Górnicza (bez Błędowa, Łęki, Łośnia, Okradzionowa, Trzebiesławic, Tucznawy i Ujejsca) Będzin, Czeladź (bez części prawobrzeżnej) i Wojkowice. Ponadto skrawki historycznego Zagłębia zlokalizowane są w granicach miasta Jaworzna (rejon prawego brzegu Białej Przemszy).

W ujęciu węższym Zagłębie Dąbrowskie obejmuje obszar gmin: Sosnowiec (bez Jęzora, części Os. Piastów), Dąbrowa Górnicza, Będzin, Czeladź, Wojkowice, Sławków, Psary, Bobrowniki, Ożarowice[1] i Mierzęcice. W niektórych ujęciach (Przewodnik…, 1939) bez Sławkowa i Mierzęcic, za to z niewielkimi skrawkami obszaru zlokalizowanego współcześnie w granicach miasta Jaworzna (rejon prawego brzegu Białej Przemszy).

W ujęciu szerokim Zagłębie Dąbrowskie obejmuje obszar współczesnych gmin: Sosnowiec (bez lub z Jęzorem), Będzin, Dąbrowa Górnicza, Czeladź (bez lub z częścią prawobrzeżną), Wojkowice, Sławków, Psary, Bobrowniki, Ożarowice, Mierzęcice, Siewierz.

W ujęciu bardzo szerokim Zagłębie Dąbrowskie integruje natomiast gminy: Sosnowiec, Będzin, Dąbrowa Górnicza, Czeladź, Wojkowice, Sławków, Psary, Bobrowniki, Ożarowice, Mierzęcice, Siewierz, Łazy, Poręba, Zawiercie, Włodowice, Myszków, Ogrodzieniec, Kroczyce, Niegowa, Pilica, Żarnowiec, Wolbrom, Klucze, Olkusz, Bukowno, Sułoszowa, Gołaczewy, Jerzmanowice-Przeginia, Trzyciąż, Skała.

Zasięg i terytorium Zagłębia Dąbrowskiego ewoluowały od połowy XIX w. Generalnie nawiązywały one do istniejących granic politycznych i administracyjnych. Po zniesieniu granicy politycznej na Czarnej Przemszy i Brynicy, kluczową rolę zyskiwały zmiany administracyjne.

Autor niniejszego opracowania proponuje pod pojęciem Zagłębia Dąbrowskiego traktować terytorium obejmujące swym zasięgiem obszar gmin: Sosnowiec, Będzin, Dąbrowę Górniczą, Czeladź, Wojkowice, Sławków, Psary, Bobrowniki, Ożarowice, Mierzęcice, Siewierz. W ujęciu jednostek powiatowych są to zatem miasta na prawach powiatu – Sosnowiec i Dąbrowa Górnicza oraz powiat będziński.

Całkowicie niepoprawne jest natomiast utożsamianie z Zagłębiem Dąbrowskim obszaru miasta Jaworzna w jego współczesnych granicach. W XXI w. może do tego skłaniać fakt, iż Jaworzno stanowiąc fragment historycznej Małopolski[2], pozostaje jednostką wyizolowaną z geograficzno-historycznego punktu widzenia. Historycznie nie stanowi zarówno części Zagłębia Dąbrowskiego, jak i Górnego Śląska. Ponieważ jest to obszar historycznej Małopolski – podobnie jak Zagłębie Dąbrowskie – w naturalny sposób miasto to jest identyfikowane z Zagłębiem.

W związku z różnie wskazywanym zasięgiem geograficznym, odmienny jest także obszar regionu. W ujęciu najwęższym wynosi on ok. 200 km², w ujęciu najszerszym ok. 2490 km².

Z fizyczno-geograficznego punktu widzenia Zagłębie Dąbrowskie zlokalizowane jest w obrębie Wyżyny Śląskiej. Jego większa część obejmuje Próg Środkowotriasowy, określany także Garbem Tarnogórskim. Jego charakterystyczną cechą jest urozmaicony krajobraz płaskowyży i garbów wyżynnych poprzecinanych dolinami rzek. Największe rzeki w obrębie Zagłębia Dąbrowskiego to Brynica, Czarna Przemsza i Biała Przemsza oraz ich dopływy – Bobrek, Pogoria, Jaworznik, Wielonak, Potok Psarski, Strumień Błędowski i inne. W północnej i południowo-zachodniej części Zagłębia Dąbrowskiego zlokalizowane są znaczące obniżenia (Kotlina Dąbrowska i Kotlina Biskupiego Boru), które tworzą nadrzędną jednostkę Kotlinę Przemszy). W części południowo-zachodniej zaznacza się natomiast Kotlina Mysłowicka. Najniżej położone miejsce w obrębie Zagłębia Dąbrowskiego stanowi rejon połączenia się Białej Przemszy i Czarnej Przemszy w Sosnowcu (242 m n.p.m.). Najwyżej zaś, wzniesienia w rejonie wsi Twardowice i Zawada (393 m n.p.m.) i Góra św. Doroty tzw. Dorotka (373 m n.p.m.).

Termin Zagłębie Dąbrowskie

Sformułowanie Zagłębie Dąbrowskie składa się z dwóch terminów o różnym kontekście znaczeniowym. Po pierwsze jest nim funkcjonalny termin: Zagłębie (zagłębie) jako określenie nawiązujące do lokalizacji wgłębnej zasobów węgla kamiennego eksploatowanego na tym obszarze od II połowy XVIII w., a na szerszą skalę od I połowy XIX w. Zalegające w regionie złoża węgla kamiennego, zlokalizowane w charakterystycznych wgłębnych nieckach (zagłębieniach) stanowiły pretekst do przeniesienia używanej wobec nich nazwy na cały obszar, na którym występowały. Za autora tej nazwy przyjmuje się powszechnie Józefa Patrycjusza Cieszkowskiego (1798-1867) naczelnego zawiadowcę kopalń rządowych Zachodniego Okręgu Górniczego w Królestwie Polskim.

Drugi człon nazwy – „Dąbrowskie” również przypisać należy J. Cieszkowskiemu. Istotą tego określenia był fakt lokalizacji od I połowy XIX w. w Dąbrowie (Górniczej) centrum zarządzania górnictwem i szkolnictwa górniczego w rejonie dzisiejszego Zagłębia. Termin Zagłębie Dąbrowskie zaczął być stosowany od około 1850 roku.

Ludność i miasta

W 2014 roku w Zagłębiu Dąbrowskim zamieszkiwało 489 tys. osób z czego około 2/5 przypadło na miasto Sosnowiec (tab. 2). Liczba mieszkańców regionu od ponad 20 lat systematycznie maleje. Największy ubytek ludności odnotowywany jest w dużych miastach, szczególnie w Sosnowcu. W 2014 roku wynosiła ona 209 tys. mieszkańców, podczas gdy w 1990 roku, było ich ponad 250 tys. W 2015 roku liczba ludności Sosnowca spadła poniżej 200 tys.[3]. Korzystniejsza sytuacja ma miejsce w większości gmin wiejskich Zagłębia Dąbrowskiego, gdzie w efekcie procesu suburbanizacji liczba mieszkańców relatywnie wzrasta. Dotyczy to szczególnie gmin Psary i Ożarowice. Wśród innych cech demograficznych regionu należy wskazać znaczący wskaźnik migracji, w tym migracji zagranicznych, starzenie się ludności, niską dzietność oraz stale zmieniające się proporcje osób w wieku przedprodukcyjnym do osób w wieku poprodukcyjnym.

Cechą specyficzną Zagłębia Dąbrowskiego jest znaczący udział ludności napływowej względem ludności rodzimej. W największych miastach przekracza on 30-40%. Ludność napływowa zamieszkuje w zdecydowanej części w osiedlach wielkopłytowych wybudowanych w latach 70.-80. XX wieku. Pod względem językowym i kulturowym ludność Zagłębia Dąbrowskiego należy do grupy małopolskiej. Ludność napływowa z innych rejonów Polski w większości przyjęła atrybuty gwary miejscowej. Niemal niezauważalne są natomiast wpływy dialektu śląskiego. Kwestia ta stanowi zresztą jeden z elementów kulturowej rozdzielności Zagłębia Dąbrowskiego i Górnego Śląska.

Cechą charakterystyczną społeczności Zagłębia jest relatywnie niski udział ludności wyznania katolickiego czynnie uczestniczącej w życiu religijnym. Uwaga ta dotyczy przede wszystkim dużych miast. Cecha ta odróżnia też region od sąsiedniego Górnego Śląska czy okolic Krakowa. Tradycyjnym dziedzictwem kultury politycznej jest też fakt uzyskiwania lepszych wyników w wyborach parlamentarnych, samorządowych czy prezydenckich przez kandydatów reprezentujących ugrupowania centro-lewicowe. Niemniej tradycja tzw. „Czerwonego Zagłębia” nie ma współcześnie odzwierciedlenia w faktach. Wymienione powyżej cechy społeczne mieszkańców Zagłębia mają swą genezę przede wszystkim w imigracyjnym charakterze regionu oraz jego „proletaryzacji”. Masowemu napływowi migrantów, znajdujących zatrudnienie w miejscowym przemyśle, towarzyszyło zrywanie więzów społecznych oraz większa otwartość na nowe, szeroko pojęte wzorce kulturowe.

Miasta na obszarze dzisiejszego Zagłębia Dąbrowskiego zaczęły powstawać już w XIII w. (Siewierz, Sławków). Z okresu feudalnego pochodzą także Będzin i Czeladź. Nie zachowały swojej odrębności natomiast Modrzejów i Niwka. Najwięcej, bo aż 11 miast regionu powstało w XX wieku. Część z nich po niedługim okresie posiadania praw miejskich została zintegrowana w sąsiednimi większymi miastami – Sosnowcem, Dąbrową Górniczą i Będzinem (tab. 1). Aktualnie w rozważanych granicach Zagłębia Dąbrowskiego znajduje się 6 miast, w tym dwa miasta na prawach powiatu – Sosnowiec i Dąbrowa Górnicza oraz jedno miasto siedziba powiatu – Będzin. Miasta Zagłębia Dąbrowskiego tworzą integralną – wschodnią część formy osadniczej konurbacji katowickiej. Przy czym w strefie rdzeniowej zlokalizowane są Będzin, Czeladź, Dąbrowa Górnicza i Sosnowiec, w strefie peryferyjnej – Siewierz, Sławków i Wojkowice. Charakterystyczną cechą regionu jest przewaga liczby gmin miejskich nad formalnie wiejskimi.

Tab. 1. Powierzchnia i ludność gmin wchodzących w skład Zagłębia Dąbrowskiego w 2014 r.; Pogrubieniem zaznaczone gminy miejskie. Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS, dr hab. Robert Krzysztofik.
Tab. 2. Geneza i status miast Zagłębia Dąbrowskiego w 2015 r. Kursywą zaznaczono dawne miasta, które w 2015 r. stanowiły części innych miast. Źródło; opracowanie własne, dr hab. Robert Krzysztofik.

Gospodarka

Zagłębie Dąbrowskie jako region powstało w wyniku nałożenia się na siebie czynników ekonomicznych i politycznych. Te pierwsze miały bezwzględnie priorytet nad tymi drugimi. Zagłębie de facto stanowi przede wszystkim region, a w zasadzie subregion o genezie ekonomicznej. W dość jednorodnym krajobrazie gospodarczym XIX-wiecznej Małopolski, o przeważających funkcjach rolniczo-usługowo-przemysłowych ukształtował się region o zdecydowanej przewadze funkcji górniczych, produkcyjnych i usługowych. Analogicznie było zresztą po górnośląskiej stronie ówczesnej granicy politycznej. Rosnąca rola przemysłu i górnictwa w Zagłębiu Dąbrowskim spowodowała, że stało się ono eksponowaną strefą silnego rozwoju ekonomicznego opartego na funkcjach nierolniczych. Już w XIX w. ukształtowała się w tym regionie charakterystyczna zlewnia migracyjna, oddziałująca przede wszystkim na obszar zachodniej Małopolski. Po II wojnie światowej strefa ta znacząco rozszerzyła się także na inne województwa Polski, głównie jednak te zlokalizowane w pasie wschodnim.

Do połowy XIX w. region miał charakter rolniczy i rolniczo-leśny, a w miastach usługowo-handlowy. W wielu miejscowościach prowadzona była także eksploatacja oraz przetwórstwo kruszców (głównie, cynk, ołów, srebro) i surowców skalnych.

Bezpośrednim i najważniejszym elementem regionotwórczym była jednak eksploatacja węgla kamiennego. Pierwsze kopalnie powstawać zaczęły na przełomie XVIII/XIX w. (m.in. Strzyżowice). Jednak dopiero odkrycie i rozpoczęcie eksploatacji bogatych złóż węgla w rejonie Dąbrowy Górniczej i Sosnowca, zdynamizowały rozwój tego sektora. Na początku XX wieku kopalnie węgla kamiennego funkcjonowały w granicach wszystkich dzisiejszych miast poza Sławkowem i Siewierzem. Rozwój górnictwa w istotny sposób sprzęgnięty był z rozwojem hutnictwa oraz innych gałęzi przemysłu. Po II wojnie światowej sektor górnictwa węglowego oraz hutnictwa i przemysłu maszynowego i metalowego stały się podstawą rozwoju ekonomicznego Zagłębia. Wśród branż kluczowych pojawiły się lub zostały znacząco rozbudowane także między innymi: energetyka (Będzin), przemysł włókienniczo-odzieżowy (Sosnowiec), koksownictwo (Dąbrowa Górnicza), przemysł elektrotechniczny (Sosnowiec), przemysł obuwniczy i spożywczy (Będzin) i mineralny (Czeladź, Dąbrowa Górnicza, Sosnowiec).

Tab. 3. Główne branże przemysłu w miastach Zagłębia Dąbrowskiego w latach 1985 i 2015. Źródło: opracowanie własne, dr hab. Robert Krzysztofik.

Po 1989 roku gospodarka Zagłębia Dąbrowskiego przeszła etap głębokiej restrukturyzacji i w znacznym stopniu likwidacji. Jej symbolicznym i najbardziej aktualnym akcentem było zaprzestanie (I połowa 2015 r.) eksploatacji węgla kamiennego w KWK „Kazimierz-Juliusz” w Sosnowcu – ostatniej kopalni węglowej Zagłębia Dąbrowskiego. Łącznie zatem zlikwidowano 4 kopalnie w Sosnowcu, 1 w Dąbrowie Górniczej, 1 w Będzinie (Grodźcu), 1 w Czeladzi i 1 w Wojkowicach.

Znacząco zrestrukturyzowano hutnictwo żelaza. We wszystkich zakładach zatrudnienie spadło, w porównaniu z 1985 rokiem, o ponad 100%. Huta metali nieżelaznych w Będzinie jest w stanie likwidacji (2015 r.). Zamknięte zostały 4 wielkie zakłady z branży przemysłu włókienniczo-odzieżowego w Sosnowcu. Tradycje krawieckie na bazie jednego z nich kontynuuje firma Sakho. Zamknięte zostały zakłady przemysłu obuwniczego w Będzinie. Tam też zlikwidowano zakłady przemysłu cukierniczego. Likwidacji lub restrukturyzacji uległo wiele zakładów przemysłu metalowego i elektrotechnicznego – głównie w Sosnowcu.

Przemiany gospodarcze cechowały się także rozwojem gospodarczym. Kluczowym stymulatorem polityki ekonomicznej regionu w zakresie nowych inwestycji jest Katowicka Specjalna Strefa Ekonomiczna (Podstrefa Sosnowiecko-Dąbrowska). W Zagłębiu Dąbrowskim Strefa posiada 7 obszarów inwestycyjnych – 5 w Sosnowcu, 2 w Dąbrowie Górniczej i 1 w Siewierzu. Największy potencjał w nowo-wybudowanych zakładach przemysłowych Podstrefy Sosnowiecko-Dąbrowskiej posiadają branże: elektrotechniczna (szczególnie ta pracująca na potrzeby przemysłu motoryzacyjnego), metalowa i maszynowa, chemiczna.

Najważniejsi inwestorzy przemysłowi w regionie Zagłębia Dąbrowskiego to: Arcelor Mittal (2 zakłady), Magneti Marelli (2 zakłady), Bitron, Brembo, Caterpillar, CEBI, Elecrolux, Ferroli, Ficomirrors, Final, Foster Wheeler, Gimplast, Heraeus Electro Nite, Hobas System, Hoermann, Johnson Electric, Kreisel, Milmet-Vitkovice, Nadwozia Partner, Plastic Components Fuel Systems, Polskapresse, Process Electronic, Saint Gobain, Tauron Wytwarzanie, Watt, Zakłady Mięsne Silesia.

Transport i logistyka

Zagłębie Dąbrowskie jest ważnym ośrodkiem, a w zasadzie regionem koncentrującym układy komunikacji drogowej i kolejowej, a także lotniczej. Po 2000 roku rośnie także jego rola w stale rozbudowywanej branży logistycznej.

W granicach Zagłębia Dąbrowskiego zlokalizowane są między innymi:

  1. Międzynarodowy Port Lotniczy „Katowice” w Pyrzowicach (w całości);
  2. Autostrada A1 – fragment na terenie gminy Ożarowice;
  3. Droga ekspresowa S1 na odcinku Sosnowiec (Węzeł Jęzor) – Dąbrowa Górnicza i Wojkowice Kościelne – Pyrzowice (Węzeł Pyrzowice);
  4. DK1 na odcinku Dąbrowa Górnicza – Wojkowice Kościelne – Siewierz i dalej w kierunku Częstochowy;
  5. DK 86, na odcinku Sosnowiec – Wojkowice Kościelne;
  6. DK 94 na odcinku czeladź – Będzin – Sosnowiec – Dąbrowa Górnicza – Sławków;
  7. DK 78 na odcinku od miejscowości m przez Siewierz w kierunku Zawiercia;
  8. DK 79 na odcinku Sosnowiec-Modrzejów – Sosnowiec-Węzeł Jęzor;
  9. Linia kolejowa E-65 – fragment od granic Dąbrowy Górniczej z Łazami do granicy Sosnowca z Katowicami;
  10. Linia kolejowa C-E-65/2 – fragment na odcinku od granicy Dąbrowy Górniczej z Łazami do granicy Sosnowca z Jaworznem;
  11. Linia kolejowa E-30 – fragment w rejonie stacji Jęzor w Sosnowcu;
  12. Linia Kolejowa Szerokotorowa – LHS (dawniej Linia Hutniczo-Siarkowa) – fragment w granicach Sławkowa;
  13. Dworzec kolejowy: Sosnowiec Główny, na którym zatrzymują się niemal wszystkie pociągi w ruchu pasażerskim włączając w to ICP („Pendolino”);
  14. Euroterminal „Sławków”;
  15. Centrum logistyczne Prologis Park II w Będzinie;
  16. Centrum Logistyczne Alliance Silesia Logistics Centre w Czeladzi;
  17. Centrum Logistyczne Logicor w Czeladzi;
  18. Centrum Logistyczne Eurocash w Czeladzi;
  19. Centrum Logistyczne „Panattoni” w Czeladzi i Sosnowcu;
  20. Centrum Logistyczne Prologis w Dąbrowie Górniczej;
  21. Centrum Logistyczne Raben w Sosnowcu;
  22. Centrum Logistyczne Jeromino Martins w Sosnowcu;
  23. Silesian Logistics Centre w Sosnowcu;
  24. Centrum Logistyczne Hines w Sosnowcu;
  25. Centrum Logistyczne Inter Cars w Sosnowcu;
  26. Centrum Logistyczne 7R Logistic w Sosnowcu;
  27. Salzgitter Mannesmann w Sosnowcu.

Dziedzictwo kultury materialnej Zagłębią Dąbrowskiego

Zagłębie Dąbrowskie jest regionem historyczno-kulturowym o relatywnie krótkich dziejach, odnoszących się do tytułowej nazwy. Z uwagi na fakt jego silnie zaakcentowanego gospodarczego charakteru stwierdzić należy, że dziedzictwo kulturowe regionu ma relatywnie duży potencjał. W znacznej części wynika to z dziedzictwa epoki „przedzagłębiowskiej”, a więc czasów kiedy region ten stanowił fragment małopolskiego województwa krakowskiego oraz Księstwa Siewierskiego. W kulturze materialnej regionu zdecydowanie dominują obiekty sakralne. Ważne znaczenie mają także obiekty warowne i obiekty dziedzictwa przemysłowego.

  • Wybrane obiekty nie-sakralne i rozplanowania urbanistyczne w układzie przestrzennym:


  • Będzin
  1. Wzgórze Zamkowe z zamkiem średniowiecznym z XIV w. i pozostałościami po grodzie z IX-XIV w. oraz zabytkowym cmentarzem żydowskim z początku XIX w. i podziemiami z poł. XX w.;
  2. Zabytkowy układ urbanistyczny miasta z poł. XIV w. wraz z zachowanymi pozostałościami murów miejskich i częściowo zdewastowanym układem dawnego rynku;
  3. Układ pałacowo-parkowy Mieroszewskich w dzielnicy Gzichów z początku XVIII w.;
  4. Układ pałacowo-parkowy Ciechanowskich w Grodźcu z XIX w.;
  5. Zabytkowy układ osiedla patronackiego Koszelew z II poł. XIX w.;
  • Czeladź
  1. Zabytkowy układ urbanistyczny miasta średniowiecznego z XIV w.(być może z II poł. XIII w.) wraz z zabytkowym budynkiem przy ul. Rynkowej z poł. XVI w.;
  2. Zabytkowy układ urbanistyczny osiedla patronackiego w dzielnicy Piaski z początku XX wieku;
  3. Zabytkowe obiekty dawnej kopalni Saturn, w tym zachowane obiekty eksploatacyjne, Pałac Saturna i Pałac „pod Filarami” z końca XIX i XX w.;
  • Dąbrowa Górnicza
  1. Budynek Zarządu Okręgu Zachodniego z poł. XIX w.;
  2. Kopalnia ćwiczebna z XX w.;
  3. Znacząco zdewastowane układy urbanistyczno-architektoniczne osiedli patronackich Kopalni Reden (Reden) i Huty Bankowej (Śródmieście) z XIX i początku XX w.;
  4. Socrealistyczny budynek Pałacu Kultury Zagłębia z poł. XX w.;
  • Dobieszowice
  1. Dwór z XVI w. ;
  • Siewierz
  1. Zabytkowy układ urbanistyczny miasta średniowiecznego z XIII w., wraz z dobrze zachowanymi pierzejami rynkowymi i siecią uliczek oraz znajdująca się przy nich zabytkowa zabudowa z XVIII-początku XX w.;
  2. Zamek biskupi, obecnie w częściowej ruinie z XIV w.;
  • Sławków
  1. Zabytkowy układ urbanistyczny miasta średniowiecznego z XIII w., wraz z dobrze zachowanymi pierzejami rynkowymi i siecią uliczek oraz znajdująca się przy nich zabytkowa zabudowa z XVII-początku XX w.;
  2. Zabytkowa drewniana austeria (karczma) z XVIII w.;
  3. Ruiny zamku biskupów krakowskich z XIV w.;
  • Sosnowiec
  1. Zabytkowy T-kształtny układ urbanistyczny miasta kolejowego wraz z budynkami nadgranicznego dworca kolejowego z poł. XIX-początku XX w.;
  2. Zabytkowy układ urbanistyczno-architektoniczny wraz z budynkiem dworca granicznego dawnej Kolei Warszawsko-Wiedeńskiej w Granicy (dziś. Maczki);
  3. Zamek rycerski w dzielnicy Sielec z XIV/XVII w.;
  4. Zabytkowe układy pałacowo-parkowe przemysłowców i właścicieli ziemskich: Dietlów, Schoenów, Mieroszewskich z początku XIX-początku XX w.;
  5. Zabytkowe osiedla patronackie wraz dziedzictwem urbanistyczno-architektonicznym w dzielnicach: Ostrowy Górnicze, Dańdówka, Sielec, Dębowa Góra, Klimontów; Kazimierz Górniczy, Milowice, Pogoń, Porąbka;
  6. „Trójkąt Trzech Cesarzy” w dzielnicy Niwka z XIX-początku XX w.;
  7. Pamiątkowe tablice i pomniki wybitnych osób kultury światowego formatu – Jana Kiepury, Władysława Szpilmana i Poli Negri, a związanych z miastem;
  8. Zdewastowane układy urbanistyczne dawnych miasteczek - Modrzejowa i Niwki z XVIII w. wraz z zachowanym cmentarzem żydowskim w Modrzejowie (XVIII w.).
  • Wybrane obiekty sakralne w układzie chronologicznym:
  1. Kościół pw. Św. Jana Chrzciciela w Siewierzu z XI w.
  2. Kościół pw. Podwyższenia Krzyża Świętego i Św. Mikołaja w Sławkowie z XIII-XIX w.
  3. Kościół pw. Św. Macieja Apostoła w Sławkowie z XIII-XIX w.
  4. Kościół pw. Św. Trójcy w Będzinie z XIV w.
  5. Kościół pw. Św. Marcina i Doroty w Wojkowicach Kościelnych z XIV w.
  6. Kościół pw. Św. Jakuba Apostoła w Sączowie z XV w.
  7. Kościół pw. Św. Mikołaja w Targoszycach z XV-XIX w.
  8. Kościół pw. Św. Tomasza w Będzinie z XVI w.
  9. Kościół pw. Św. Wawrzyńca w Bobrownikach (drewniany) z XVI-XX w.
  10. Kościół pw. Sw. Walentego i Barbary w Siewierzu z początku XVII w.
  11. Kościół pw. Św. Doroty w Będzinie-Grodźcu z XVII w.
  12. Kościół pw. Narodzenia NMP i św. Antoniego z XVII w.
  13. Kościół pw. Św. Katarzyny w Będzinie Grodźcu z poł. XVIII w.
  14. Kościół pw. Św. Joachima w Sosnowcu-Zagórzu z XVIII i XIX w.
  15. Kościół pw. Św. Jakuba w Siewierzu z początku XIX w.
  16. Kościół Ewangelicki w Sosnowcu z końca XIX w.
  17. Kościół pw. Wszystkich Świętych w Siemonii z końca XIX w.
  18. Dom Modlitwy Mizrachi w Będzinie z końca XIX w.
  19. Cerkiew pw. Św. Wiery, Nadziei, Luby i matki ich Zofii w Sosnowcu z końca XIX w.
  20. Bazylika katedralna Wniebowzięcia NMP w Sosnowcu z przeł. XIX/XX w.
  21. Bazylika NMP Anielskiej w Dąbrowie Górniczej z przeł. XIX/XX w.
  22. Kościół pw. Św. Stanisława Biskupa i Męczennika w Czeladzi z początku XX w.
  23. Kościół Najświętszego Serca Pana Jezusa w Dąbrowie Górniczej-Strzemieszycach z początku XX w.
  24. Kościół pw. NMP – Sanktuarium Polskiej Golgoty Wschodu w Będzinie Syberce z końca XX w.
  • Wybrane obiekty i instytucje kultury eksponujące i archiwizujące dziedzictwo duchowe oraz materialne regionu
  1. Muzeum Zagłębia w Będzinie – Oddział zlokalizowany w zamku będzińskim;
  2. Muzeum Zagłębia w Będzinie – Oddział zlokalizowany w Pałacu Mieroszewskich (Gzichów);
  3. Teatr Dzieci Zagłębia im. J. Dormana w Będzinie
  4. Muzeum „Saturn” w Czeladzi;
  5. Galeria „Elektrownia” w Czeladzi;
  6. Muzeum Miejskie „Sztygarka” w Dąbrowie Górniczej wraz kopalnią ćwiczebną i Parkiem Militarno-Historycznym „Reduta” (Stara Dąbrowa);
  7. Pałac Kultury Zagłębia w Dąbrowie Górniczej;
  8. Izba Tradycji i Kultury Dawnej w Siewierzu;
  9. Zamek w Siewierzu – ekspozycja;
  10. Muzeum Regionalne (Dział Kultury Dawnej) w Sławkowie;
  11. Muzeum w Sosnowcu (Pogoń);
  12. Sosnowieckie Centrum Sztuki „Zamek Sielecki”;
  13. Teatr Zagłębia w Sosnowcu;
  14. Miejski Klub im. Jana Kiepury – Energetyczne Centrum Kultury;
  15. Stowarzyszenie Twórców Kultury Zagłębia Dąbrowskiego – Biblioteka Miejska w Sosnowcu
  16. Izba Pamięci Trójkąta Trzech Cesarzy w Sosnowcu (Niwka);
  17. Muzeum Geologiczne przy WNoZ Uniwersytetu Śląskiego w Sosnowcu (Pogoń).


Bibliografia

  1. Czekalski S., Zagłębie Dąbrowskie zawsze po drodze, wyd. Oddział PTTK w Sosnowcu, Sosnowiec 2012.
  2. Kantor-Mirski M.,Z przeszłości Zagłębia Dąbrowskiego i okolicy, wyd. Towarzystwo Naukowe Zagłębia Dąbrowskiego, Sosnowiec 1931.
  3. Krzysztofik R., Prawo miejskie jako wyznacznik faz i procesów urbanizacji historycznej w byłym województwie katowickim, "Geographia Studia et Dissertationes" 2000, t. 23, s. 159-173.
  4. Przemsza-Zieliński J., Historia Zagłębia Dąbrowskiego, wyd. „Sowa-Press”, Sosnowiec 1992-1994.
  5. Tkocz M., Zmiany gospodarcze Zagłębia Dąbrowskiego w okresie funkcjonowania Polski w Unii Europejskiej, w: 10 lat Zagłębia Dąbrowskiego w Unii Europejskiej, red. M. Barański, wyd. Zagłębiowska Oficyna Wydawnicza, Sosnowiec 2014,

Przypisy

  1. ↑ Obecnie w granicach powiatu tarnogórskiego.
  2. ↑ Mapa Województwa Krakowskiego z doby Sejmu Czteroletniego (1788-1792), wyd. PAU, WIG, Kraków-Warszawa 1930.
  3. ↑ Liczona wg bazy danych PESEL, a nie danych Urzędu Statystycznego w Katowicach.
Źródło: „http://ibrbs.pl/index.php?title=Zagłębie_Dąbrowskie&oldid=5257”