Województwo częstochowskie

[[Kategoria:]] Autor: prof. dr hab. Dariusz Złotkowski

ENCYKLOPEDIA WOJEWÓDZTWA ŚLĄSKIEGO

TOM: 2 (2015)

Określenie jednostki administracyjnej państwa polskiego w latach 1975-1998, obejmującej w przeważającej części obszar tzw. ziemi częstochowskiej. Siedziby wojewódzkich organów władzy i administracji państwowej znajdowały się w tych latach w Częstochowie.

Dawne struktury administracyjne

Jednostki administracyjne zawsze były skupione wokół swego centrum a tym były miasta. Stąd szczególnie istotnym wydaje się właśnie rozwój miast. Na ziemiach polskich było to widoczne zwłaszcza w Polsce piastowskiej, a następnie w okresie nowożytnym. Miasta zwłaszcza duże szczególną pozycję miały w XVI stuleciu. Następne wieki to czas przekształcania Rzeczypospolitej w państwo szlacheckie. W rezultacie wojen XVII wieku, jedynie duże miasta, takie jak Warszawa, Gdańsk, Kraków czy Wilno zdołały ocalić resztki swego znaczenia. Małe miasteczko jakim przez wieki była Częstochowa historycznie przynależała do prowincji małopolskiej. Wchodziła w skład starostwa olsztyńskiego, sytuowanego w powiecie lelowskim, w województwie krakowskim.

W dobie reform podjętych przez Sejm Wielki u schyłku XVIII w., którego finałem była Ustawa Rządowa z dnia 3 Maja 1791 roku, wśród 141 miast, których delegaci włączyli się do dzieła reform, byli przedstawiciele Częstochowy. Pod aktem zjednoczenia miast — 27 listopada 1789 roku figurują nazwiska mieszczan częstochowskich. Byli to: radca Kazimierz Tomaszewski oraz pisarz miejski Marcin Klaryński. Zdobycze ustrojowe mieszczan, tylko częściowo ich zadowalające, i tak były widocznym postępem.

O rosnącej wówczas roli mieszczan Częstochowy świadczy także „Protokół zapisywania Obywateli miasta Starej Częstochowy, podług Konstytucji z dnia 3 maja 1791 roku” sporządzony w dniu 9 czerwca tegoż roku. Znajdują się tu podpisy 101 mieszczan częstochowskich i szlachty wymienionych z imienia i nazwiska, często z określeniem zawodu lub funkcji. Przywołany dokument podpisali m. in: Tomasz Kuleszyński - burgrabia; Dionizy Słowikowski - landwójt; Wojciech Wroński - dawny radca; radca Kazimierz Tomaszewski, a ponadto Stanisław Sołtyk - wójt miasta Starej Częstochowy, poseł woj. krakowskiego oraz Jan Błeszynski - burgrabia sieradzki.

Nawet jeśli działania te były fragmentem szerszej całości to nie mogło być dziełem przypadku, że w uchwale sejmowej z 24 października 1791 roku pod tytułem „Rozkład województw, ziem i powiatów z oznaczeniem miast, a w nich miejsc konstytucyjnych dla sejmików w prowincjach Koronnych i Wielkiego Księstwa Litewskiego" po raz pierwszy miejscem dla sejmików powiatu lelowskiego wyznaczono właśnie miasto Starą Częstochowę. Sejmik, którego obrady odbyły się tu w dniach 14 i 15 lutego 1792 roku, zakończył się zwycięstwem obozu reform, czego dowodem było nie tylko przyjęcie Konstytucji ale i uchwalenie laudum.

Przywołane reformy ustrojowe z czasów Sejmu Czteroletniego nie zdołały ocalić państwa. Zasięg linii II zaboru pruskiego oddzielił Częstochowę od reszty województwa krakowskiego, czyli historycznej Małopolski. Władze pruskie, kierując się potrzebami własnej administracji zaborczej, narzuciły Częstochowie zupełnie odmienną przynależność administracyjną, wcielając miasto i najbliższe okolice w struktury administracyjne obejmujące Wielkopolskę. W tym celu przeprowadzono organizację nowej prowincji tzw. Prus Południowych. Wprowadzono pruskie prawa, nastąpił napływ pruskich urzędników, głównie ze Śląska.

W 1798 roku reskryptem pruskiego ministra Otto Karla von Vossa, z województw kaliskiego i sieradzkiego uformowano oddzielny departament kaliski, podzielony na 11 obwodów. Stolicą jednego z nich stała się Częstochowa. Awans administracyjny miasta przede wszystkim był spowodowany jego rozwojem ekonomicznym. Trwający zaledwie 13 lat okres pruski w dziejach Częstochowy był dla miasta czasem ważnym. Zerwano wtedy tradycyjną przynależność administracyjną Częstochowy z Małopolską. Władze pruskie w 1798 roku zorganizowały także oddzielny powiat częstochowski. W okresie wojen napoleońskich dekret Napoleona z 14 stycznia 1807 roku, w art. VII, utrzymał dotychczasowy pruski podział na departamenty. Departament kaliski obejmował powierzchnię 18 765 km2 i był podzielony na 11 powiatów: 1) Konin, 2) Kalisz, 3) Wartę, 4) Szadek, 5) Sieradz, 6) Odolanów, 7) Wieluń, 8) Piotrków, 9) Radomsko, 10) Ostrzeszów, 11) Częstochowę. Władzę nad nim sprawował prefekt Antoni Garczyński. Natomiast na terenie powiatu rządził podprefekt. Funkcję tę w powiecie częstochowskim pełnili: Wincenty Kowalski (do wiosny 1809 roku), a następnie Stanisław Nieszkowski (do końca istnienia Księstwa Warszawskiego).

Miasto	Liczba mieszkańców
Stara Częstochowa	1907
Nowa Częstochowa	1442
Kłobuck	1000
Stare Krzepice	1005
Nowe Krzepice	519
Mstów	646
Przyrów	903
RAZEM	7422

Tabela 1. Tabela 1. Ludność miast powiatu częstochowskiego (według spisu z 1808 roku)

Decyzje podjęte na zakończenie kongresu wiedeńskiego w 1815 roku likwidowały stan tymczasowości. Częstochowa weszła w skład Królestwa Kongresowego. Należała teraz do województwa kaliskiego, jako jeden z pięciu jego obwodów, przy czym do obwodu częstochowskiego wchodziły dwa powiaty: częstochowski i wieluński. W dniu 31 lipca 1815 roku w kościele parafialnym w Starej Częstochowie odbyła się uroczystość złożenia przysięgi wierności Aleksandrowi I — carowi Rosji i królowi polskiemu. Dla miast powiatu częstochowskiego rozpoczynał się 15-letni okres odbudowy i rozwoju. Połączenie Starej i Nowej Częstochowy w jeden organizm miejski nastąpiło w 1826 roku. Wyrazem tego procesu było wytyczenie nowej osi miasta — ulicy Najświętszej Marii Panny i pobudowanie nowego ratusza w jej centralnym punkcie.

Tylko część obszaru departamentu kaliskiego przypadła Królestwu Polskiemu. Za kordonem pruskim pozostały: niemal cały powiat odolanowski, część powiatu ostrzeszowskiego oraz skrawek konińskiego, położony na lewym brzegu Prosny. Według konstytucji, nadanej przez cara Aleksandra I, utrzymano w zasadzie dotychczasowy podział administracyjny. W miejsce departamentów wprowadzono jednak podział na województwa. Był to formalny nawrót do tradycji Polski przedrozbiorowej, ale tylko w dziedzinie nazewnictwa. Postanowieniem namiestnika z 16 stycznia 1816 roku w nowo utworzonym województwie kaliskim, dla interesującego nas terenu, zaprowadzono nowy podział administracyjny. Utworzono obwód wieluński z siedzibą we Wieluniu. Składały się nań dwa powiaty: wieluński i częstochowski. Wprowadzenie obwodów jako jednostek administracyjnych drugiego stopnia (po województwach) znacznie obniżyło rangę powiatów. Obwody w gruncie rzeczy przejęły ich funkcje.

Następujący później, po upadku powstania listopadowego stopniowy proces unifikacji administracyjnej ziem polskich z Rosją można podzielić na dwie fazy, pierwsza nastąpiła po powstaniu listopadowym. Zacieranie odrębności Królestwa Polskiego w stosunku do ziem Cesarstwa było działaniem przemyślanym i konsekwentnym. Jego wyrazem była zmiana nazw urzędów i okręgów administracyjnych. Ukazem carskim z dnia 7 marca 1837 roku, przemianowano województwa na gubernie, komisje wojewódzkie na rządy gubernialne, a prezesów komisji wojewódzkich zmieniono na gubernatorów cywilnych. 11 października 1842 roku, obwody zostały przemianowane na powiaty, a te na okręgi. Rok 1842 przyniósł także likwidację powiatu częstochowskiego. Stan taki trwał aż po 1866 rok.

W omawianym okresie władze rosyjskie na obszarze Kongresówki zmniejszyły liczbę guberni z 8 do 5. Z dniem l stycznia 1845 roku połączono: gubernie kaliską i mazowiecką w jedną gubernię warszawską, gubernie radomską i kielecką w jedną gubernię radomską, gubernie lubelską i podlaską w gubernię lubelską. Gubernie: płocka i augustowska pozostały w dawnych granicach. Częstochowa znalazła się w guberni warszawskiej (1845-1867). Podział Królestwa na 5 guberni przetrwał aż do 1866 roku.

Dla Częstochowy i okolic zmiany administracyjne pokrywały się ze znacznym rozwojem miasta. Istotnym czynnikiem sprawczym było tu przeprowadzenie „Warszawsko-Wiedeńskiej Drogi Żelaznej” (na całej długości uruchomionej w 1848 roku). Na tej trasie „w latach 1845-1895 liczba odprawionych pociągów wzrosła z 596 do 55 440, liczba przewiezionych pasażerów ze 140 405 do 3 031 029. Ilość przetransportowanych towarów z 305 000 do 241 300 000 pudów" . Linia kolejowa wprowadziła przemysł Częstochowy i rozwijającego się okręgu na niezwykle wtedy atrakcyjne rynki wschodnie Cesarstwa Rosyjskiego. W 1846 roku Częstochowa liczyła już 11 527 mieszkańców, czyli, „(...) niewiele mniej jak w gubernialnym Kaliszu (12 113) oraz w burzliwie rozkwitającej Łodzi (14 008). Miasto według znaczenia gospodarczego sytuowało się na trzecim miejscu w całym tym regionie”. Pisząc o rozwoju miasta i jego aspiracjach administracyjnych, należy zwrócić uwagę na pomysł, który nie został niestety zrealizowany. Władze rosyjskie w 1853 roku odrzuciły projekt utworzenia powiatu częstochowskiego. Został on zgłoszony przez Rząd Gubernialny Warszawski. Projektowana jednostka administracyjna miała się składać z części powiatów wieluńskiego i piotrkowskiego. Ważniejsze było tu jednak samo uzasadnienie pomysłu. Mówiono w nim o wzrastającym znaczeniu Częstochowy jako liczącego się już ośrodka przemysłowego i handlowego.

Po upadku powstania styczniowego zaborca wprowadził 31 grudnia 1866 roku nowy podział administracyjny Królestwa. Nastąpiła całkowita unifikacja administracyjna Królestwa z Cesarstwem. Urzędy gubernialne i powiatowe zreformowano na modłę rosyjską. Teraz już cały aparat administracyjny obsadzono Rosjanami lub ludźmi ślepo oddanymi władzom. Językiem urzędowym został wyłącznie język rosyjski. Królestwo Polskie podzielono na 6 guberni:

1. warszawską,
2. kaliską,
3. piotrkowską,
4. radomską,
5. kielecką
6. lubelską.

Zasięg terytorialny powiatów został określony postanowieniami Komitetu Urządzającego z 17 stycznia 1867 roku. Częstochowa znalazła się w nowo utworzonej [[guberni piotrkowskiej (1867-1914). Obok powiatów; piotrkowskiego, brzezińskiego, rawskiego, łódzkiego, łaskiego, radomszczańskiego utworzono, a właściwie przywrócono, powiat częstochowski. W jego skład weszły następujące miasta i gminy wiejskie tj. miasta: Częstochowa, Janów, Kłobuck, Krzepice, Mstów, Olsztyn i Przyrów oraz gminy: Bargły, Dźbów, Grabówka, Huta Stara, Kamienica Polska, Kamyk, Kuźniczka, Lipie, Miedźno, Mykanów, Olsztyn, Opatów, Panki, Złoty Potok, Popów, Przystajń, Rędziny, Rększowice, Staropole, Wancerzów i Węglowice.

W swych posunięciach władze rosyjskie kierowały się także działaniami ekonomicznymi. Pozbawienie niektórych miejscowości statusu miejskiego nie było tylko dodatkową formą represji, ale potwierdzało ich wyraźny upadek ekonomiczny. Warto tu przypomnieć, że decyzją Komitetu Urządzającego z 1870 roku miasta Kłobuck, Janów, Mstów, Olsztyn, Krzepice i Przyrów, położone w powiecie częstochowskim, utraciły prawa miejskie i zostały zamienione na osady. Utworzone w 1866 roku nowe struktury administracyjne okazały się trwałymi. Egzystowały aż po I wojnę światową, a konkretnie do 1915 roku.

W ostatnim trzydziestoleciu XIX wieku, miał miejsce gwałtowny rozwój przemysłu fabrycznego. W Królestwie powstały wtedy dwa największe okręgi przemysłowe: warszawski, łódzki i nieco później okręg przemysłowy sosnowiecko-częstochowski. Przymiotnik „częstochowski" wskazuje niewątpliwie na duże znaczenie miejscowego przemysłu. W ślad z tym widoczne były zmiany ludnościowe. Największą dynamikę wzrostu wykazały tu gubernia piotrkowska i warszawska. W latach 1867-1902 liczba ludności powiatu częstochowskiego niemal podwoiła się. Było to wynikiem nie tylko przyrostu naturalnego, ale przede wszystkim migracji ludności. Na przełomie XIX i XX wieku Częstochowa znajdowała się na drugim miejscu wśród największych ośrodków miejsko-przemysłowych w guberni piotrkowskiej, zaraz po Łodzi. W latach 1901-1914 liczba ludności miasta wzrosła o około 84%. W rezultacie działań wojennych, w 1914 roku, obszar powiatu częstochowskiego jak i samo miasto zostały już 3 sierpnia zajęte przez oddziały niemieckie. Wkrótce dokonano podziału ziem okupowanych pomiędzy Niemcy i Austro-Węgry. Linia demarkacyjna przecięła następujące powiaty: będziński, częstochowski, wieluński, łaski, łódzki, rawski i puławski. W związku z tym w podziale na powiaty i ich rozgraniczeniu zaszły następujące zmiany: Z części powiatu będzińskiego, która przypadła Austrii, utworzono nowy powiat dąbrowski z siedzibą w Dąbrowie. Powiat radomszczański został powiększony o włączone do strefy austriackiej części powiatów częstochowskiego i wieluńskiego. Na interesującym nas terenie linia rozgraniczenia przebiegała następująco: wzdłuż odcinka kolei od Zawiercia do Poraja, następnie wiodła przez Olsztyn, Mstów, Wancerzów i dalej pomiędzy Rudnikami i Rędzinami, a następnie dalej w kierunku Białej do traktu Działoszyn-Częstochowa. Klasztor jasnogórski i najbliższe okolice zostały przekazane Austriakom. Konsekwencją był podział (po 31 marca 1917 r.) Generałgubernatorstwa Warszawskiego na 32 powiaty. Z jednostek tego szczebla do najbliższych należy zaliczyć powiaty: będziński, częstochowski, wieluński. Enklawa Jasna Góra została przyporządkowana do Generałgubernatorstwa Lubelskiego.

Rozgraniczenie ziem polskich pomiędzy okupację niemiecką i austriacką było tworem egzystującym bardzo krótko. Po odzyskaniu niepodległości w listo¬padzie 1918 roku, ponownie utworzono powiat częstochowski. Obejmował on: „3 miasta, 21 gmin i 289 sołectw, czyli obejmo¬wał Częstochowę, Kłobuck i Krzepice oraz gminy wiejskie: Dźbów, Grabówkę, Kamienicę Polską, Kamyk, Kuźniczkę, Lipie, Miedźno, Mykanów, Olsztyn, Opatów, Panki, Poczesną, Popów, Potok Złoty, Przyrów, Przystajń, Rędziny, Rększowice, Wancerzów, Węglowice i Wrzosowę. Do dawniej już istniejących gmin w 1923 roku doszła Poczesna”.

Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości powiat częstochowski znalazł się w granicach województwa kieleckiego. Aspiracje mieszkańców były jednak większe. Wystarczy przypomnieć, że Kielce liczyły wówczas 49 tys. mieszkańców, wobec 90 tys. Mieszkańców Częstochowy. Częstochowa w tym czasie była już starostwem grodzkim, na mocy rozporządzenia Rady Ministrów. Znalazła się w jednym szeregu z Białymstokiem, Lublinem, Łodzią, Sosnowcem i Wilnem. W odróżnieniu od tych miast, starostą grodzkim został starosta ziemski, którym został mianowany Kazimierz Kuhn.

We wrześniu 1928 r. opublikowany został projekt nowego podziału administracyjnego Polski autorstwa oficera Sztabu Generalnego WP mjr Ro¬mana Starzyńskiego (brata prezydenta Warszawy — Stefana Starzyńskiego). Polska miała być podzielona na sześć prowincji: Wielkopolską, Małopolską, Mazowiecką, Czerwonoruską, Lubelsko-Wołyńską i Wileńską; niższym szczeblem podziału miało być 25 województw. W tym miało powstać województwo częstochowskie z Zagłębiem Dąbrowskim, Tarnowskimi Góra¬mi i Lublińcem.

Bibliografia

1. 20 lat województwa częstochowskiego, red. J. Mielczarek, Urząd Wojewódzki w Częstochowie 1995, Częstochowa 1995.
2. Antoniewicz M., Herby miast województwa częstochowskiego, Częstochowa 1984.
3. Region częstochowski, red. K. Głębocki, Częstochowa 2006.
4. Województwo częstochowskie. Szkice monograficzne o rozwoju, „Ziemia Częstochowska” 1978, t. XII, s. 550.