Ochrona środowiska

Termin ochrona środowiska został zdefiniowany w Ustawie Prawo ochrony środowiska z dnia 27 kwietnia 2001 roku. Zgodnie z zapisem prawnym, ochronę środowiska należy rozumieć jako „podjęcie lub zaniechanie działań, umożliwiające zachowanie lub przywracanie równowagi przyrodniczej; ochrona ta polega w szczególności na: a) racjonalnym kształtowaniu środowiska i gospodarowaniu zasobami środowiska zgodnie z zasadą zrównoważonego rozwoju, b) przeciwdziałaniu zanieczyszczeniom, c) przywracaniu elementów przyrodniczych do stanu właściwego”. Wymieniona ustawa oraz idące w ślad za nią liczne akty wykonawcze precyzują warunki i procedury dla realizacji zabiegów chroniących środowisko. Mowa tu między innymi o monitoringu poszczególnych komponentów środowiska, ocenie parametrów środowiskowych i ich poziomach jakie winny zostać osiągnięte, a nawet o zasadach postępowania administracyjnego. Efektem ochrony środowiska ma być zrównoważone funkcjonowanie ekosystemów, a więc na odpowiednim poziomie czystości i bioróżnorodności. Mogą temu służyć różnorodne działania – typowo technologiczne, np. kanalizacja gospodarstw domowych i oczyszczanie ścieków, odpylanie emitowanych gazów, rekultywacja terenów zdegradowanych, lub pośrednie, np. pobieranie opłat za korzystanie ze środowiska, czy też wydzielanie stref ochronnych, jak choćby stref niedostępnych dla ruchu pojazdów, stref ciszy, stref ochrony źródliskowej itp. Czasem działania ochronne nie są potrzebne – wystarczy zaprzestanie postępowania zmieniającego środowisko (np. zaniechanie pozyskiwania surowców) by w przyrodzie doszło do regeneracji ekosystemów, w tym ich samooczyszczenia i zasiedlenia przez organizmy żywe. W tym miejscu warto jednak nadmienić, że spontaniczna renaturalizacja, bez celowych zabiegów rekultywacyjnych, skutkuje czasem procesami niekorzystnymi, np. sukcesjami roślinnymi o niskim wskaźniku bioróżnorodności, także z udziałem obcych gatunków inwazyjnych. Trzeba też pamiętać, że wszelkie działania ochronne muszą być dostosowane do regionalnych, a nawet lokalnych uwarunkowań środowiskowych. Zatem podejmowanie ochrony środowiska powinno być podparte zarówno wiedzą technologiczną, jak i przyrodniczo-ekologiczną, i opiniowane przez odpowiednie panele ekspertów. Przywrócenie równowagi przyrodniczej to z reguły proces skomplikowany i długotrwały, a jej zachowanie wymaga szczególnej ostrożności w użytkowaniu zasobów środowiskowych przez człowieka.

Ochrona środowiska w województwie śląskim nabiera specyficznego i ważkiego znaczenia w skali Polski. Wynika to ze znaczących przekształceń środowiska przyrodniczego, spowodowanych kilkuwiekową działalnością górniczo-przemysłową w tzw. Górnośląskim Okręgu Przemysłowym. Prace wydobywcze, przetwórstwo kopalin, ekspansja zabudowy komunalnej i przemysłowej oraz wszelkie następstwa tych działań i procesów (np. trzebież lasów, składowanie odpadów, osiadanie terenu), doprowadziły zwłaszcza w centralnej części dzisiejszego województwa do wielkoskalowej degradacji środowiska. Pilną potrzebę podjęcia ochrony środowiska potwierdziło wydzielenie na tym terenie w latach 80. XX wieku trzech obszarów ekologicznego zagrożenia (Uchwała Rady Ministrów nr 21/83): górnośląskiego, rybnickiego i myszkowsko-zawierciańskiego. Proces przywracania równowagi przyrodniczej nawiązuje do przemian ustrojowo-gospodarczych po 1989 roku. Ich konsekwencją było ograniczenie produkcji przemysłowej i co za tym idzie spadek emisji zanieczyszczeń do środowiska, racjonalizacja korzystania z zasobów środowiska, a z czasem wzrost świadomości ekologicznej i kształtowania przestrzeni w warunkach prawa europejskiego implementowanego na prawodawstwo polskie. Wskutek różnorodnych działań technologicznych i prawno-administracyjnych stan środowiska uległ wyraźnej poprawie, czego dowodem niech będą treści poniższych bloków tematycznych hasła ochrona środowiska. Obecnie, w odniesieniu do Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego, zupełnie nieuzasadniony jest stereotypowy pogląd o zniszczeniach i zanieczyszczeniu środowiska przekraczającym wszelkie dopuszczalne normy i deprecjonowanie informacji na temat sukcesów zabiegów ochronnych, a także spontanicznej regeneracji przyrody.

Ochrona powietrza

Fot. 1. Uprawa roślinności „energetycznej” w Tychach (fot. M. Rzętała).

Według zapisu Ustawy Prawo Ochrony Środowiska, „ochrona powietrza polega na zapewnieniu jak najlepszej jego jakości, w szczególności przez: 1) utrzymanie poziomów substancji w powietrzu poniżej dopuszczalnych dla nich poziomów lub co najmniej na tych poziomach; 2) zmniejszanie poziomów substancji w powietrzu co najmniej do dopuszczalnych, gdy nie są one dotrzymane; 3) zmniejszanie i utrzymanie poziomów substancji w powietrzu poniżej poziomów docelowych albo poziomów celów długoterminowych lub co najmniej na tych poziomach”. Wymienione poziomy są określane w stosownych Rozporządzeniach Ministra Środowiska. Utrzymanie tych poziomów wymaga w pierwszej kolejności zachowania prawnych standardów emisyjnych z określonych instalacji, tj. zachowania odpowiedniego składu gazów odlotowych. Działania ochronne spoczywają zatem głównie na emitujących i sprowadzają się do ograniczania emisji zanieczyszczeń pyłowych i gazowych, między innymi przy zastosowaniu różnorodnych technologii odpylających i pochłaniających substancje gazowe. O ile w przedsiębiorstwach standardy są na ogół zachowane, to problemem pozostaje niekontrolowana emisja z zabudowy prywatnej, nazywana niską emisją. W sytuacji rejestrowania przekroczeń dopuszczalnych poziomów substancji w powietrzu, władze samorządowe przystępują do realizacji planów ochrony powietrza, określając konieczne działania ochronne, związane np. z wymianą urządzeń emisyjnych lub rodzaju paliwa.

W Polsce, a szczególnie na obszarze dzisiejszego województwa śląskiego, wielkość emisji zanieczyszczeń do powietrza uległa zmniejszeniu na skutek recesji przemysłu, racjonalizacji zużycia paliw, a także instalowania urządzeń oczyszczających, aby spełnić standardy emisyjne. Stąd też, jak wspomniano, problemem w ochronie powietrza nie jest już nadmierna emisja zanieczyszczeń przemysłowych. Często podawanym skutkiem pośrednich i bezpośrednich zabiegów ochronnych jest bardzo znaczne zmniejszenie emisji pyłów i w konsekwencji ich depozycji. Jeszcze w końcu lat 70. XX wieku tylko na obszarze dawnego województwa katowickiego emitowano rocznie ponad 600 tys. ton zanieczyszczeń pyłowych, tymczasem na początku XXI wieku (w 2001 roku) w województwie śląskim wyemitowano ich 32,8 tys. ton. Emisja zanieczyszczeń pyłowych w woj. śląskim w 2006 roku wynosiła już zaledwie 20,1 tys. ton. Znaczący spadek w skali dziesięcioleci dotyczył także emisji zanieczyszczeń gazowych, lecz od końca lat 90. XX wieku widoczna była tendencja wzrostowa. Jej wyrazem mogą być następujące dane wielkości emisji gazów w województwie śląskim, : 2001 r. – 34,09 mln ton, 2004 r. – 42,24 mln ton, 2006 r. – 45,16 mln ton. Funkcjonowanie urządzeń redukujących emisję pyłów i gazów do atmosfery poważnie ogranicza wyemitowane ilości. W raporcie dotyczącym stanu środowiska w województwie śląskim w 2011 roku odnotowano, że w 335 zakładach szczególnie uciążliwych dla czystości powietrza, w urządzeniach oczyszczających zatrzymano aż 99,7% wytworzonych zanieczyszczeń pyłowych oraz 30,5% wytworzonych zanieczyszczeń gazowych. Najbardziej niekorzystna sytuacja dotyczy spalania paliw w gospodarstwach domowych. W tym sektorze interesującą dla ochrony powietrza alternatywą jest zastąpienie paliwa węglowego biomasą. Najbardziej znane jest wykorzystanie biomasy wierzbowej, dające efekt ekologiczny w postaci redukcji emisji wielu substancji nawet o ponad 90% w stosunku do emisji ze spalania węgla. Plantacje roślin energetycznych w województwie śląskim (fot. 1) nie są jednak rozpowszechnione, co może wynikać z cofnięcia w 2010 roku wsparcia ekonomicznego dla upraw roślin energetycznych.

W sektorze ochrony powietrza, każdego roku w województwie śląskim realizowane są zadania (często przy współfinansowaniu przez Wojewódzki Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Katowicach) pozwalające na zmniejszenie emisji zanieczyszczeń do atmosfery. Przykładowo w roku 2011 zakończono realizację aż 224 zadań5, np. budowę bloku energetycznego przez Koksownię „PRZYJAŹŃ” Sp. z o.o. z Dąbrowy Górniczej (w którym będzie wykorzystywany gaz odpadowy) lub budowę instalacji zasilania biomasą oraz modernizację kotła fluidalnego OF-135 w Elektrociepłowni Tychy S.A. Działania takie, a także akty prawa miejscowego wprowadzające programy ochrony powietrza, wpływają na poprawę jakości powietrza w województwie, choć nadal zdarzają się przekroczenia poziomów dopuszczalnych niektórych substancji. Najbardziej znacząca poprawa była obserwowana przed rokiem 2000,. Średnioroczne stężenie pyłu zawieszonego w Sosnowcu zmniejszyło się od ponad 200 μg/m³ w połowie lat 1980. do około 60 μg/m³ w końcu lat 1990. Z kolei w ciągu lat 1990., średnioroczne stężenia SO2 i NOx w Cieszynie zmniejszyły się od około 40 do około 10 μg/m³. Obecnie, informacji o stanie sanitarnym powietrza dostarcza system zwany Śląskim Monitoringiem Powietrza. W 2012 roku obejmował on funkcjonowanie około 200 stanowisk pomiarów jakości powietrza, w tym 16 automatycznych stacji monitoringu.

Ochrona wód

Tabela 1. Gospodarka wodno-ściekowa w woj. śląskim w latach 2001 i 2011 (na podstawie raportów o stanie środowiska w województwie śląskim, .

Tabela 2. Stan jakościowy wody Przemszy w Chełmku (średnie wartości parametrów w latach 1993, 2001 i 2011) na podstawie danych OBKiŚ oraz WIOŚ w Katowicach.

Fot. 2. Wyrobisko poeksploatacyjne Kuźnica Warężyńska w początkowym okresie rekultywacji (fot. M. Rzętała).

Fot. 3. Zbiornik wodny Kuźnica Warężyńska utworzony w wyrobisku po eksploatacji piasku (fot. M. Rzętała).

Fot. 4. Zespół przyrodniczo-krajobrazowy „Żabie doły” w strefie zapadlisk i osiadań górniczych na pograniczu Bytomia i Chorzowa (fot. M. Rzętała).

Fot. 5. Składowisko odpadów górnictwa węglowego w Będzinie Grodźcu w początkowym stadium rekultywacji (fot. M. Rzętała)

Fot. 6. Zrekultywowane składowisko odpadów górnictwa węglowego w Będzinie Grodźcu (fot. M. Rzętała).

Fot. 7. Zagospodarowane grunty składowiska odpadów górnictwa węglowego w Będzinie Grodźcu (fot. M. Rzętała)

Fot. 8. Sportowa Dolina w Bytomiu – dawne wyrobisko dolomitów (fot. M. Rzętała).

Ochrona wód polega na zapewnieniu ich jak najlepszej jakości, w tym utrzymywanie ilości wody na poziomie zapewniającym ochronę równowagi biologicznej, w szczególności przez: 1) utrzymywanie jakości wód powyżej albo co najmniej na poziomie wymaganym w przepisach; 2) doprowadzanie jakości wód co najmniej do wymaganego przepisami poziomu, gdy nie jest on osiągnięty. W aspekcie jakościowym, działania ochronne są w dużej części mocno powiązane np. z ochroną powietrza, ochroną gleb, czy też z bezpieczeństwem w gospodarce odpadami, gdyż zanieczyszczenia dostają się do wód różnymi drogami. Odbywa się to nie tylko wraz ze zrzutem nieczystości bezpośrednio do wód, ale między innymi także w wyniku depozycji substancji z atmosfery lub ich migracji ze środowiska gruntowego do wód podziemnych i powierzchniowych. Stąd też w niniejszym bloku poruszona zostanie problematyka ochrony bezpośredniej. Wobec ubogich zasobów wodnych województwa śląskiego, ochrona stanu ilościowego wód polega przede wszystkim na tworzeniu zbiorników wodnych. Mowa tu nie tylko o budowie zapór na ciekach, ale także zatapianiu większości wyrobisk surowców mineralnych. Spektakularnym przykładem wodnego kierunku rekultywacji wyrobisk w ostatnich latach jest utworzenie dużego zbiornika Kuźnica Warężyńska (fot. 2 i 3) w rejonie Dąbrowy Górniczej. Ponieważ każda forma gromadzenia wody jest istotna, w województwie utrzymywane są liczne niewielkie zbiorniki celowe (stawy rekreacyjne, zbiorniki wody przemysłowej, stawy hodowlane), a także pozwala się na spontaniczne zalewanie przez wody gruntowe powstających wklęsłych form terenu, zwłaszcza niecek z osiadania. Zbiorniki takie asymilują się w środowisku i nierzadko tworzą interesujące enklawy bogactwa przyrodniczego, czego przykładem może być zespół zbiorników na pograniczu Bytomia i Chorzowa, objęty ochroną prawną jako „Zespół przyrodniczo-krajobrazowy Żabie Doły” (fot. 4). Skalę powstawania zbiorników wodnych związanych z rozwojem przemysłu i przekształceniami środowiska w XX wieku najlepiej oddają dane na temat liczby zbiorników wodnych. W roku 1902 na obszarze konurbacji katowickiej występowały 142 zbiorniki wodne o łącznej powierzchni 1,92 km². W roku 1955 ich liczba wynosiła 1130, a powierzchnia 8,10 km². Dla roku 1994 dane są następujące: 1188 i 10,2 km². Liczne występowanie zbiorników wodnych zwłaszcza w centralnej części województwa przydaje temu obszarowi charakteru pojeziernego.

Ochronie ilościowego stanu zasobów wodnych przysłużyły się w sposób nieplanowy zmiany sytuacji gospodarczej Polski po transformacji ustrojowej. Ograniczenie produkcji przemysłowej, a także determinowana ekonomicznie racjonalizacja wykorzystywania zasobów środowiskowych (wzrost cen wody i odbioru ścieków, opłaty za korzystanie ze środowiska) spowodowały znaczny spadek poboru wód – w województwie śląskim w przykładowym dziesięcioleciu od 2001 r. do 2011 r. o ponad 20%, (Tab. 1). Nieco większa eksploatacja dotyczy wód powierzchniowych. W 2011 roku, dla celów produkcji, wody powierzchniowe i podziemne pobierane były w podobnych proporcjach, lecz na potrzeby wodociągowe w ponad 60% pobrano wody powierzchniowe.

Bezpośrednia ochrona jakości wód polega głównie na ograniczaniu ładunku zanieczyszczeń dostających się do środowiska wodnego wraz ze ściekami. Zmniejszenie ilości pobieranej ze środowiska i wykorzystywanej wody pociągnęło za sobą zmniejszenie ilości powstających ścieków, przy czym w ostatnich latach spadek ten dotyczył ścieków komunalnych (Tab. 1). Zmniejszaniu ilości ścieków towarzyszy intensyfikacja ich oczyszczania poprzez rozbudowę sieci kanalizacyjnych, uruchamianie nowych oczyszczalni, bądź modernizację istniejących, w ramach licznych projektów własnych lub współfinansowanych ze środków unijnych. W przypadku ścieków przemysłowych, w 2011 roku były one oczyszczane w 184 oczyszczalniach. Oczyszczaniu podlegało około 72% tych ścieków. Większość ścieków przemysłowych nieoczyszczanych to wody kopalniane, których zrzut do środowiska często jest kontrolowany tylko poprzez odpowiednie dozowanie. W przypadku oczyszczania ścieków komunalnych obserwuje się wyraźny progres (Tab. 1), tzn. wzrasta liczba oczyszczalni komunalnych i odsetek korzystających z nich mieszkańców, stąd odsetek ścieków oczyszczanych w ich ogólnej ilości jest bardzo wysoki – 98,6% w 2011 roku.

Efektem działań ograniczających dopływ zanieczyszczeń do wód jest poprawa ich jakości. Informacji w tym zakresie dostarczają między innymi wyniki państwowego monitoringu wód, realizowanego przez Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Katowicach, a w przypadku wód podziemnych także Państwowy Instytut Geologiczny (PIG PIB). Na obszarze województwa śląskiego, monitoring jakości wód powierzchniowych w 2012 roku obejmował 118 punktów na wodach płynących oraz wody 10 zbiorników zaporowych. Wody podziemne były badane w 94 punktach w ramach krajowej sieci monitoringu diagnostycznego, w 61 punktach sieci regionalnej oraz w 28 punktach monitoringu badawczego (12 w powiecie tarnogórskim – badania trichloroetenu oraz tetrachloroetenu; 16 w rejonie Dąbrowy Górniczej – badania zanieczyszczeń przemysłowych). Przykładem sukcesywnej poprawy jakości wód mogą być zaprezentowane w tabeli 2 korzystne zmiany wielu parametrów fizykochemicznych wód rzeki Przemszy w Chełmku (na granicy województwa śląskiego i małopolskiego). Interesującym faktem w aspekcie poprawy jakości wód jest także samooczyszczanie wód cieków podczas ich przepływu przez zbiorniki wodne, np. przez zbiornik Pogoria I. Podejmowane są także działania mające na celu oczyszczanie niektórych zbiorników. Czasem oczyszczanie jest rezultatem działania rekultywacyjnego, jakim był np. montaż rury Olszewskiego w zbiorniku Pławniowice (rura odprowadzająca ze zbiornika wody przydenne), a czasem zachodzi przy okazji innych prac, choćby wydobycia osadów (np. ze zbiornika Dzierżno Duże).

Ochrona gleb i powierzchni ziemi

Ochrona powierzchni ziemi, według Ustawy Prawo ochrony środowiska, polega na:

• 1)zapewnieniu jak najlepszej jej jakości, w szczególności przez:
• a) racjonalne gospodarowanie,
• b) zachowanie wartości przyrodniczych,
• c) zachowanie możliwości produkcyjnego wykorzystania,
• d) ograniczanie zmian naturalnego ukształtowania,
• e) utrzymanie jakości gleby i ziemi powyżej lub co najmniej na poziomie wymaganych standardów,
• f) doprowadzenie jakości gleby i ziemi co najmniej do wymaganych standardów, jeżeli nie są one dotrzymane,
• g) zachowanie wartości kulturowych, z uwzględnieniem zabytków archeologicznych;
• 2) zapobieganiu ruchom masowym ziemi i ich skutkom.

Odrębnymi, lecz uzupełniającymi się przepisami, zostały objęte grunty rolne i leśne, dla których zasady ochrony wyartykułowano w Ustawie o ochronie gruntów rolnych i leśnych, zwracając szczególną uwagę na problem zachowania ich dotychczasowych funkcji. A zatem kwestią kluczową w ochronie powierzchni ziemi jest utrzymanie gruntów w takim stanie morfologicznym i fizykochemicznym, aby możliwe było ich wykorzystanie. Wykorzystanie to może mieć charakter produkcyjny, ale nie mniej istotnym kierunkiem jest przystosowanie terenu np. do funkcji rekreacyjnych, edukacyjnych, czy nawet handlowo-usługowych.

W województwie śląskim, ochrona powierzchni ziemi w dużej mierze nabiera charakteru rekultywacyjnego w związku z rozprzestrzenieniem terenów zniszczonych przez wydobycie surowców, składowanie odpadów górniczych, czy też przetwórstwo kopalin i inny przemysł. Częstym kierunkiem działań ochronnych jest rekultywowanie hałd i zwałowisk górniczych, poprzez odpowiednie modelowanie ukształtowania, czasem użyźnienie powierzchni, a następnie wprowadzanie roślinności zielnej, krzewiastej i drzewiastej (Fot. 5-7), co w konsekwencji może skutkować przekazaniem gruntów do użytkowania rolniczego lub prowadzenia gospodarki leśnej. Nie brak też zabiegów rekultywacyjnych w kierunku społecznym, tj. adaptacji terenów pogórniczych na obszary o funkcjach wypoczynkowych. Przykładem może być zagospodarowanie obszaru górnictwa dolomitu w Bytomiu, gdzie urozmaiconą rzeźbę terenu wykorzystano do utworzenia terenów rekreacyjno-sportowych pod nazwą Sportowa Dolina (Fot. 8). Tereny bardziej wyrównane (poprzemysłowe, różnorodne nieużytki) znajdują z kolei zainteresowanie ze strony deweloperów lub inwestorów centrów handlowo-usługowych – na takich właśnie wybudowano np. kompleks Silesia City Center w Katowicach oraz kompleks Plejada w Sosnowcu. Obok zabiegów rekultywacyjnych znane są przypadki spontanicznych sukcesji roślinnych na terenach pogórniczych, które doprowadziły do uformowania obszarów cennych przyrodniczo pod względem naukowym, edukacyjnym i społecznym, czego przykładem jest teren rezerwatu przyrody Segiet na pograniczu Bytomia i Tarnowskich Gór. W sytuacji degradacji powierzchni ziemi w formie wyrobisk poeksploatacyjnych, powszechny jest ich wodny kierunek rekultywacji, prowadzący do tworzenia zbiorników (np. zespół zbiorników wodnych Pogoria, zbiorniki Dzierżno Małe i Duże), które pod warunkiem korzystnej jakości wód służą wypoczynkowi i rekreacji. Woda wypełnia też wiele niecek z osiadania i zapadlisk, które przy niewielkiej (a nawet bez) ingerencji człowieka mogą utworzyć cenną kompozycję przyrodniczo-krajobrazową, jaką są na przykład – wspomniane w bloku dotyczącym ochrony wód – Żabie Doły na pograniczu Bytomia i Chorzowa. Najlepszym przykładem powodzenia działań rekultywacyjnych, przeprowadzonych kompleksowo i na dużym obszarze (około 6 km²), jest istniejący już kilkadziesiąt lat Wojewódzki Park Kultury i Wypoczynku w Chorzowie (jeden z największych parków śródmiejskich w Europie), w którym znajdują się zbiorniki wodne, kompleksy leśne, tereny zieleni parkowej, ogród zoologiczny i wiele obiektów użytkowych.

Wyraźna tendencja do ochrony powierzchni ziemi poprzez przywracanie wartości przyrodniczych i funkcjonalności terenom zniszczonym jest widoczna od czasu przemian ustrojowo-gospodarczych. Końcem lat 1980., grunty zdewastowane i zdegradowane w dawnym województwie katowickim zajmowały powierzchnię ponad 10 tys. ha, a dzięki zabiegom rekultywacyjnym bądź samoistnej renaturalizacji, w ciągu 10 lat ich wielkość zmniejszyła się o około 20%, , . Również w obrębie województwa śląskiego (od końca lat 1990.) tendencja ta została utrzymana. Każdego roku pewien areał gruntów zdewastowanych i zdegradowanych jest objęty rekultywacją – w 2011 roku były to 243 hektary, z czego 68 ha zrekultywowano na cele rolnicze, a 40 ha na cele leśne. Wśród przykładowych działań ochronnych w ostatnich latach, pokazując ich różnorodność profilową, można wymienić: rekultywację zdegradowanego terenu po byłych Zakładach Chemicznych „Tarnowskie Góry”, zagospodarowanie przyrodnicze zwałowiska odpadów powęglowych w Chorzowie i Siemianowicach Śląskich, założenie upraw sadowniczych w Śląskim Ogrodzie Botanicznym w Mikołowie, zamknięcie i rekultywację składowiska odpadów we Włodowicach i wiele innych, związanych też z usuwaniem szkód w środowisku, np. odnawianiem powierzchni wiatrołomowych. Należy dodać, że wszelkie działania polegające na wprowadzaniu roślinności na terenach o urozmaiconej rzeźbie stanowią – obok ich planowego przeznaczenia – ochronę przed erozją oraz ruchami masowymi gruntu (obrywaniem, osuwaniem, spełzywaniem).

W zakresie ochrony powierzchni ziemi potrzebne są również działania służące ochronie środowiska rolniczego (na dzień 1 stycznia 2012 roku powierzchnia użytków rolnych w województwie śląskim wynosiła 636,1 tys. ha). Wykazały to badania przeprowadzone w 2005 roku przez Okręgową Stację Chemiczno-Rolniczą w Gliwicach, obejmujące analizę 21707 próbek glebowych z gospodarstw rolnych 26 powiatów województwa śląskiego. Stwierdzono poważne zakwaszenie gleb i w tym samym roku wysiano na powierzchni 13710 ha (w 35 gminach) 41 tys. ton wapna nawozowego (w następnym roku wysiano 34,7 tys. ton na powierzchni 11770 ha). Na obszarach o dużej koncentracji zakładów przemysłowych stwierdzono skażenie metalami ciężkimi (np. w rejonie Jaworzna, Będzina, Czeladzi), co wyklucza takie grunty z uprawy roślin przeznaczonych do spożycia. Badania OSChR w Gliwicach dostarczyły bardzo cennych informacji, gdyż dane państwowego monitoringu chemizmu gleb ornych dla województwa śląskiego obejmują tylko 18 próbek.

Ochrona flory i fauny

Flora i fauna województwa śląskiego podlega bezpośredniej ochronie gatunkowej lub pomnikowej, a także z racji występowania na obszarach chronionych (patrz → Ochrona przyrody i jej zasobów). Obecność na danym obszarze naturalnych biocenoz i osobliwości przyrody ożywionej ma duże znaczenie nie tylko dla waloryzacji środowiska, w tym jego bioróżnorodności, ale także dla celów edukacyjnych. Stąd też jest główną przyczyną wytyczania przyrodniczych ścieżek dydaktycznych (często ze stanowiskami historycznymi, geologicznymi), mającego wymiar ochrony środowiska poprzez edukację. Według danych Centrum Dziedzictwa Przyrody Górnego Śląska, w 2011 roku, na obszarze województwa śląskiego istniało 213 ścieżek o łącznej długości około 1280 km. Najwięcej ścieżek ma charakter przyrodniczo-historyczny (72), leśny (70) oraz ogólnoprzyrodniczy (36). W niewielkiej liczbie funkcjonują ścieżki nadwodne, geologiczne, dendrologiczne, florystyczne, faunistyczne i inne. Są one tworzone przez m.in. przez nadleśnictwa, stowarzyszenia, urzędy gmin, i stanowią bardzo ważny element służący podnoszeniu świadomości ekologicznej.

Ochrona przed hałasem

Ochrona przed hałasem ma celu zapewnienie jak najlepszego stanu akustycznego środowiska poprzez utrzymanie natężenia hałasu na poziomie poniżej dopuszczalnego lub w najgorszym razie na poziomie dopuszczalnym. Poziomy dopuszczalne (w decybelach) określane są w rozporządzeniu Ministra Środowiska i różnicowane formą zagospodarowania terenu (np. rodzajem i przeznaczeniem zabudowy) oraz przedziałem czasu (np. określoną porą doby). Należy jednak dodać, że jeżeli klasyfikacja terenu nie w pełni odpowiada rodzajowi zabudowy, np. jeżeli na terenach przemysłowych znajduje się zabudowa mieszkaniowa, szpitale itp., to ochrona przed hałasem polega dodatkowo na stosowaniu rozwiązań technicznych, zapewniających właściwe warunki akustyczne w budynkach. Dla terenów, na których poziom hałasu przekracza poziom dopuszczalny, tworzy się programy ochrony środowiska przed hałasem, których celem jest dostosowanie poziomu hałasu do dopuszczalnego. Z kolei jeśli jakiś obszar wymaga szczególnej ochrony przed hałasem, to rada powiatu może wyznaczyć tzw. obszary ciche w aglomeracji lub obszary ciche poza aglomeracją.

Źródłem szczególnej uciążliwości pod względem hałasu jest transport. Potwierdza to przyjęcie (i w konsekwencji realizacja) na posiedzeniu Sejmiku Województwa Śląskiego (12 maja 2010 r.) „Programu ochrony środowiska przed hałasem dla województwa śląskiego do roku 2013 dla terenów poza aglomeracjami, położonych wzdłuż dróg krajowych, ekspresowych, autostrad i linii kolejowych”. Najmniejszą degradację klimatu akustycznego wywołuje transport lotniczy, gdyż dotyczy tylko stref około lotniskowych. Pierwsze badania kontrolne hałasu w pobliżu Międzynarodowego Portu Lotniczego Katowice w Pyrzowicach zostały przeprowadzone przez Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w lipcu 2011 roku. Wykazały one przekroczenia wartości dopuszczalnych tylko dla pory nocy. O wiele gorsza sytuacja występuje w przypadku transportu drogowego, ze względu na ciągle zwiększającą się liczbę pojazdów (w końcu 2002 roku w woj. śląskim było zarejestrowane 1,68 mln pojazdów, a w końcu 2011 roku już 2,48 mln) oraz nasilenie ruchu pojazdów ciężkich w porze nocy. Ochroną przed tego typu hałasem jest głównie budowa ekranów akustycznych. Według danych Głównego Inspektoratu Ochrony Środowiska, w woj. śląskim, w latach 2000-2007, wybudowano wzdłuż dróg krajowych i autostrad 100551 metrów bieżących ekranów, natomiast wzdłuż dróg wojewódzkich 1794 mb. W ostatnich latach dla ograniczenia hałasu wybudowano szereg obwodnic wyprowadzających ciężki tabor poza centra miast (np. dla miasta Rybnik), wymieniane są wadliwe akustycznie nawierzchnie (np. na DK-46 na odcinku Herby – Lubliniec), remontuje się drogi, przebudowuje węzły drogowe (np. węzeł Mikołowska w Katowicach), wprowadza strefy uspokojonego ruchu w obszarach mieszkalnych (ograniczenie przepustowości ulic, ograniczenie prędkości), zakazuje używania klaksonów itp. Osobnym problemem jest hałas pochodzący z instalacji przemysłowych. Na terenie woj. śląskiego, najważniejszymi źródłami hałasu przemysłowego są przedsiębiorstwa związane z przemysłem górniczym, energetycznym, metalurgicznym i budowlanym. Działania redukujące poziomu hałasu pochodzącego z przedsiębiorstw są często wynikiem automonitoringu lub nieprawidłowości stwierdzonych przez zewnętrzny organ kontrolny. Polegają one głównie na umieszczaniu urządzeń zewnętrznych w budynkach, wyciszaniu budynków (np. wełną mineralną), stawianiu ekranów akustycznych lub modernizacji instalacji. Przykładów ograniczenia emisji hałasu do środowiska przez zakłady przemysłowe jest wiele – dla zorientowania w profilu działań wystarczy przytoczyć kilka z ostatnich lat: 1) budowa ekranu akustycznego po południowej stronie KWK „Piast” w Bieruniu”; 2) montaż ekranu wizualno-akustycznego z drzew zimozielonych i krzewów płożących, a także izolacja akustyczna instalacji w Saint Gobain Glass Sp. z o.o. w Dąbrowie Górniczej; 3) ograniczenie punktu sprzedaży węgla z wagą odmiarową do pory dziennej w KWK „Chwałowice” w Rybniku; 4) przeniesienie instalacji wyrzutów powietrza z jednostek filtrowentylacyjnych poza sąsiedztwo zabudowy mieszkaniowej w Magneti Marelli Exhaust System Polska Sp. z o.o. w Sosnowcu; 5) zastąpienie stacjonarnej instalacji odciągowej trocin przez odciągi mobilne w DREWBUD Sp. z o.o. w Tarnowskich Górach.

W uzupełnieniu warto wspomnieć o ograniczeniach dla hałasu w obrębie terenów podlegających prawnej ochronie przyrody lub niechronionych, lecz o charakterze wypoczynkowym. Mowa tu np. o zakazie używania urządzeń głośnikowych lub zakazie użytkowania sprzętu pływającego o napędzie spalinowym (np. na zbiornikach Pogoria w Dąbrowie Górniczej).

Ochrona w gospodarce odpadami

Niewłaściwa gospodarka odpadami może być źródłem zanieczyszczenia wszystkich komponentów środowiska przyrodniczego. Dotyczy to praktycznie każdego etapu postępowania z odpadami: gromadzenia, transportu, składowania, przeróbki. Zasady prawidłowej gospodarki odpadami na szczeblu krajowym reguluje Ustawa o odpadach wraz z właściwymi aktami wykonawczymi, natomiast w poszczególnych województwach realizowane są założenia wojewódzkich „Planów gospodarki odpadami”. W województwie śląskim, obok dokumentu planistycznego, określono regionalizację tej gospodarki (uchwały Sejmiku Województwa Śląskiego nr IV/25/2/2012 oraz IV/32/9/2013). W czterech regionach, w systemie gospodarowania odpadami funkcjonuje 6 instalacji do mechaniczno-biologicznego przetwarzania zmieszanych odpadów komunalnych, 32 sortownie odpadów komunalnych, 30 kompostowni odpadów komunalnych, 7 instalacji do produkcji paliw alternatywnych, 28 składowisk odpadów komunalnych i inne składowiska. Działania ochronne w gospodarce odpadami kojarzą się głównie z eliminacją dzikich składowisk odpadów oraz właściwą eksploatacją składowisk użytkowanych prawnie, np. z ich właściwym odizolowaniem od środowiska gruntowo-wodnego, zabezpieczeniem przed skażeniem powietrza, czy rekultywacją. Należy je jednak identyfikować już od początkowych etapów cyklu życia produktów, tj. od zabiegów ograniczających ilość wytwarzanych odpadów. Ważne są także instrumenty prawno-administracyjne, wpływające w aspekcie ochronnym (oszczędnościowym) na gospodarowanie odpadami, takie jak opłaty marszałkowskie za składowanie odpadów, obostrzenia w składowaniu odpadów niebezpiecznych.

Wzrost kosztochłonności produkcji (obok ogólnej recesji działalności przemysłowej) i postępowania z odpadami w dobie gospodarki rynkowej przyczynił się do racjonalizacji zużycia surowców. Przełożyło się to na zmniejszenie ilości wytwarzanych odpadów, co wyraźnie widać na przykładzie województwa śląskiego. W 2001 roku wytworzono w jego obrębie 45,87 mln ton odpadów przemysłowych oraz 1,54 mln ton odpadów komunalnych, natomiast w 2011 roku 35,18 mln ton opadów przemysłowych i 1,36 mln ton odpadów komunalnych. Podstawą ochrony środowiska w gospodarce odpadami jest przetwórstwo odpadów wytworzonych i przez to minimalizacja ich gromadzenia na składowiskach. W tym zakresie dane dla województwa śląskiego za 2011 rok są następujące: z wytworzonych odpadów przemysłowych 87,5% poddano odzyskowi, 0,01% unieszkodliwiono termicznie, 0,02% unieszkodliwiono w inny sposób, 1,67% zmagazynowano czasowo, 10,8% (3,78 mln ton) trafiło na składowiska należące do zakładów przemysłowych (np. hałdy, baseny osadowe); z zebranych odpadów komunalnych 76,2% zdeponowano na składowiskach komunalnych, a pozostałą część skierowano na linie segregacyjne i do kompostowni. Widoczna jest zatem potrzeba przede wszystkim lepszego zagospodarowania odpadów komunalnych, choć w ostatnich latach nastąpiła w tym zakresie duża poprawa – w 2001 roku na składowiska trafiło aż 95,5% odpadów komunalnych. Poprawa ta wynika z ciągłego powstawania nowych linii do segregacji odpadów, kompostowni, instalacji przetwórstwa odpadów itp. Problemem w województwie śląskim są odpady przemysłowe zeskładowane w przeszłości. Ich ilość na końcu 2011 roku określono na prawie 551 mln ton, a zajmują powierzchnię 1737 hektarów, którą należy traktować jako poprzemysłową i zdegradowaną. Powierzchnia ta stopniowo jest rekultywowana – w 2011 roku zabiegi objęły 65,7 ha. Rekultywacja bywa jednak trudna, zwłaszcza w obrębie zwałowisk odpadów górnictwa węglowego, które często wykazują aktywność termiczną. Materiał ze starych składowisk, w miarę możliwości, wydobywa się z przeznaczeniem na cele przemysłowe lub np. dla budownictwa, czy produkcji kruszyw drogowych. Potrzebę działań w zakresie rekultywacji podkreśla fakt, że odpady były niegdyś składowane bezpośrednio na gruncie i stanowią teraz obiekty o charakterze „bomb ekologicznych”. W ostatnich latach, działania rekultywacyjne na szeroką skalę prowadzi się na terenach byłych Zakładów Chemicznych „Tarnowskie Góry”, ale szereg prac naprawczych obejmuje też uważane za szczególnie niebezpieczne tereny Zakładów Chemicznych „Organika Azot” S.A. w Jaworznie, Huty Metali Nieżelaznych „Szopienice” S.A. w Katowicach, PMIB „Izolacja” w Ogrodzieńcu, byłej Rafinerii Czechowice S.A. w Czechowicach-Dziedzicach.

Większość dawnych oraz wytwarzanych obecnie odpadów przemysłowych to odpady niebezpieczne. Należy do nich zaliczyć także wycofane z produkcji materiały zawierające azbest, które według założeń krajowych powinny zostać unieszkodliwione do 2032 roku. W województwie śląskim unieszkodliwiono w latach 2008-2011 ponad 10 tys. ton odpadów azbestowych, pochodzących z demontażu w obiektach przemysłowych i budynkach mieszkalnych. Odpady te deponowano na składowiskach w Knurowie, Jastrzębiu Zdroju, Dąbrowie Górniczej (2 składowiska) oraz Świętochłowicach (jeden obiekt został zamknięty w 2009 roku, lecz uruchomiono nowy w 2012 roku). Istotnym działaniem rekultywacyjnym w odniesieniu do odpadów niebezpiecznych było przeprowadzenie w latach 1998-2009 likwidacji 7 mogilników (w Chorzowie, Świerklańcu, Pszczynie, Zabrzu, Sośnicowicach, Pilchowicach, Cieszynie), z których usunięto 167,55 ton przeterminowanych pestycydów i opakowań po takich środkach.

Działania ochronne w gospodarce odpadami województwa śląskiego są wyszczególniane w kolejnych Planach gospodarki odpadami. W aktualnym dokumencie obejmują one lata 2012-2022, i dotyczą w dużej mierze budowy, rozbudowy lub likwidacji składowisk, eliminacji dzikich wysypisk, rozwoju selektywnej zbiórki odpadów, budowy sortowni i kompostowni, montażu linii przeróbki odpadów, rekultywacji starych składowisk itp. Zakłada się, że już do końca 2014 roku składowane będzie maksymalnie 60% wytworzonych odpadów komunalnych. Zakłada się także bardzo wysoki poziom odzysku materiałów z poszczególnych grup odpadów przemysłowych.

Autorzy:prof. dr hab. Mariusz Rzętała,dr inż. Andrzej Jaguś