Drugie powstanie śląskie 1920

Po I wojnie światowej polsko-niemiecki spór o granice doprowadził w latach 1919-1921 do walk zbrojnych pomiędzy zamieszkującymi Górny Śląsk Polakami i Niemcami, znanych jako pierwsze (1919), drugie (1920) i trzecie (1921) powstanie śląskie.

Kampania plebiscytowa i drugie powstanie śląskie w 1920 roku

W styczniu 1920 roku weszły w życie na Górnym Śląsku postanowienia traktatu wersalskiego, po jego ratyfikacji przez mocarstwa europejskie. Niemiecka Straż Graniczna opuściła teren plebiscytowy, a na jej miejscu pojawiły się oddziały alianckie (francuskie, brytyjskie i włoskie), którego dowództwo spoczęło w rękach generała Jules’a Gratier. Umożliwiło to przejęcie władzy cywilnej na obszarze plebiscytowym przez aliancką Międzysojuszniczą Komisję Rządzącą i Plebiscytową na Górnym Śląsku. Na jej czele stanął francuski generał Henri Le Rond. Jego zastępcami byli: angielski pułkownik Harold Percival i włoski generał Alberto de Marinis. Zainteresowane kraje miały u boku Komisji swoich stałych przedstawicieli: Niemcy Hermanna von Hatzfeld und zu Trachenberg (potem zastąpionego przez Hansa Praschmę von Bilkau), Polska konsula Daniela Kęszyckiego, a Czechosłowacja konsula Julija Pořizeka. Reprezentantem Stolicy Apostolskiej był najpierw ówczesny wizytator apostolski w Polsce Achille Ratti (w 1922 roku wybrany papieżem, przyjął wówczas imię Piusa XI), a od listopada 1920 roku były nuncjusz w Wiedniu - Giovanni Baptiste Ogno-Serra.

Dla celów prowadzenia kampanii plebiscytowej rząd polski powołał Polski Komisariat Plebiscytowy (PKPleb.), na czele którego stanął Wojciech Korfanty. Siedziba PKPleb. mieściła się w Hotelu „Lomnitz” w Bytomiu. Kampanią plebiscytową po stronie niemieckiej kierował Plebiszitkommissariat für Deutschlands (Niemiecki Komisariat Plebiscytowy) w Katowicach, działający pod przewodnictwem działacza Partii Centrum Kurta Urbanka.

Kampania plebiscytowa po obydwu stronach opierała się na operowaniu argumentami o różnym charakterze: historycznymi (spory o: pierwotne osadnictwo germańskie lub słowiańskie, niemieckie bądź polskie nastawienie Piastów śląskich, skutki oddzielenia Śląska od Polski już w średniowieczu oraz wpływ wielowiekowej przynależności Śląska do Czech, Austrii, Prus i Niemiec), etnicznym (dyskusja o składzie etnicznym i postawach narodowych Górnoślązaków, skutkach germanizacji i agitacji polskiej w XIX wieku), posługiwano się także stereotypami na temat przeciwnika (utożsamienie Niemca z Krzyżakiem, pruskim junkrem, germanizatorem, a Polaka z szlachcicem-krwiopijcą ludu, zdrajcą sprawy śląskiej). Największą role odgrywały jednak chyba snute przez obydwie strony perspektywy rozwoju dla Górnego Śląska, w wypadku głosowania za Polską lub Niemcami. Niemcy grozili, iż w niepodległej Rzeczypospolitej nastąpi zapaść gospodarcza górnośląskiego przemysłu ciężkiego, wynikająca z oderwania od rynków zbytu w Niemczech, a szerzej Europie Zachodniej. Ważkim argumentem było również wskazywanie na Polskę, jako państwo niestabilne, bliskie rozpadu („Polska jako państwo sezonowe”). Z kolei w polskiej propagandzie ostrzegano przed koniecznością spłacania przez wiele dziesiątków lat przez Niemcy odszkodowań wojennych, co spowodować miało załamanie gospodarki i tak już widoczne ze względu na inflację i gwałtowny spadek wartości marki niemieckiej. Ostrzegano także przed utrzymaniem się na Górnym Śląsku tradycyjnego podziału społecznego: Niemiec – obszarnik, kapitalista, Polak – wykorzystywany i uciskany robotnik. W programie pozytywnym niemiecki Górny Śląsk miał mieć szeroką autonomię, zapowiadano kolejny plebiscyt (rzeczywiście odbył się w 1923 roku), mający zadecydować o ewentualnym utworzeniu osobnego Kraju (Land) w państwie niemieckim. Polska miała być z kolei państwem sprawiedliwości społecznej, a Górny Śląsk, dzięki zagwarantowanej autonomii (15 lipca 1920 roku polski Sejm Ustawodawczy przyjął ustawę w tej sprawie), miał odgrywać w odrodzonej Rzeczypospolitej rolę szczególną, najbardziej rozwiniętego gospodarczo i cywilizacyjnie województwa.

Już na początku kampanii plebiscytowej doszło do kolejnego zaostrzenia konfliktu polsko-niemieckiego. 25 kwietnia odbył się w Opolu wiec polski przeciwko antypolskiej działalności niemieckiej policji bezpieczeństwa (Sicherheitspolizei), który siłą stłumiła ta właśnie policja. Trzy dni później do Opola przybył w związku z tym Korfanty. Stało się to pretekstem do napadów niemieckich na Konsulat RP i drukarnie polskich gazet, a rozruchy stłumiła dopiero interwencja wojsk francuskich. W maju demonstracje i sporadyczne walki na ulicach miast górnośląskich powtarzały się stale. Kiedy po nieudanej ofensywie polskiej przeciwko Rosji sowieckiej wyraźne było załamywanie się młodej, polskiej państwowości, w lipcu 1920 roku wybuchł na Górnym Śląsku strajk wywołany przez Niemców. Pod wpływem lewicowych związków zawodowych i przy akceptacji SPD protestowano przeciwko wojnie polsko-radzieckiej. W Katowicach 17 sierpnia, po rozejściu się pogłosek, że upadła Warszawa zdobyta przez bolszewików, protesty zamieniły się ponownie w polsko-niemieckie walki uliczne. Doszło do ataku na siedzibę polskiego powiatowego PKPleb. i redakcję socjalistycznej „Gazety Robotniczej”. Tragicznie zginął wówczas zamordowany przez Niemców katowicki lekarz - Andrzej Mielęcki.

Skłoniło to Korfantego do ogłoszenie II powstania (18/20-25 sierpnia 1920 roku), pod hasłem likwidacji stronniczej policji niemieckiej i stworzenia opartej na parytecie policji plebiscytowej. Zajęcie całego obszaru górnośląskiego okręgu przemysłowego (poza miastami, w których stacjonowały garnizony wojsk alianckich) zmusiło Niemców do podjęcia za pośrednictwem sojuszników rozmów rozejmowych w Bytomiu. Uzgodniono wówczas stworzenie tzw. Policji Plebiscytowej (Abstimmungspolizei), a więc wypełnienia żądań strony polskiej, na które zgodził się pod naciskiem aliantów także niemiecki komisarz plebiscytowy. W pierwszym dniu powstania doszło do spalenia części kolonii niemieckiej Hołdunów przez członków polskiej konspiracji wojskowej, co uznano powszechnie za odwet, mający pomścić polskie ofiary walk w Katowicach. Wojciech Korfanty zgodził się jednak na wypłatę pochodzącym jeszcze z XVIII wieku niemieckim osadnikom specjalnego odszkodowania za poniesione szkody.

Kalendarium

9 listopada 1919 roku

Na Górnym Śląsku odbyły się wybory komunalne, w których strona polska odniosła sukces. Zamiast rozwiązanego Grenzschutzu do życia została powołana niemiecka Policja Bezpieczeństwa (Sicherheitzpolizei, Sipo).

15 listopada 1919 roku

Gen. Jules Gratier został mianowany na szefa Naczelnego Dowództwa Wojsk Sprzymierzonych.

5 grudnia 1919 roku

Przywódcy Polskiej Organizacji Wojskowej Górnego Śląska zebrali się w Sosnowcu. Na spotkaniu zapadła decyzja w sprawie odbudowy organizacji.

9 stycznia 1920 roku

Podporządkowanie gen. Julesa Gratiera kompetencjom Międzysojuszniczej Komisji Rządzącej i Plebiscytowej na Górnym Śląsku.

10 stycznia 1920 roku

Zaczęły obowiązywać postanowienia traktatu wersalskiego. Swoją ostateczną zgodę na jego warunki wyraziły Niemcy i inne wielkie mocarstwa za wyjątkiem Stanów Zjednoczonych.

27 stycznia 1920 roku

Z górnośląskiego obszaru plebiscytowego ewakuowano niemieckie wojska i wyższe ogniwa administracji.

11 lutego 1920 roku

Do Opola przybyła i rozpoczęła urzędowanie Międzysojusznicza Komisja Rządząca i Plebiscytowa na Górnym Śląsku. Wojska alianckie (francuskie i włoskie) wkroczyły na obszar plebiscytowy.

19 lutego 1920 roku

Na siedzibę Polskiego Komisariatu Plebiscytowego dla Górnego Śląska wybrano budynek hotelu „Lomnitz” w Bytomiu.

20 lutego 1920 roku

Decyzją rządu polskiego (z kontrasygnatą Naczelnika Państwa Józefa Piłsudskiego) polskim komisarzem plebiscytowym mianowany został Wojciech Korfanty.

27 marca 1920 roku

Kierownicy powiatowi polskich komitetów plebiscytowych zorganizowali zjazd, na którym omówiono zadania polskiego aparatu plebiscytowego.

12 kwietnia 1920 roku

Niemieccy urzędnicy aparatu wymiaru sprawiedliwości na obszarze plebiscytowym zorganizowali strajk przeciwko Międzysojuszniczej Komisji Rządzącej i Plebiscytowej na Górnym Śląsku.

13 kwietnia 1920 roku

W Opolu odbył się niemiecki wiec skierowany przeciwko aliantom i Polakom.

14 kwietnia 1920 roku

Międzysojusznicza Komisja Rządząca i Plebiscytowa na Górnym Śląsku wprowadziła w Opolu stan oblężenia.

25 kwietnia 1920 roku

Polski Komisariat Plebiscytowy zorganizował serię wieców, które miały być odpowiedzią na niemieckie protesty z 13 kwietnia. Uczestnicy wykrzykiwali patriotyczne hasła i domagali się likwidacji Sipo oraz zastąpienia go polsko‑niemiecką policją.

1–2 maja 1920 roku

Na Górnym Śląsku miały miejsce patriotyczne manifestacje, organizowane przez ludność polską.

3 maja 1920 roku

W części obszaru plebiscytowego (m.in. powiatach katowickim, pszczyńskim, rybnickim i strzeleckim) miały miejsce strajki szkolne.

6 maja 1920 roku

Powołano polskich doradców przy sojuszniczych kontrolerach powiatowych.

9 maja 1920 roku

Międzysojusznicza Komisja Rządząca i Plebiscytowa na Górnym Śląsku wydała rozporządzenie o powołaniu doradców technicznych do nauki w języku polskim.

10 maja 1920 roku

Polski Komisariat Plebiscytowy przy pomocy polskich ugrupowań politycznych zorganizował 48-godzinny strajk powszechny.

27 maja 1920 roku

Niemieckie bojówki zorganizowały atak na siedzibę Polskiego Komisariatu Plebiscytowego w hotelu „Lomnitz”. Polskim funkcjonariuszom udało się go odeprzeć.

14 czerwca 1920 roku

Utworzono Związek Hallerczyków.

5 lipca 1920 roku

Obrady rozpoczęła Konferencja w Spa (Belgia).

11 lipca 1920 roku Odbył się plebiscyt na Mazurach, Powiślu i Warmii.

15–16 lipca 1920 roku

Wobec prowadzonej wojny polsko‑bolszewickiej, podczas konferencji w Spa strona niemiecka wyraziła żądanie, by cały teren Górnego Śląska pozostał w granicach Niemiec bez plebiscytu. 15 lipca Sejm Ustawodawczy Rzeczypospolitej Polskiej uchwalił ustawę konstytucyjną, nadającą statut organiczny województwu śląskiemu.

22 lipca 1920 roku

Dowództwo Obrony Plebiscytu przygotowało plan działań obronnych na terenie Górnego Śląska.

25 lipca 1920 roku

Rząd niemiecki zakazał przewozów tranzytowych z Francji do Polski, a zwłaszcza sprzętu wojskowego.

28 lipca 1920 roku

Rada Ambasadorów podjęła uchwałę o rezygnacji z plebiscytu na Śląsku Cieszyńskim.

14 sierpnia 1920 roku

Na Górny Śląsk przybyły pierwsze transporty dodatkowych oddziałów francuskich. Kolejarze niemieccy zatrzymali francuskie transporty wojskowe ze Śląska Cieszyńskiego.

17 sierpnia 1920 roku

Z rąk niemieckich bojówek w Katowicach śmierć poniósł lekarz Andrzej Mielęcki.

18 sierpnia 1920 roku

Niemieckie bojówki zaatakowały i zniszczyły siedzibę Polskiego Komitetu Plebiscytowego w Katowicach (hotel „Deutsches Haus”). Zniszczono również drukarnię „Gazety Robotniczej”. O godzinie 16:00 w siedzibie Dowództwa Głównego Polskiej Organizacji Wojskowej Górnego Śląska w Sosnowcu na czele batalionu szopienicko‑dąbrówkowskiego zjawił się Walenty Fojkis, dowódca okręgu katowicko‑pszczyńskiego. Fojkis domagał się wydania rozkazu do rozpoczęcia działań powstańczych, jednak dowódcy uznali je za sprzeczne z interesami państwa polskiego. Komendant Alfons Zgrzebniok wydał jedynie powstańcom broń z magazynów. Około godziny 18:00 batalion szopienicko‑dąbrówkowski rozpoczął II powstanie śląskie. Na terenie Szopienic kompanii szturmowej pod dowództwem Jana Stanka udało się rozbroić miejscowy posterunek Sipo. W nocy dowodzony przez Ryszarda Mańkę oddział POW GŚ rozbroił niemieckich policjantów i urzędników w Dąbrówce Małej, Janowie i Roździeniu, a następnie wyruszył do Mysłowic.

19 sierpnia 1920 roku

Oddział Ryszarda Mańki dotarł do Mysłowic i rozpoczął walkę o miasto. W Mysłowicach stacjonowały kompania Sipo pod dowództwem kpt. Schulte‑Tiggesa, policja komunalna i grupa niemieckich nacjonalistów z Kampforganisation Oberschlesien. Walka trwała do dnia następnego i zakończyła się sukcesem powstańców, którzy zdobyli dwa ciężkie karabiny maszynowe, 118 karabinów, kilkadziesiąt rewolwerów i dodatkową amunicję. Ponadto oddział Mańki wziął do niewoli 180 jeńców. Nocą z 19 na 20 sierpnia powstańcy rozpoczęli atak na wieś Hołdunów (niem. Anhalt) w powiecie pszczyńskim, gdzie znaczną liczbę mieszkańców stanowili Niemcy. Miał to być odwet za zniszczenie siedziby Polskiego Komitetu Plebiscytowego w Katowicach. Oddział powstańczy zażądał wydania broni i amunicji, jednak żądanie to nie zostało spełnione. Powstańcy przystąpili wówczas do ataku. Przeciwko oddziałowi wystąpiły jeszcze oddziały Sipo. Spłonęło 15 budynków, z czego siedem doszczętnie. Grupa dowodzona przez Jana Barona, w skład której weszły kompanie Franciszka Granicznego i Józefa Kałdonka, a także oddział lotny Feliksa Wróbla, wkroczyła do Piekar, gdzie rozbroiła oddział Sipo i zajęła miasto. Do Piekar dotarł również oddział Rudolfa Kornkego, komendanta VIII okręgu bytomskiej Polskiej Organizacji Wojskowej Górnego Śląska. Poza tym tej grupie powstańców udało się dość szybko opanować kilka innych miejscowości: Brzeziny Śląskie, Brzozowice, Dąbrówkę Wielką, Miechowice, Łagiewniki i Rozbark. W Wodzisławiu, nocą z 19 na 20 sierpnia, do ataku przystąpili powstańcy pod dowództwem Teofila Szczęsnego z Marklowic. Ofensywa ta zakończyła się fiaskiem ze względu na przewagę liczebną wroga. Dopiero gdy do Wodzisławia dotarły oddziały Michała Witczaka i Jana Wyględy, miasto zostało zdobyte. Cała akcja została przeprowadzona pod dowództwem Józefa Michalskiego. Powstańcy pod dowództwem wspomnianych M. Witczaka i Wyględy, a także Ludwika Piechoczka i Józefa Witczaka, po ówczesnym opanowaniu obszaru między Pszowem i Rudami przystąpili do blokady Rybnika. W nocy z 19 na 20 sierpnia teren, który stał się polem bitewnym walk powstańczych, rozrósł się po Małą Panew na północy i Odrę na zachodzie.

20 sierpnia 1920 roku

W Mysłowicach powołano komitet samoobrony i straż obywatelską. Powstańcy spod kopalni „Saturn” w Czeladzi rozpoczęli akcję w Siemianowicach. Oddział został wsparty przez członków siemianowickiego Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół”. Atak na miasto rozpoczął się wieczorem w okolicach poczty, stacji kolejowej oraz budynku gminy Huta Laura. Nieopodal, w Michałkowicach, członkom Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” udało się rozbroić niemieckich urzędników. Część z atakujących dołączyła do grupy powstańczej z Bańkowa, Dąbrówki Wielkiej i Przełajki. Nieco później do Michałkowic wkroczył królewskohucki (chorzowski) oddział Sipo i Michałkowice nie zostały w pełni opanowane. W Bogucicach trwały zacięte walki, jednak miejscowość została ostatecznie zajęta przez oddziały peowiackie.

21 sierpnia 1920 roku

Po walkach w okolicach kopalni „Maks” powstańcom udało się zająć Michałkowice. Tego i następnego dnia miały miejsce prowokacje w Zabrzu i Bielszowicach, przeprowadzone przez bojówki Kampforganisation Oberschlesien. Ich efektem było rozpoczęcie działań powstańczych w okolicach Zabrza, Zaborza i Biskupic. Grupa pod dowództwem Stanisława Mastalerza opanowała Bujaków, a pozostałe oddziały po zaciętych walkach z Sipo zajęły Bielszowice, Kunatów (Kończyce), Makoszowy, Paniowy i Paniówki. W okolicach Królewskiej Huty (Chorzowa) do ataku przystąpił oddział powstańczy wydzielony z grupy taktycznej Karola Gajdzika. Jego działania w dniach 21–23 sierpnia poskutkowały zajęciem miasta i przeniesieniem ofensywy w stronę Królewskiej Huty (Chorzowa), gdzie ze względu na silny opór powstańcom udało się zająć tylko południową część miasta.

22 sierpnia 1920 roku

Oddziały powstańcze opanowały Siemianowice. W Królewskiej Hucie (Chorzowie) miało miejsce starcie w okolicy Zakładów Azotowych. Pierwszy szturm powstańców został odparty przez Sipo (zginęło dwóch powstańców, dwóch zostało ciężko rannych), a kolejne natarcie nastąpiło przy wsparciu oddziałów powstańczych z Dąbrówki i Piekar. Po interwencji wojsk alianckich niemiecka policja została usunięta z tego obszaru. Nocą z 22 na 23 sierpnia oddziały Józefa Kłoska i Karola Lubosa, wsparte przez miejscowych ochotników, opanowały Piasek.

23 sierpnia 1920 roku

Oddział Polskiej Organizacji Wojskowej Górnego Śląska pod dowództwem Józefa Hamerloka stoczył walkę z mikołowską Sipo. Dwóch powstańców zginęło bezpośredni w walce, a ranny Robert Mróz został zabity przez wroga. W Mikołowie interweniował ostatecznie francuski oddział, który zmusił niemiecką policję do złożenia broni i przetransportował Niemców do Katowic. Powstańcy pod dowództwem Jana Zejera opanowali prawie cały powiat tarnogórski. Wyjątkiem były Tarnowskie Góry. Dowództwo Główne Polskiej Organizacji Wojskowej Górnego Śląska wydało komunikat o zajęciu powiatów bytomskiego, katowickiego i pszczyńskiego, a także większej części terenów lublinieckiego, rybnickiego i zabrskiego.

24 sierpnia 1920 roku

Międzysojusznicza Komisja Rządząca i Plebiscytowa na Górnym Śląsku ogłosiła rozwiązanie Sipo i powołanie polsko‑niemieckiej policji Apo.

25 sierpnia 1920 roku

W Gliwicach Polacy odcięli dopływ wody. Akcja była odpowiedzią na podobne działania Selbstschutzu w Łabędach. Dowództwo Główne Polskiej Organizacji Wojskowej Górnego Śląska wydało rozkaz zakończenia działań powstańczych. Pod rozkazem był podpisany Wojciech Korfanty. Wojska alianckie przystąpiły do rozbrojenia oddziałów powstańczych i bojówek niemieckich.

26 sierpnia 1920 roku

Wojciech Korfanty wydał odezwę oznajmiającą koniec powstania i wskazał, że pozwoliło ono na realizację przyjętych przez powstańców założeń.

28 sierpnia 1920 roku

Polskie i niemieckie organizacje, a także obaj komisarze plebiscytowi, wydali wspólną odezwę o zakończeniu II powstania śląskiego.

6 września 1920 roku

Powołano Centralę Wychowania Fizycznego.

6 listopada 1920 roku

Dowódcą Kampforganisation Oberschlesien został mjr Beckmann z 6. brygady Reichswehry, mającej swoją siedzibę w Legnicy.

7 listopada 1920 roku

Powstała Komunistyczna Partia Górnego Śląska.

21 listopada 1920 roku

Kard. Adolf Bertram wydał zarządzenie, w którym zabronił duchowieństwu udziału w agitacji plebiscytowej.

12 grudnia 1920 roku

Odbył się I Zjazd Komunistycznej Partii Górnego Śląska.

19 grudnia 1920 roku

Gen. Kazimierz Sosnkowski zatwierdził skład Dowództwa Obrony Plebiscytu, na czele którego stanął Paweł Chrobok.

21 grudnia 1920 roku

Wysoki Komisarz Stolicy Apostolskiej na Górnym Śląsku, ks. Jan Baptysta Ogno‑Serra, wygłosił orędzie, w którym częściowo uchylał zarządzenie kard. Bertrama.

30 grudnia 1920 roku

Międzysojusznicza Komisja Rządząca i Plebiscytowa na Górnym Śląsku przyjęła pierwszą część Regulaminu Plebiscytowego.

Bibliografia

1. Dobrowolski P., Ugrupowania i kierunki separatystyczne na Górnym Śląsku i w Cieszyńskiem w latach 1918-1939, Warszawa 1972.
2. Doose G., Die separatistische Bewegung in Oberschlesien nach dem Ersten Weltkrieg 1918–1922, Wiesbaden 1987
3. Eichner K.,Briten, Franzosen und Italiener in Oberschlesien 1920–1922. Die Interallierte Regierungs- und Plebiszitkommission im Spiegel der Britischen Akten, St. Katharinen 2002
4. Encyklopedia powstań śląskich, red. Franciszek Hawranek, Opole 1982
5. Grosch Waldemar, Deutsche und polnische Propaganda während der Volksabstimmung in Oberschlesien 1919-1921, Dortmund 2002
6. Hitze G., Carl Ulitzka (1873-1953) oder Oberschlesien zwischen den Weltkriegen, Düsseldorf 2002.
7. Jędruszczak T., Powstania śląskie 1919-1920-1921, Katowice 1981Kasprowicz J., Powstania śląskie. Bibliografia za lata 1944–1978, Opole 1979.
8. Kwiatek A., Spór o kierunek działań narodowych na Górnym Śląsku (1918-1921), Opole 1991
9. Lesiuk Wiesław, Rady robotnicze żołnierskie chłopskie i ludowe w rejencji opolskiej w latach 1918-1919, Opole 1973
10. Niewiński J., Pałosz A., Plebiscyt i powstania śląskie. Bibliografia w wyborze, „Kwartalnik Nauczycielski Opolskiego” nr 2–3 (1981), s. 107–118.
11. Pięćdziesięciolecie powstań śląskich, red. Franciszek Hawranek, Władysław Zieliński, Katowice 1973
12. Porte R., Haute-Silésie 1920–1922. Laboratoire des leçons oubliées de l’armée française et perceptios nationales, Paris 2010
13. Przewłocki J., Międzysojusznicza Komisja rządząca i plebiscytowa na Górnym Śląsku w latach 1920-1922, Wrocław 1970
14. Przewłocki J., Stosunek mocarstw zachodnioeuropejskich do problemów Górnego Śląska w latach 1918-1939, Warszawa-Kraków 1978
15. Ruter R., Die Geschichtsschreibung über Abstimmungskämpfe und Volksabstimmung in Oberschlesien (1918–1921). Eine Auswahlbibliographie, Frankfurt am Main 2009.
16. W obcym kraju. Wojsko sprzymierzone na Górnym Śląsku. 1920–1922, red.S. Rosenbaum, Katowice 2011.
17. Ryżewski Wacław, Trzecie powstanie śląskie, Warszawa 1977
18. Wyglenda E., Bibliografia plebiscytu i powstań śląskich, Opole 1979.
19. Wyglenda E., Bibliografia polskiej literatury dotyczącej powstań i plebiscytu, w: Encyklopedia Powstań Śląskich, oprac. F. Hawranek [i in.], Opole 1982, s.31-42.
20. Zarys dziejów Sokolstwa Polskiego w latach 1867-1997, red. E. Małolepszy, Z. Pawluczuk, Częstochowa 2001
21. Zieliński Władysław, Polska i niemiecka propaganda plebiscytowa na Górnym Śląsku, Wrocław 1972