Dziedzictwo kulturowe w województwie śląskim

Dziedzictwo kulturalne oprócz potocznego znaczenia tego pojęcia jako historycznej spuścizny kulturowej, jest dzisiaj także częścią prawa międzynarodowego wynikającego z Konwencji UNESCO z 1972 roku o ochronie światowego dziedzictwa kulturalnego i naturalnego.

Definicja pojęcia

Dziedzictwo kultury (dziedzictwo kulturowe) rozumiane jest potocznie najczęściej jako zasób rzeczy materialnych i niematerialnych, wraz ze związanymi z nim wartościami duchowymi, zjawiskami historycznymi i obyczajowymi.

W związku z przyjęciem w 1972 roku przez większość państw należących do Organizacji Narodów Zjednoczonych specjalnej konwencji UNESCO o ochronie dziedzictwa światowego, pojęcie to rozumiane jest obecnie znacznie szerzej. Do tej pory widziano w dziedzictwie kulturowym najczęściej tylko indywidualne zabytki oraz budynki, obecnie zalicza się do niego także interakcje ludzi ze środowiskiem, zarówno kulturowym jak i przyrodniczym.

Konwencje UNESCO o ochronie dziedzictwa kulturowego

Podstawą działań związanych z ochroną światowego dziedzictwa kulturowego jest Konwencja UNESCO dotycząca Światowego Dziedzictwa Kulturalnego i Naturalnego przyjęta na 17 sesji Konferencji Generalnej UNESCO w 1972 roku w Paryżu. Po ratyfikowaniu jej przez 20 państw Konwencja weszła w życie w 1975 roku. Obecnie sygnatariuszami Konwencji są 194 państwa.

W 1972 roku za dziedzictwo kulturalne uznano:

• zabytki, czyli dzieła architektury, dzieła monumentalnej rzeźby i malarstwa, elementy i budowle o charakterze archeologicznym, napisy, groty i zgrupowania tych elementów, mające wyjątkową powszechną wartość z punktu widzenia historii, sztuki lub nauki;
• zespoły: budowli oddzielnych lub łącznych, które ze względu na swą architekturę, jednolitość lub zespolenie z krajobrazem mają wyjątkową, powszechną wartość z punktu widzenia historii, sztuki lub nauki;
• miejsca zabytkowe: dzieła człowieka lub wspólne dzieła człowieka i przyrody, jak również strefy, a także stanowiska archeologiczne, mające wyjątkową powszechną wartość z punktu widzenia historycznego, estetycznego, etnologicznego lub antropologicznego.

Pierwsza, historyczna konwencja z 1972 roku jest stale rozszerzana nowymi aktami prawnymi, precyzującymi zasobu dziedzictwa kulturowego. Do najważniejszych należą:

• Konwencja dotycząca podwodnego dziedzictwa kulturalnego (2001), szczególnie istotna z powodu rozstrzygnięć w zakresie dziedzictwa na obszarach poza wodami terytorialnymi;
• Konwencja w sprawie ochrony niematerialnego dziedzictwa kulturowego (2003). Zdefiniowano ten rodzaj dziedzictwa jako: praktyki, wyobrażenia, przekazy, wiedza i umiejętności, a także związane z nimi instrumenty, przedmioty, artefakty i przestrzeń kulturowa. Cechą tego rodzaju dziedzictwa miało być jego przekazywanie z pokolenia na pokolenie, a jednocześnie stałe odtwarzane przez wspólnoty i grupy w relacji z ich otoczeniem przyrodniczym i kulturowym, co zapewnia zachowanie poczucia tożsamości jednostkowej i grupowej.
• Konwencja w sprawie ochrony i promowania różnorodności form wyrazu kulturowego (2005), wspierająca różnorodność kulturową, a jednocześnie dla unikatowych kultur tworzenie takich warunków, by mogły się one w pełni rozwijać.

Komitet Światowego Dziedzictwa

Pierwsza sesja powołanego na mocy ustaleń Konwencji z 1972 roku stałego Komitetu Światowego Dziedzictwa miała miejsce w Paryżu w 1977 roku. Do jego najważniejszych zadań należą od tej pory:

• tworzenie Listy Światowego Dziedzictwa;
• prowadzenie badań nad zagadnieniami artystycznymi, naukowymi i technicznymi związanymi z ochroną, konserwacją, rewaloryzacją i ożywianiem lub odtwarzaniem dziedzictwa kulturalnego i naturalnego;
• pomoc w doborze i kształceniu specjalistów ochrony, konserwacji, rewaloryzacji i ożywiania lub odtwarzania dziedzictwa kulturalnego i naturalnego;
• udzielanie pożyczek i subwencji na ochronę obiektów należących do światowego dziedzictwa kulturowego.

Komitet rozpoczął swoją działalność stworzeniem Listy Światowego Dziedzictwa wpisem 12 obiektów na jego drugiej sesji w 1978 roku.

Kryteria doboru obiektów na listy dziedzictwa

Za podstawę do kwalifikacji obiektów do światowego i krajowego dziedzictwa kulturowego uznano szereg różnorodnych czynników. Zalicza się dzisiaj do nich m.in.:

• przykłady dzieł będących efektem twórczego geniuszu człowieka;
• obiekty pokazujące wymianę wartości w dziedzinie rozwoju architektury lub techniki, sztuk monumentalnych, urbanistyki lub projektowania krajobrazu;
• obiekty uznane za unikalne świadectwa tradycji kulturowej lub cywilizacyjnej;
• obiekty będące przykładami grup wybitnych budowli, zespoły architektoniczne, zespoły obiektów techniki, ilustrujące etapy w historii ludzkości;
• obiektu uznane za wybitne przykłady tradycyjnego osadnictwa.

Zaleca się by wybrane obiekty dziedzictwa kulturowego były powiązane w sposób bezpośredni lub materialny z wydarzeniami lub żywymi tradycjami, ideami, wierzeniami, dziełami artystycznymi lub literackimi o wyjątkowym, uniwersalnym znaczeniu. Szczególną uwagę poświęca się zachowaniu w kwalifikowanych obiektach:

• autentyczności, zarówno samego zamysłu (projektu), jak i materiałów, z których obiekty zostały wykonane; wyjątkowo tylko może być akceptowana rekonstrukcja, ale na podstawie pełnej dokumentacji oryginału;
• integralności, rozumianej jako uniwersalne przekazanie piękna w obiektach wzajemnie powiązanych; powinny one być wystarczająco rozległe i zawierać niezbędne cechy ukazujące kluczowe aspekty procesów kulturowych.

Dziedzictwo kulturowe w Polsce

Polska do Konwencji UNESCO przystąpiła po złożeniu dokumentów ratyfikacyjnych 29 czerwca 1976 roku. Na pierwszej liście Komitetu UNESCO znalazły się dwa obiekty z Polski: zespół staromiejskiego Krakowa i Kopalnia Soli w Wieliczce.

Konwencja z 1972 roku zdefiniowała określone zadania przekazane do wykonania państwom-sygnatariuszom, w tym także Polsce. W artykule 4 Konwencji wymieniono je jako obowiązek: zapewnienia identyfikacji, ochrony, konserwacji, rewaloryzacji i przekazania przyszłym pokoleniom dziedzictwa kulturalnego i naturalnego znajdującego się na terytorium danego państwa. Z kolei w artykule 5 państwa zobowiązywały się już do konkretnych działań:

• prowadzenia polityki zmierzającej do wyznaczenia dziedzictwu kulturalnemu i naturalnemu odpowiedniej funkcji w życiu zbiorowym, poprzez włączenie jego ochrony do planowania ogólnego;
• ustanowienie na swoim terytorium służb ochrony, konserwacji i rewaloryzacji dziedzictwa kulturalnego i naturalnego;
• rozwijanie badań naukowych i technicznych, by zabezpieczyć dziedzictwo kulturowe i naturalne;
• doprowadzenie do identyfikacji, a w ślad za tym ochronę, konserwację, rewaloryzację i ożywienie lub odtworzenie dziedzictwa;
• popieranie powstawanie krajowych i regionalnych ośrodków kształcenia w dziedzinie ochrony, konserwacji i rewaloryzacji dziedzictwa kulturalnego i naturalnego.

Zadania w zakresie ochrony dziedzictwa kulturowego w Polsce wykonuje Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego oraz Narodowy Instytut Dziedzictwa.

Listy obiektów dziedzictwa kulturowego w województwie śląskim

Na poziomie regionalnym zadania w zakresie ochrony dziedzictwa kulturowego wykonują konserwatorzy wykonują zarówno instytucje administracji państwowej jak i samorządowej.

W województwie śląskim są to: Wojewódzki Urząd Ochrony Zabytków, Centrum Dziedzictwa Przyrody Górnego Śląska i samorząd województwa śląskiego.

Światowe Dziedzictwo UNESCO

• Tarnowskie Góry – kopalnia rud ołowiu, srebra i cynku wraz z systemem gospodarowania wodami podziemnymi

Polska Lista Krajowa Programu UNESCO Pamięć Świata

• Akt pamiątkowy objęcia Górnego Śląska przez rząd Rzeczypospolitej Polskiej podpisany 16 lipca 1922 roku w Katowicach (Katowice)

Pomniki Historii

• Częstochowa – Jasna Góra, zespół klasztoru oo. Paulinów
• Gliwice – radiostacja
• Katowice – Gmach Województwa i Sejmu Śląskiego oraz zespół katedralny
• Katowice – osiedle robotnicze Nikiszowiec
• Tarnowskie Góry – podziemia zabytkowej kopalni rud srebronośnych oraz sztolni „Czarnego Pstrąga”

Krajowa lista niematerialnego dziedzictwa kulturowego

• Barbórka górników węgla kamiennego na Górnym Śląsku
• Gajdy – umiejętność wytwarzania instrumentu i praktyka gry
• Kolędowanie Dziadów Noworocznych na Żywiecczyźnie
• Rusznikarstwo artystyczne i historyczne – wyroby według tradycyjnej szkoły cieszyńskiej
• Tradycje wytwarzania koronki koniakowskiej
• Tradycyjna technika ludwisarska stosowana w ludwisarni Felczyńskich w Taciszowie
• Umiejętność gry na dudach żywieckich oraz sposób ich wytwarzania
• Zabawkarstwo żywiecko-suskie

Bibliografia

1. Ashworth Gregory, Planowanie dziedzictwa, Kraków 2015.
2. Burduk-Jagielska A. (red.), Mechanizmy prawne zarządzania dziedzictwem kultury, Gdańsk–Warszawa 2016.
3. Gaweł Ł. Pokojska W., Pudełko A. (red), Ochrona i zarządzanie dziedzictwem kulturowym, Kraków 2016.
4. Gaweł Ł., Skarby UNESCO, Kraków 2008.
5. Gutowska K. [red.], Problemy zarządzania dziedzictwem kulturowym, Warszawa 2000.
6. Konwencja w sprawie ochrony światowego dziedzictwa kulturalnego i naturalnego,http://www.unesco.pl/fileadmin/user_upload/pdf/Konwencja_o_ochronie_swiatowego_dziedzictwa.pdf
7. Murzyn M., Purchla J. [red.], Dziedzictwo kulturowe w XXI wieku. Szanse i wyzwania, Kraków 2007.
8. Murzyn-Kupisz M., Dziedzictwo kulturowe a rozwój lokalny, Kraków 2012.
9. Pruszyński Jan, Dziedzictwo kultury Polski, jego straty i ochrona prawna, t. I-II, Kraków 2001
10. Purchla J. (red.), Zarządzanie miejscami wpisanymi na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO w Polsce i w Norwegii, Kraków 2011.
11. Raport o systemie ochrony dziedzictwa kulturowego w Polsce po 1989 roku [dokument dostępny w sieci w formacie pdf].
12. Tomaszewski Andrzej, Ku nowej filozofii dziedzictwa, Kraków 2012.
13. Węzły Pamięci niepodległej Polski, Kraków-Warszawa 2014.
14. Zarządzanie światowym dziedzictwem kulturowym, Warszawa 2015, http://www.nid.pl/pl/Wydawnictwa/inne%20wydawnictwa/Managing%20Cultural%20WH_PL%20(3).pdf
15. Żmudzińska-Nowak, Magdalena, Dziedzictwo kulturowe i jego ochrona jako przedmiot badań i kształcenia : tradycja, doświadczenie, innowacje [w:] Przestrzenie historyczne miasta w projektowaniu konserwatorskim : historyczne mury miejskie w Żorach jako przedmiot opracowania : praca zbiorowa / pod red. Magdaleny Żmudzińskiej-Nowak i Rafała Radziewicza-Winnickiego, Gliwice 2016, s.9-24.

Źródła on-line

Dziedzictwo UNESCO Pomniki historii kultura i dziedzictwo Dziedzictwo kulturowe Dziedzictwo niematerialne Polska lista programu pamięć świata Konwencja w sprawie ochrony światowego dziedzictwa kulturalnego i naturalnego Zarządzanie światowym dziedzictwem kulturowym, Warszawa 2015

Zobacz też

Słownik Geograficzno-Historyczny GEOHIST