Kopalnie węgla w województwie śląskim

[Autor: dr Krystian Węgrzynek]

Kopalnia węgla jest od przeszło dwustu lat miejscem, wokół którego organizuje się życie górnośląsko-zagłębiowskiej społeczności. To przede wszystkim zakład wydobycia i obróbki węgla dający zatrudnienie mieszkańcom osady, dzielnicy, miasta. W XXI wieku, gdy ilość działających przedsiębiorstw wyraźnie się zmniejsza, kopalnia staje się postindustrialnym zabytkiem, regionalnym muzeum, galerią handlową ale także obiektem popadającym w ruinę. W dalszym ciągu stanowi jednak ważny punkt odniesienia w refleksji obecnych lub byłych górników i ich rodzin.

Kopalnie węgla kamiennego - wiek XVIII i XIX

Pruski Górny Śląsk

Eksploatacja węgla kamiennego na Górnym Śląsku w pojedynczych wypadkach miała miejsce już w okresie przynależności do monarchii austriackiej, jednak rozwinęła się dopiero w okresie pruskim. Jednym z najstarszych miejsc eksploatacji była osada Murcki (obecnie dzielnica Katowic), gdzie wydobywano węgiel już w latach czterdziestych XVIII wieku. Po zawarciu pokoju po wojnie siedmioletniej w Hubertsburgu (1763) powołano w Berlinie Departament Górniczo-Hutniczy . W 1769 roku. Fryderyk II wydał prawo górnicze, na mocy którego kopalina została zaliczona do regaliów, jej wydobycie wymagało zezwolenia władz, a obywatel zatrudniony przy jej eksploatacji był zwolniony z obowiązku podatkowego i służby wojskowej. Król powołał Wyższy Urząd Górniczy z siedzibą we Wrocławiu, którego dyrektorem został Friedrich Wilhelm von Reden. Nowo powołany urzędnik sprowadził na Górny Śląsk inżyniera Salomona Isaaca z Brabantu, który odkrył bogate złoża węgla w okolicach Zabrza. Właśnie w tych okolicach zostały założone pierwsze państwowe zakłady wydobycia węgla: Königin Luise (Królowa Luiza) oraz König (Król). Procedura założenia kopalni składała się z następujących etapów: zgłoszenie (Mutung), nadanie pola (Verleihung) i jego wymierzenie (Vermessen). Czynności te odbywały się pod nadzorem wrocławskiego urzędu. Niezależnie od tego toku postępowania poszczególne podmioty – a oprócz państwa stały się nimi z czasem koncerny przemysłowe śląskiej szlachty - uzyskiwały odrębne uprawnienia: kopalnie państwowe otrzymywały na wyłączność obszerne pola górnicze, Donnersmarckowie i Hochbergowie prawo pierwszeństwa do zakładania kopalń na terytorium własnych państw stanowych, Wincklerowie samodzielność w nadawaniu własności górniczej. Pod koniec XIX wieku już niemal cały górnośląski przemysł należał do kilku koncernów: Oberschlesische Einsenbahnbedarfs A.G., Oberschlesische Eisenindustrie A.G., Vereinigte Königs- und Laurahütte, Gräflich Schaffgotsch'schen Werke, Georg von Giesches Erben.

Zagłębie Jaworznicko-Chrzanowskie

Przed rozbiorami, w 1765 roku, król Polski Stanisław August Poniatowski przy Komisji Skarbowej powołał departament górniczy. Pierwsza kopalnia węgla kamiennego została uruchomiona we wsi Szczakowa (obecnie dzielnica Jaworzna) w 1766 roku. Wydobycie w niej trwało tylko kilkanaście miesięcy i zostało wstrzymane ze względu na brak odbiorców surowca. Po utworzeniu w 1782 roku Komisji Kruszczowej siedem lat później król nakazał nakazał wznowić wydobycie, a węgiel przekazywać miano rusznikarni w Kozienicach. W związku z dużym zasiarczeniem surowca i tym razem już w 1791 roku wstrzymano ponownie wydobycie.

Zagłębie Dąbrowskie

Początki przemysłu w zachodniej Małopolsce wiążą się z przyłączeniem tego terytorium do Prus po III rozbiorze Polski. W 1796 roku urząd górniczy przejął pokłady węgla kamiennego w Dąbrowie i w jeszcze w tym samym roku powstała pierwsza odkrywkowa kopalnia węgla Reden. Kiedy Zagłębie Dąbrowskie znalazło się w Królestwie Polskim kontynuowano – z inicjatywy Stanisława Staszica –eksploatację i inwestycje na terenie obecnej Dąbrowy Górniczej. W latach 1870 -1873 władze carskie wydały postanowienia, na mocy których oddzielano własność górniczą od własności ziemi. Przyspieszenie industrializacji na terenie Zagłębia Dąbrowskiego nastąpiło wraz z wprowadzeniem ceł protekcyjnych w 1870 roku, co zapoczątkowało nowe inwestycje przedsiębiorców niemieckich ( np. Gwarectwo Hrabiego Renarda) oraz francuskich (Towarzystwo Kopalń i Zakładów Hutniczych Sosnowieckich).

Śląsk Austriacki i Galicja

Po wojnach ślaskich na terytorium Monarchii Habsburgów wprowadzono w latach 1773 i 1786 rozporządzenia przekazujące wydawanie zezwoleń na eksploatację kopalin sądom górniczym. Nadawanie własności w zachodniej Galicji określał jednak dopiero patent cesarski z 1804 roku. W okresie przynależności do tzw. Rzeczpospolitej Krakowskiej (1815-1846) Senat Wolnego Miasta Krakowa zdecydował, iż nadania górnicze mogą być wydawane tylko właścicielom gruntu; po zaprzestaniu eksploatacji przejmował także nieczynną kopalnię (przypadek kop. Sperlinga w Jaworznie). Stan ten zmieniła powszechna ustawa górnicza z 1854 roku rozdzielająca własność gruntu i znajdujących się pod jego powierzchnią kopalin.

Kopalnie węgla kamiennego – wiek XX i XXI

Dla przemysłu tworzonego od XVIII wieku podział regionu po zakończeniu I wojny światowej miał charakter rewolucyjny –z 22 koncernów górnośląskich 11 rozdzieliła nowa granica polsko-niemiecka i polsko-czechosłowacka, a aż 53 z 67 kopalni znalazły się w odrodzonym państwie polskim.

Decyzja o podziale obszaru plebiscytowego skutkowała działaniami właścicieli, którzy chcieli się zabezpieczyć przed ewentualnym wywłaszczeniem. Ballestremowie przenieśli dyrekcję swoich zakładów do Gliwic, a w 1931 roku utworzyli Rudzkie Gwarectwo Węglowe, które posiadało swoje zakłady m.in. w Nowym Bytomiu i Dąbrówce Małej. Donnersmarckowie zarejestrowali spółkę w Londynie pod nazwą The Henckel von Donnersmarck-Beuthen Estates Limited, a następnie sprzedali większość zakładów w polskiej części Śląska. Majątek Schaffgotschów po polskiej stronie został przekształcony w spółkę Godula z siedzibą w Chebziu. Zaległości podatkowe w kopalniach książąt pszczyńskich spowodowały przekazanie majątku pod zarząd przymusowy, kopalnie przejęła spółka Książęce Pszczyńskie Kopalnie. Powstała też polsko-francuska spółka Skarboferm, w której kapitał – kopalnie państwowe - należał w 50% do władz polskich i w 50% do rządu francuskiego; spółka przejęła m.in. polską część kop. Bielszowice Po roku 1926 rozpoczęła się intensywna polonizacja śląskiej gospodarki – wymuszano m.in. zatrudnianie Polaków na stanowiskach kierowniczych w przedsiębiorstwach niemieckich i wprowadzaniu języka polskiego w urzędowaniu. W dobie kryzysu, po 1929, państwo polskie, przejmując m.in.Katowicką Spółkę Akcyjną dla Górnictwa i Hutnictwa oraz Zjednoczone Huty Królewska i Laura , awansowało do roli potentata w branży górniczej regionu. Po wytyczeniu granic po niemieckiej stronie pozostała zdecydowana mniejszość kopalń (14). Część z nich funkcjonowała w dalszym ciągu jako odrębne zakłady wydobycia. W części, rozdzielonej granicą, przeprowadzono przekształcenia Po stronie niemieckiej Górnego Śląska znalazła się państwowa kopalnia Królowa Luiza (Königin Luise) oraz część kop.Bielszowice (szyby Guido i Delbrück). Szyb Delbrück przekształcono w osobną jednostkę ( po wojnie KWK Makoszowy), a kopalnię Królowa Luiza rozdzielono na dwa osobne zakłady: Königin Luise Ostfeld oraz Königin Luise Westfeld. Podobne działania podjął koncern Schaffgotschów – z pozostałej po niemieckiej części kop. Paulus-Hohenzollern wyodrębniono kopalnie Hohenzollern i Hrabina Joanna (Gräfin-Johanna-Grube).

Skalę zróżnicowania okręgu przemysłowego ukazuje też sytuacja legislacyjna. Po 1918 roku na terenie II Rzeczpospolitej obowiązywało pięć różnych ustaw dawnych państw zaborczych. Polskie ujednolicone prawo górnicze wprowadzono 29.listopada 1930 roku. Rozporządzenie Prezydenta ustalało, iż nowe pola górnicze mogą być nadawane tylko dla państwa, a organami administracji górniczej były od tej pory podlegle Ministrowi Przemysłu i Handlu wyższe i okręgowe okręgowe urzędy górnicze.

W czasie II wojny światowej kopalnie należące przed 1922 rokiem do koncernów niemieckich wróciły do ich pierwszych właścicieli, ale większość na terenie okupowanej Polski trafiła do państwowych koncernów, przede wszystkim do Reichswerke Hermann Göring i do koncernu Preussag. Wszystkie podlegały od tej pory prawu niemieckiemu. Po zakończeniu działań wojennych nastąpiło przejęcie wszystkich kopalń przez Rzeczpospolitą Polską, co usankcjonowała ustawa nacjonalizacyjna z 1946 roku. W 1953 uchwalony został dekret o prawie górniczym. W myśl jego postanowień prawo do wydobycia kopalin przysługiwało wyłącznie państwu. Kopalniami w gospodarce centralnie planowanej zarządzały podporządkowane ministerstwu zjednoczenia. W przypadku branży węglowej były to Zjednoczenia Przemysłu Węglowego: Bytomskie, Chorzowskie, Dąbrowskie, Gliwickie, Jaworznicko-Mysłowickie, Katowickie, Krakowskie, Mikołowskie, Rudzkie, Rybnickie, Świętochłowickie, Zabrzańskie. Najwyższe wydobycie węgla kamiennego w Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej przypadło na lata siedemdzisiąte XX wieku. Górnictwo traktowane było wówczas jako priorytetowa gałęzi gospodarki narodowej, a górników przedstawiano w propagandzie jako "awangardę lasy robotniczej". Wyznaczono wówczas docelowe wydobycie na 200 mln ton węgla kamiennego rocznie ( w 1979 wydobyto 201 mln t.), wprowadzając jednocześnie tzw. 4-brygadowy system pracy, który stał się podłożem społecznego protestu w kopaniach na Górnym Śląsku i w Zagłębiu Dąbrowskim w 1980 roku. Intensywna eksploatacja złóż odbiła się także negatywnie na środowisku naturalnym, które ulegało szybko postępującej degradacji. Po odejściu od sytemu czterobrygadowego w 1982 roku kopalnie zgrupowano w Zrzeszeniach Kopalń Węgla Kamiennego z siedzibami w Bytomiu, Sosnowcu, Mysłowicach, Katowicach, Jastrzębiu Zdroju oraz Zabrzu. Starano się utrzymać rekordowe wydobycie poprzez system zachęcania górników do dodatkowej pracy w soboty i niedzielę w zamian za dostęp w sieci tzw. sklepów górniczychdo do deficytowych dóbr konsumpcyjnych, których brakowało w sprzedaży detalicznej w czasie gospodarki niedoboru. U schyłku PRL kopalniami zarządzała – poprzez struktury pośrednie, które stanowiły wówczas Przedsiębiorstwa Eksploatacji Węgla – Wspólnota Węgla Kamiennego. W 1990 roku, rozpoczynając proces restrukturalizacji, zlikwidowano Wspólnotę Węgla Kamiennego i utworzono Państwową Agencję Węgla Kamiennego SA, co oznaczało usamodzielnienie 70 kopalń (65 w Górnośląskim Zagłębiu Węglowym). W 1993 przeprowadzona została konsolidacja sektora w ramach której powołano:

• Katowicki Holding Węglowy SA - 11 kopalń;
• Bytomską Spółkę Węglową SA – 12 kopalń ;
• Gliwicka Spółkę Węglową SA – 8 kopalń;
• Jastrzębską Spółkę Węglową SA – 7 kopalń;
• Nadwiślańską Spółkę Węglową – 8 kopalń;
• Rudzką Spółkę Węglową – 8 kopalń.

W realiach gospodarki rynkowej i zmniejszającego się zapotrzebowania na węgiel, wiele kopalń okazało się nierentownych. Do likwidacji zakładów wydobywczych została powołana Spółka Restrukturyzacji Kopalń SA . W okresie do 2006 roku liczba czynnych kopalń zmniejszyła się z 70 do 32, a wydobycie z 177 mln do 94 mln ton. W 1995 roku rozpoczęto program restrukturyzacji regionu nazwany ‘’’Kontraktem regionalnym dla województwa śląskiego’’’. Jednym z efektów jego wdrażania było zmniejszenie zatrudnienia w górnictwie z 416 tys. do 119 tys. osób (okres 1989-2006).

Konsolidacja zakładów i obszarów wydobycia odbywa się w dalszym ciągu . W 2016 roku powołano Polską Grupę Górniczą, której podlegają kopalnie zespolone: KWK ROW, KWK Ruda, KWK Piast-Ziemowit, KWK Murcki-Staszic, KWK Mysłowice-Wesoła, KWK Wujek. Obecnie Polska Grupa Górnicza jest największym producentem węgla w Europie.

Kopalnie węgla brunatnego

Rozpoznane złoża węgla brunatnego w województwie śląskim znajdują się w okolicach Zawiercia i Siewierza. Nazywany jest węglem blanowickim. Wydobywany był w tych okolicach w XIX stuleciu oraz w pierwszej połowie XX wieku. Najdłużej, bo do roku 1959, działała kop. Marta – eksploatowana była przez Fabrykę Urządzeń Mechanicznych w Porębie (powiat zawierciański). Pozostałe kopalnie zakończyły wydobycie przed II wojną światową. Węgiel brunatny nie jest już dzisiaj wydobywany w województwie śląskim. Węgiel brunatny nie jest obecnie wydobywany na obszarze województwa śląskiego. Eksploatacja odbywa się przede wszystkim na Dolnym Śląsku, Wielkopolsce i Łódzkiem, w zagłębiach : turoszowskim, konińskim i bełchatowskim. Do II wojny światowej wydobycie tego surowca było niewielkie i zaspokajało tylko lokalne potrzeby w kopaniach podległych po 1945 roku Zjednoczeniu Przemysłu Węgla Brunatnego (od 1982 Zrzeszeniu Przedsiębiorstw Przemysłu Węgla Brunatnego z siedzibą we Wrocławiu). Obecnie węgiel brunatny uważany jest za strategiczne paliwo w polskie gospodarce i stanowi paliwo dla osiągania ok. 25% mocy zainstalowanej w polskich elektrowniach.

Kopanie węgla kamiennego w województwie śląskim w 2020 roku

Poniżej zamieszczono spis wszystkich obecnych kopań węgla kamiennego znajdujących się na obszarze województwa śląskiego. Opisy kopań zostały znormalizowane i składają się z ośmiu części:

1.Nazwa (nazwy) kopalni: nazwa kopalni w okresie eksploatacji odrębnej

2.Okres działania kopalni: okres trwania wydobycia w eksploatacji odrębnej

3.Adres głównej siedziby: miejsce wydobycia ( w przypadku kopalni działającej – jej adres)

4.Data nadania pola/rozpoczęcia eksploatacji: podanie dwóch dat oznacza, iż rok nadania był różny od roku rozpoczęcia wydobycia; w przypadku kopalni po fuzji – rok rozpoczęcia eksploatacji odrębnej

5.Obszar eksploatacji: nazwa miejscowości, w obrębie której odbywa się wydobycie lub nazwa pola (pól), na którym (-ych) odbywa się wydobycie

6.Właściciel (-e)/ udziałowcy: nazwiska właścicieli, udziałowców, nazwy spółek i innych podmiotów, do których należy ( należała) kopalnia; nazwiska dzierżawców. (Średnikiem oddzieleni są kolejni, następujący po sobie, właściciele)

7.Stan obecny (2019): kopalnia istnieje/nie istnieje/ funkcjonuje w innej strukturze

8.Produkcja: dane za:

• Słownikiem historycznym kopalń węgla na ziemiach polskich Jerzego Jarosa wydanego przez Śląski Instytut Naukowy (Katowice, 1984, wydanie II poprawione).Przygotowane zestawienie oparte jest na danych opublikowanych w tym kompendium. Dane dotyczące okresu po 1984 roku zaczerpnięte są przede wszystkim ze stron internetowych kopalni lub koncernów. Nazwy kopalni zmodyfikowano zgodnie ze stanem na dzień 31 grudnia 2019. (strony kopalni, koncernów…)

Bibliografia

1. Karbownik A., Turek M., Zmiany w górnictwie węgla kamiennego – geneza, przebieg, efekty. „Przegląd Górniczy” nr 7-8, s.11-18.
2. Jaros J., Słownik historyczny kopalń węgla na ziemiach polskich, Katowice 1984.
3. Najdawniejsze dzieje górnictwa węgla kamiennego w Polsce. Katalog wystawy. Oprac. A.Rams, Jaworzno 2014.
4. Preidl W., Wójcik A., Kopalnia węgla blanowickiego Zygmunt w Porębie koło Zawiercia. ”Hereditas Minariorum” 2015, nr 2, s.27-49.