Teatr w Częstochowie do 1939

Autor: dr Agnieszka Pobratyn

Pierwszy budynek, przeznaczony tylko i wyłącznie dla potrzeb teatru, został wybudowany w Częstochowie przy zbiegu ulic Jasnogórskiej i Kilińskiego w latach 1928-1938 i służy mieszkańcom do dziś. Pierwsze przedstawiania amatorskie w Częstochowie miały już miejsce w XVI wieku, a najstarsze informacje o wizytach zorganizowanych trup aktorskich sięgają 1841 roku. Aż do 1927 roku, kiedy to aktor Jan Otrembski zorganizował pierwszy teatr ze stałym zespołem aktorskim, częstochowianie mieli możliwość uczestniczenia w rozmaitych przedstawieniach przygotowywanych zarówno przez amatorów, jak i profesjonalistów.

Przestrzenie teatralne Częstochowy

Pomimo braku profesjonalnej sceny, przedstawienia teatralne obywały się w Częstochowie w miarę regularnie, zapewniając mieszkańcom nie tylko rozrywkę, ale i możliwość przeżywania emocji, wrażeń estetycznych oraz podziwiania największych gwiazd tamtego okresu. Otwarcie sceny Teatru Rozmaitości zamyka pionierski okres w dziejach miejscowej kultury teatralnej i zaczyna okres stałej obecności teatru w życiu miasta.

Sceny, scenki, kinoteatry

Początków lokalnego życia teatralnego badacze dopatrują się w wystawianiu w klasztorze na Jasnej Górze w drugiej połowie XVI wieku, tzw. dialogu częstochowskiego ‘’O chwalebnym zmartwychwstaniu Pańskim’’ Mikołaja z Wilkowiecka. Miejsce to i jego okolice, jeszcze kilkukrotnie w swojej historii stały się scenami teatralnymi, choć, co oczywiste, charakter większości pokazywanych sztuk był ściśle związany z religią. Pokazywano tam bowiem zwyczajowo Jasełka (w okresie około bożonarodzeniowym) oraz fragmenty Męki Pańskiej (w okresie poprzedzającym Wielkanoc).

Niewątpliwie najbardziej zasłużonym miejscem dla historii częstochowskiego teatru jest kamienica znajdująca się w Alei Najświętszej Marii Panny pod numerem 19. W regionalną historię kultury wpisała się ona pod nazwą Teatru Miejscowego. Przeprowadzone przez Zbyszka Jędrzejewskiego badania i kwerendy lokują datę początkową istnienia teatru około 1841 roku. Chociaż wygląd oraz funkcjonalność tego budynku pozostawiała wiele do życzenia, był on siedzibą teatru aż do 1908 roku, kiedy to po remoncie otwarto tam kinematograf „Paryski”. Co jednak ważne, przedstawienia odbywały się tam nadal (na zmianę z programem kinowym lub też jako dodatki do niego), aż do przejęcia kamienicy przez instytucje bankowe na początku lat 20. XX wieku.

Budynek z widownią, na której mogło zasiąść 600 widzów, był miejscem regularnie odwiedzanym przez wędrowne towarzystwa teatralne. Stan techniczny kamienicy z roku na rok stawał się coraz gorszy, stanowiąc tym samym zagrożenie zarówno dla publiczności, jak i dla występujących artystów. Nie dochodziło na szczęście do tragedii, ale bywało, że elementy dekoracji spadały na aktorów, raniąc ich, a zebranej publiczności dostarczając dodatkowych wrażeń.

Wielokrotnie pojawiała się idea zorganizowania teatru letniego. Nie chodziło jednak o stworzenie stałego miejsca występów artystów, ale ogólnie o przestrzeń na otwartym powietrzu, gdzie można byłoby zaprosić publiczność. Lokalizacje scen letnich były najróżniejsze i często powstawały z potrzeby chwili.

W 1888 roku scena teatru letniego, jak donosiło czasopismo „Tydzień”, znajdowała się w byłej fabryce płótna nieprzemakalnego. Dawane jednak tam przedstawienia miały niewiele wspólnego z teatrem, bo popisywali się wędrowni akrobaci z fikcyjnym słoniem. W kwietniu 1898 roku teatr letni powstał na miejscu opuszczonego cyklodromu przy ulicy Teatralnej (obecnie część al. Wolności). Grali w nim amatorzy przybyli z Zawiercia.

Przez kolejne kilka lat sceny letnie znalazły swoje siedziby w dwóch ogrodach kamienic przy Alei Najświętszej Marii Panny. Pierwszy z nich należał do Adolfa Frankego i znajdował się pod numerem 14, a nazywano go ogródkiem Tivoli. Ogródek ten był dla częstochowian miejscem bardzo wielu różnorodnych atrakcji.

Ogródek działał najprawdopodobniej od 1903 roku i zaprzestał swej działalności dopiero w latach 20. XX wieku. Ambitne plany jego właściciela, realizację których przerwał wybuch pierwszej wojny światowej, obejmowały utworzenie w tym miejscu stałego teatru zimowego z salą mogącą pomieścić 1000 osób i, co znamienne dla tego okresu, jego równoczesnym przeznaczeniem miało być kino. Plany te jednak nie doszły do skutku.

Drugim był ogródek rodziny Wolbergów, mieszczący się przy Al. NMP 12. Początkowo, ze względu na pochodzenie narodowe właścicieli, uczęszczali do niego przede wszystkim miejscowi Żydzi, a z upływem czasu, atrakcje przyciągnęły także społeczność chrześcijańską. Wiosną 1914 roku Wolberg postanowił na terenie ogródka urządzić stały teatr letni, w którym zimą działałaby restauracja. Miał powstać budynek drewniany, z widownią na 600 osób z lożami i galerią. Plany te zostały wstrzymane wybuchem wojny, ostatecznie jednak pokonano trudności i wiosną 1915 roku teatrzyk „Apollo” został otwarty dla publiczności. Jego nazwę zmieniono następnie na Teatr „Nowości”, a w 1919 roku na Teatr „Polonia”. Teatrzyk już na stałe wpisał się w kulturalną historię miasta, gdyż odbywały się w nim nie tylko przedstawienia i zabawy, ale odczyty i pogadanki, dla gości urządzano też najróżniejsze pokazy, a w końcu stał się on siedzibą kinematografu.

W 1909 roku w Częstochowie zorganizowano Wystawę Przemysłu i Rolnictwa. Początkowo miała ona mieć tylko zasięg regionalny, z czasem jednak, ze względu na ogromną liczbę chętnych do udziału w niej wystawców, nabrała charakteru krajowego. Choć jej głównym założeniem była prezentacja osiągnięć w zakresie rolnictwa i przemysłu, to organizatorzy pomyśleli także o zapewnieniu odwiedzającym dodatkowych rozrywek m.in. kinematografu i teatru. Artystyczną pieczę nad teatrem roztoczyła Maria Przybyłko-Potocka. Zlokalizowano go w parku Staszica u stóp Jasnej Góry.

Ostatecznie idea stworzenia teatru na wolnym powietrzu znalazła swoją realizację dopiero w latach 30. XX wieku. Z inicjatywą stworzenia w parku 3 Maja teatru letniego, zwanego „Regionalnym”, wyszedł w 1931 roku ówczesny dyrektor teatru Rozmaitości Jan Otrembski. Zwrócił się on z prośbą do władz miasta o zgodę na budowę sceny teatralnej wraz z bufetem na sprzedaż piwa okocimskiego, która miałaby po upływie pięciu lat przejść na własność miasta. Z założenia chciano wystawiać utwory atrakcyjne dla pielgrzymów podążających na Jasną Górę. Zbudowano więc budynek drewniany ze sceną i bocznymi wieżami, którego widownia mogła pomieścić 1000 osób. Znajdował się on w zachodniej części parku, w odległości ok. 300 metrów od murów klasztornych.

Początkowo cieszył się on dużą popularnością. Z czasem jednak poprowadzona przez środowiska prawicowe akcja, w której wskazywano na zbyt bliską odległość od klasztoru „bezbożnych” widowisk, a pątnikom wręcz zakazywano brania udziału w przedstawieniach, spowodowała jego upadek. Otrembski, chcąc przypodobać się klasztorowi i mając za sobą poparcie władz miejskich, przeniósł budynek teatru niżej – tym razem znajdował się w odległości ok. 450 metrów od murów jasnogórskich. I chociaż znów nie obeszło się bez konfliktów, to teatr zainaugurował swoją działalność 23 lipca 1932 roku. Działał jednak tylko przez dwa letnie sezony, później Otrembski wyjechał z Częstochowy, a placówka zaczęła popadać w ruinę. W 1936 roku została przekazana władzom miejskim, które zdecydowały o jej rozbiórce.

Pod koniec XIX i na początku XX wieku szczególnie nasiliła się działalność różnego rodzaju stowarzyszeń, także tych, które swoją aktywnością obejmowały również przedstawiania teatralne. Sale, jakimi dysponowały towarzystwa był najróżniejsze, często jednak warunki lokalowe były na tyle dobre, że dawano tam przedstawiania. Taką działalność realizowały m.in. Towarzystwo Śpiewacze „Lutnia” oraz Stowarzyszenie Rzemieślniczo-Przemysłowe.

Częstochowa pod koniec XIX wieku nabrała charakteru miasta przemysłowego, stan ten utrzymał się aż do wybuchu wojny. Duża liczba działających w mieście fabryk powodowała ciągłe zwiększanie liczby ludności i rozrost miasta. Szczególnie wysoki był napływ robotników o niskich kwalifikacjach i nie obcujących zazwyczaj z kulturą wysoką. Jednak i oni, odczuwając potrzebę rozrywki, uczęszczali do teatru, a także samodzielnie przygotowywali i wystawiali sztuki. Miejscem przedstawień amatorskich były często sale przyfabryczne, które jako odpowiednio duże mogły pomieścić wiele osób ciekawych widowiska. Sekcję dramatyczną prowadziło m.in. Towarzystwo Teatralno-Wokalno-Muzyczne fabryki „La Czenstochovienne”, członkowie towarzystwa urządzali przedstawienia amatorskie w sali znajdującej się na terenie ich zakładu pracy.

Inicjatywą teatralną, która na ponad 30 lat wpisała się w dzieje Częstochowy, było stworzenie sceny amatorskiej w 1906 roku przez Ognisko Robotnicze. Miała ona swą siedzibę przy ul. Krakowskiej nr 13. Od 1917 roku miejsce to nazywano Teatrem Ludowym. Posiadał on dużą 600 osobową widownię, scenę z zapadnią, kanał dla orkiestry, a w bocznym skrzydle osobne garderoby dla kobiet i mężczyzn. Teatr Ludowy działał w Częstochowie aż do 1938 roku.

Kilkukrotnie celom teatralnym służyły sceny utworzone w miejscowych szkołach, gdzie aktorami były dzieci. Na popisy swoich uczniów zapraszała m.in. pani Wigurska, do budynku mieszczącego się przy ulicy Teatralnej 13. Przedstawienia odbywały się także w I Gimnazjum Państwowym im. Henryka Sienkiewicza, gimnazjum sióstr Nazaretanek, czy szkole pani Ligenzówny. Niekiedy na cele przedstawień miłośnicy teatru użyczali własnych domów.

Osobną kategorię miejsc i przestrzeni teatralnych Częstochowy zajmują prężnie rozwijające się po 1908 roku kinematografy, często nazywane też kinoteatrami. Od początku swego istnienia pokazy filmowe uzupełniane były przedstawieniami scenicznymi, rzadko jednak kiedy przedstawienia teatralne stanowiły najważniejsze wydarzenie wieczoru. Ciekawym przykładem współistnienia sztuki teatralnej i filmowej pod jednym dachem był kinematograf „Corso” otwarty w czerwcu 1914 roku, znajdujący się na rogu ulicy Teatralnej (ob. Aleja Wolności) i Alei NMP. Warto podkreślić, że niektóre dni wypełniał jedynie program teatralny i w tym czasie dawano przestawienia pełnospektaklowe, a także że miał on swój własny, stały zespół aktorski. Kinoteatr „Corso” działał do marca 1916 roku, a gdy upadł, do jego lokalu wprowadził się kinematograf „Odeon” zarządzany przez Władysława Krzemińskiego.

Działalność Teatru Rozmaitości

Idea stworzenia stałego teatru odżyła dopiero pod koniec lat 20. XX wieku. W październiku 1926 roku miejscowy „Kurier Codzienny” donosił o staraniach i działaniach aktora Jana Otrembskiego, który wykładając własne fundusze, stworzył scenę teatralną. Zarówno lokalizacja teatru (oficyna kamienicy przy ulicy Strażackiej 8), jak i jego wygląd, budziły powszechną dezaprobatę, ale częstochowianie pozbawieni przez wiele lat stałego kontaktu z sztuką teatralną, tłumnie przychodzili na przedstawienia.

Stan techniczny obiektu, pomimo remontu, był zły. Wielokrotnie przekładano otwarcie teatru, ostatecznie jednak w marcu 1927 roku przedstawieniem ‘’Ślubów panieńskich’’ Aleksandra Fredry rozpoczął żywot nowy częstochowski Teatr Rozmaitości. Przeprowadzane kontrole techniczne i budowlane wskazywały na szereg zaniedbań, które stanowiły zagrożenie zdrowia lub życia zarówno dla aktorów, jak i widzów. Protokół pokontrolny z września 1928 roku nakazywał bezzwłoczne zamknięcie sali, do momentu wprowadzenia koniecznych ulepszeń. Teatr Rozmaitości działał jednak aż do lipca 1930 roku, kiedy to został zamknięty decyzją Magistratu.

Działalność Teatru Kameralnego i Teatru Miejskiego

Otrembski, mając świadomość złego stanu technicznego budynku, prowadził już od 1928 roku starania o wybudowanie nowego gmachu teatru. Działania te popierał starosta częstochowski Kazimierz Kühn. Zostały one uwieńczone powołaniem Towarzystwa Budowy i Eksploatacji Teatru w Częstochowie S.A. Na działce zakupionej od Towarzystwa Śpiewaczego Lutnia, znajdującej się na rogu ulic Jasnogórskiej i Kilińskiego, miał powstać nowoczesny gmach teatralny. Budowa teatru trwała wiele lat, przyczyną zwłoki były problemy finansowe, a co za tym idzie trudności organizacyjne.

Początkowo, w częściowo wykończonym budynku odbywały się jedynie koncerty muzyczne oraz spotkania towarzyskie. Od grudnia 1930 starano się, by gmach ten stał się również siedzibą stałego teatru. Wpierw oddano do użytku tylko mniejszą salę na parterze, mogącą pomieścić 300 widzów. Teatr, który w historii lokalnej kultury zapisał się pod nazwą Kameralnego, mimo swych małych rozmiarów był i tak najlepszą z dotychczas używanych sal.

W 1933 roku Towarzystwo Budowy i Eksploatacji Teatr S.A. musiało wystawić na licytację budynek teatru. Problemy finansowe Towarzystwa sprawiły, że pozostająca wciąż w budowie górna część teatru groziła zawaleniem. Budynek został zakupiony przez Komunalną Kasę Oszczędności. Po przeciągających się pertraktacjach, dopiero w 1937 roku został on nabyty przez Zarząd Miejski m. Częstochowa. A dzięki finansowemu wsparciu Magistratu, chociaż też nie bez opóźnień, udało się doprowadzić do oddania całkowicie wykończonego gmachu teatralnego. Wraz z rozpoczęciem sezonu 1938/1939 oddano do użytku dużą salę znajdującą się na piętrze, w której wygodnie mogło zasiąść tysiąc widzów.

Po wielu latach korzystania z mniej lub bardziej prowizorycznych salek częstochowianie doczekali się wreszcie teatru z prawdziwego zdarzenia. Warto zaznaczyć, że budynek ten do dnia dzisiejszego pełni swą funkcję i jest siedzibą Teatru im. Adama Mickiewicza.

Zespoły i artyści

Przedwojenne, częstochowskie życie teatralne realizowało się w trzech formach: teatru amatorskiego, gościnnych występach zespołów zawodowych oraz po 1927 roku dzięki działalności stałych zespołów teatralnych.

Występy amatorskie

W istniejącym w Częstochowie amatorskim ruchu teatralnym można wyróżnić kilka nurtów: amatorzy zrzeszeni w różnego rodzaju stowarzyszeniach, (np. Towarzystwo Śpiewacze „Lutnia”) amatorzy działający w przyfabrycznych bądź przyzakładowych zespołach teatralnych (np. Towarzystwo Teatralno-Muzyczno-Wokalne „Częstochowianka” działające przy fabryce „La Czenstochovienne”), amatorzy związani względami narodowościowo-religijnymi (żydowskie Towarzystwo Lira, teatr amatorski działający przy Stowarzyszeniu Młodzieży Ewangelickiej) i w końcu grupy aktorów-amatorów, które tworzyły się ‘’ad hoc’’ w celu dania jednego przedstawienia na konkretny cel i najczęściej ich żywot był stosunkowo krótki.

Warte podkreślenia jest to, że przedstawienia amatorskie służyły nie tylko zapewnieniu mieszkańcom rozrywki, ale uzbierane dzięki nim fundusze przekazywano na konkretny cel – najczęściej wspierający najbardziej potrzebujących.

Dzięki zaangażowaniu animatorów amatorskiego życia teatralnego, częstochowianie stale obcowali z teatrem. Inicjatywy amatorskie nie tylko dostarczały rozrywek ogółowi mieszkańców, ale także wspierały w wymierny, finansowy sposób, konkretne inicjatywy charytatywne. Dane statystyczne, przesłane przez starostwo częstochowskie do władz wojewódzkich w Kielcach w 1929 roku, obrazujące liczbę przedstawień urządzanych przez amatorów w latach 1914-1929, wskazują, że takie widowiska stanowiły od 35% do 65% ogółu dawanych w mieście przedstawień.

Także w latach poprzedzających odzyskanie niepodległości, na podstawie zebranych informacji prasowych, można stwierdzić, że roczna suma urządzanych przez amatorów inscenizacji znacznie przewyższała sumę przedstawień dawanych przez zespoły zawodowe.

Co ważne, aż do wybuchu II wojny światowej amatorskie życie teatralne toczyło się w Częstochowie swoim aktywnym nurtem, przedstawiając mieszkańcom szeroką gamę repertuarową.

===Występy zespołów gościnnych===

Przyjmuje się, że pierwszy okres historii częstochowskiego teatru obejmuje lata 1841-1870. Cezury te wyznaczają: data pierwszego odnotowanego zawodowego przedstawienia aktorskiego i moment otwarcia po gruntownym remoncie i przebudowie sali Teatru Miejscowego. Przez blisko trzydzieści lat do Częstochowy zawitało kilkanaście zespołów. Niewiele wiadomo na ich temat – szczątkowe źródła prasowe pozwalają jedynie na wyliczenie nazwisk antreprenerów i podanie przybliżonego czasu pobytu artystów w mieście.

Dotychczasowe ustalenia datują pierwsze zawodowe przedstawienie aktorskie na 1841 rok, kiedy na okres letni (czerwiec – wrzesień) zjechał Wincenty Raszewski z zespołem. Ponownie zawitał on do miasta rok później. W kolejnych latach do podjasnogórskiego grodu przybyli wraz ze swoimi trupami m.in.: Feliks Stobiński (1843, 1844, 1849, 1850, 1851, 1852), Jan Okoński (1845, 1859, 1860, 1866, 1867), Juliusz Pfeiffer (1846, 1859), Józef Barański (1857, 1858), Ludwika Kłyszyńska (1858), Paweł Ratajewicz (1865, 1867) oraz Miłosz Stengel (1869).

Z rzadka zamieszczane w prasie sprawozdania z przedstawień nie pozwalają na szczegółowy opis przebiegu tych wizyt. Wiadomo jedynie, że trwały one od kilku dni, do nawet kilku miesięcy. Niewiele wiadomo także na temat artystów należących do poszczególnych zespołów, poziomie ich gry czy umiejętnościach scenicznych.

Okres działalności Teatru Miejscowego, rozpoczynający się w 1870 roku, tj. w momencie oddania do użytku odnowionego i bardziej dostosowanego do potrzeb teatru budynku przy Alei NMP nr 19, aż do chwili otwarcia w nim Teatru Optycznego „Paryskiego” w 1908 roku, wyznacza umowne ramy czasowe drugiego etapu historii częstochowskiej kultury teatralnej. Przez blisko czterdzieści lat w tych murach gościło wiele znamienitych artystów, którzy swoją grą dostarczali widzom zarówno lekkiej i przyjemnej rozrywki, jak i głębokich wzruszeń.

Na podstawie źródeł wiadomo, że pomiędzy 1870 a 1908 rokiem w mieście występowały m.in. zespoły pod kierunkami: Jana Okońskiego (1870), Józefa Bendy (1871), Anastazego Trapszo (1873, 1874, 1877, 1878), Józefa Teksla (1873, 1876, 1878), Juliana Grabińskiego (1874, 1886, 1888), Józefa Rybackiego (1878), Franciszka Idziakowskiego (1878, 1879, 1880), Rufina Morozowicza i Feliksa Krotkego (1880), Józefa Teksla (1881, 1882, 1884, 1887, 1888), Jana Szymborskiego (1883, 1884, 1889), Bolesława Leszczyńskiego (1883), Karola Kremskiego (1883, 1889), Feliksa Stobińskiego syna (1884), Aleksandra Podwyszyńskiego (1885), Aleksandra Łaskiego (1886), Tomasza Smotryckiego (1886), Władysława Glogera (1888), Ludwika Kołaczkowskiego (1889) oraz Juliana Kościeleckiego (1889). Częstochowianie mieli również możliwość oglądania na scenie popisów Fryderyka Klettego (1886), Gabrieli Zapolskiej i Stanisława Trapszo (1887), Czesława Janowskiego (1892, 1895, 1896, 1897, 1898), Józefa Puchniewskiego (1897/1898), Henryka Lasockiego (1898), Eugeniusza Majdrowicza (1898, 1899) czy Bolesława Mareckiego (1898/1899).

Zespoły zatrzymywały się z reguły na kilka lub kilkanaście przedstawień, a następnie wyruszały w dalszą drogę. Zdarzało się, że zachęceni doznanym powodzeniem dyrektorzy w krótkim czasie ponownie nawiedzali miasto – nie zawsze jednak druga wizyta była równie udana zarówno pod względem finansowym, jak i artystycznym.

W tym okresie szczególnie chętnie nawiedzały Częstochowę zespoły, które w swych repertuarach miały utwory lekkie – szczególnie operetki i wodewile, ale też farsy i humoreski. Taki dobór sztuk dyktowany był sympatiami miejscowej kapryśnej publiczności, która zapełniając salę Teatru Miejskiego po brzegi, bądź całkowicie lekceważąc zaproszenia, decydowała o sukcesie zespołu.

Ostatni okres działalności sceny w Teatrze Miejscowym to nadal czas gościn najróżniejszych zespołów aktorskich z różnych miast ziem polskich. Ale co charakterystyczne, obok zaledwie kilkudniowych pobytów, można w tym czasie odnotować współprace trwające po kilka miesięcy – co dawało częstochowianom poczucie pewnej stałości teatru w życiu kulturalnym miasta.

Z częstochowską sceną związani byli w latach 1900-1910: Bolesław Marecki (sez. 1900/1901), Eugeniusz Majdrowicz (sez. 1902/1903, sez. 1906/1907 oraz sez. 1908/1909), Felicjan Feliński (sez. 1905/1906), a także Czesław Wiśniewski (sez. 1907/1908). Dodatkowych atrakcji dostarczały krótkie wizyty innych artystów, w tym zespołów m.in. Michaliny Łaskiej, Kazimierza Kamińskiego, Bronisława Skąpskiego, Marii Przybyłko-Potockiej, Kazimierza Knake-Zawadzkiego, Lucjana Dobrzańskiego czy Mariana Gawalewicza.

Tak, jak w poprzednich latach, szczególną sympatią częstochowskich widzów cieszyły się przede wszystkim te trupy, które swój repertuar budowały w większości na lekkich i przyjemnych w odbiorze utworach – szczególnie operetkach i wodewilach, komediach i farsach. Tylko te zespoły, które osiadały w mieście na dłużej, decydowały się na bardziej urozmaicony repertuar.

Otwarcie w sali Teatru Miejscowego kinematografu symbolicznie zakończyło pewną epokę w kulturze teatralnej Częstochowy. Chociaż w budynku tym nadal odbywały się przedstawienia gościnne, a potem również stale działała w nim przykinowa scena teatralna, to jednak miasto aż do 1927 roku pozbawione było teatru. Nie oznacza to jednak, że podjasnogórski gród był całkowicie omijany. Goście-artyści wykorzystywali inne przestrzenie, by miejscowej publiczności przybliżyć osiągnięcia polskiej i światowej literatury dramatycznej.

Również w kolejnych latach Częstochowę, na dłużej lub krócej, odwiedzało wielu artystycznie utalentowanych gości. Nie zabrakło wśród nich takich sław jak: Stanisław Knake-Zawadzki, Michalina Łaska, Karol Adwentowicz, Kazimierz Junosza-Stępowski, Wanda Siemaszkowa, Artur i Maria Zawadzcy, Antoni Fertner, Stefan Jaracz czy artystów należących do zespołu Reduty. Ogromną popularnością nadal cieszyły się zespoły operetkowe, więc i one regularnie odwiedzały miasto (m.in. po wielokroć artyści pod wodzą Henryka Czarneckiego, Juliana Myszkowskiego czy Bolesława Mareckiego).

Brak typowej sali teatralnej, prężnie działające sceny przy kinematografach, a następnie wybuch I wojny światowej nieco zmniejszyły intensywność występów gościnnych. Ale mimo to, przynajmniej kilka razy w roku, częstochowianie mieli możliwość podziwiania swoich ulubieńców. Podobnie jak poprzednio, największą popularnością i sympatią wśród widzów cieszyły się gwiazdy, a każdy ich występ budził w recenzentach entuzjazm. Na częstochowską publiczność działał więc, przede wszystkim, czar gwiazd. Co i w jaki sposób grano miało często znaczenie drugorzędne.

Zmiany społeczne i polityczne, które nastąpiły po 1918 roku, nie wpłynęły na częstochowską politykę kulturalną. Władze miejskie skupione na rozwiązywaniu bieżących spraw, nie znajdowały czasu ani zapewne środków na budowę teatru i zatrudnienie w nim stałego zespołu. Inicjatywa ta udała się dopiero w 1927 roku dzięki zabiegom i prywatnym pieniądzom częstochowskiego aktora Jana Otrembskiego. Zarówno przed otwarciem Teatru Rozmaitości, jak i w kolejnych latach, Częstochowa była jednak nadal chętnie odwiedzana przez zespoły aktorskie. Zmienił się jednak charakter tych zespołów – przestały one funkcjonować jako trupy wędrowne i były na stałe związane z teatrami w innych miastach. Co za tym idzie, artyści-goście odwiedzali podjasnogórski gród na krótko – prezentując się miejscowej publiczności zaledwie w ciągu dwóch lub trzech wieczorów.

Pozbawiona stałego teatru Częstochowa była stosunkowo częstym celem odwiedzin najróżniejszych artystów. I chociaż do czasów współczesnych zachowały się właściwie nazwiska tylko największych sław, to jednak warto również pamiętać o działalności mniej znanych aktorów, dzięki którym publiczność mogła uczestniczyć w tej formie rozrywki kulturalnej.

Stałe zespoły zawodowe

Rok 1927 jest dla historii częstochowskiej kultury teatralnej datą przełomową. Działalność Teatru Rozmaitości zamyka pewien etap miejscowego życia teatralnego i równocześnie jest początkiem jego zupełnie nowego rozdziału.

Już pod koniec października1926 roku miejscowa prasa donosiła, że w szczupłej salce „Reduty”, która należy do p. R. Szpiglemana, będą przez cały sezon zimowy odbywały się przedstawienia zespołu, na czele którego stoi Otrembski. Zanim jednak do tego dochodzi, mija kilkanaście tygodni. Przez cały ten czas miejscowa prasa uważnie śledzi poczynania dyrektora i co trochę zapowiada inaugurację działalności teatru. Dochodzi do niej jednak dopiero 15 marca 1927 roku. Opóźnienia wynikają z konieczności przeprowadzenia drobnej adaptacji technicznej sceny, stworzenia i skompletowania stałego zespołu i przyczyn formalnych – opieszałości urzędników wydających stosowne pozwolenia. Na pokazie premierowym planowano wpierw wystawić komedię Adama Grzymały-Siedleckiego pt. ‘’Spadkobiercy’’, następnie komedię Stefana Kiedrzyńskiego ‘’Wino, kobieta i dancing’’, ostatecznie jednak jako pierwsze częstochowianie zobaczyli na nowo otwartej scenie ‘’Śluby panieńskie’’ Aleksandra Fredry. Należąca do kanonu klasyki literatury polskiej komedia została przyjęta przez wypełniających salę po brzegi widzów z ogromnym aplauzem, który wynikał zapewne nie tylko z poziomu wykonania sztuki, ale, a być może przede wszystkim, z samego faktu zaistnienia w mieście stałej sceny teatralnej.

Pierwsza stała scena teatralna Częstochowy działała do 1930 roku, kiedy to decyzją Magistratu została zamknięta ze względów bezpieczeństwa. Do zespołu aktorskiego Teatru Rozmaitości należeli w tym okresie m.in: Bronisław Dardziński, Wacław Modrzeński, Hanna Ceranka, Zofia Marcinowska, Hanna Szczęsna-Wiesławska, Władysław Pietruszyński, Janusz Sarnecki, Edmund Stokowski, Bolesław Orliński, Zofia Górecka, Anna Kozłowska, Paulina Stokowska, Bolesław Orliński, Zygmunt Regro, Roman Tański, Jadwiga Suchecka i Helena Tańska.

Częstochowianie mieli także okazję podziwiać w tym czasie, w trakcie występów gościnnych, największe sławy polskiego teatru, m.in.: artystów Reduty, Marię Malicką, Zygmunta Sawana, Aleksandra Węgierko, Wojciecha Brydzińskiego, Józefa Węgrzyna, Marię Przybyłko-Potocką, Wandę Siemaszkową, Marię Balcerkowiczównę. A także warszawskie sławy kabaretowe – Hankę Ordonównę i Kazimierza Krukowskiego oraz najpopularniejszych amantów filmowych – Eugeniusza Bodo i Jerzego Maara.

Artyści Teatru Rozmaitości byli, nieco z konieczności, uniwersalni w swych umiejętnościach i potrafili w interesujący sposób przedstawić rzeczy i bardzo poważne, i bardzo lekkie. Jest to niewątpliwie ogromna zasługa tego zespołu, bo to na nim w pewien sposób spoczywała odpowiedzialność za wychowanie widza i przyzwyczajenie go do bywania w teatrze. Tym tropem szła zresztą miejscowa prasa, zawsze chwaląc artystów za doskonałe wczucie w role, inteligentną i konsekwentną grę, wyraziście zarysowane postacie, za tworzenie całości godnych uznania.

Zakończony w czerwcu 1930 roku sezon był ostatnim w historii Teatru Miejskiego Rozmaitości. W lipcu tego roku komisja nadzoru technicznego częstochowskiego Magistratu zarządziła zamknięcie sali teatralnej ze względu na zagrożone bezpieczeństwo widzów. Nad Częstochową ponownie zawisła groźba zaniku zawodowego życia teatralnego. I tym razem dzięki zabiegom Jana Otrembskiego udało się, po zaledwie kilkumiesięcznej przerwie, wznowić działalność artystyczną – w udostępnionej sali wciąż budującego się teatru przy ulicach Kilińskiego i Jasnogórskiej. Otwarcie Teatru Miejskiego „Kameralnego”, na czele którego stali Jan Otrembski i Antoni Piekarski, w lutym 1931 roku, rozpoczęło nowy rozdział w historii częstochowskiej kultury teatralnej.

Przed wybuchem II wojny światowej w częstochowskim teatrze urzędowało trzech dyrektorów. Pierwszym był, znany już lokalnej publiczności z działalności w Teatrze Rozmaitości, Jan Otrembski, drugim związany z Redutą scenograf i inscenizator Iwo Gall, trzecim natomiast aktorski wychowanek Reduty Kazimierz Brodzikowski. Każdy z tych dyrektorów miał swoje lepsze i gorsze momenty, ale co ważne każdy z nich starał się jak najlepiej pełnić powierzone mu funkcje i zapoznawać częstochowian nie tylko z klasyką dramaturgii polskiej i światowej, ale również z nowościami. Starania dyrektorów oceniała publiczność mniej lub bardziej chętnie przybywając na przedstawienia. Trzeba tu jednak pamiętać o niewielkim doświadczeniu i swoistym braku wyrobienia gustów lokalnej widowni, a także o ograniczeniach ekonomicznych, wynikających z trudności finansowych, z którymi borykała się znaczna część społeczeństwa. Nie bez znaczenia dla teatralnej frekwencji pozostawał również fakt działalności lokalnych kin i atrakcji przez nie oferowanych.

W zespole artystycznym teatru w pierwszym sezonie znaleźli się m.in. Eugenia Burbianka, Zofia Górecka, Roman Jaglarz, Mieczysław Naworcki, Bolesław Orliński i Władysław Pietruszyński. Gościnnie udział w przedstawieniach wzięli Hanna Ceranka-Poznańska i Kazimierz Junosza-Stępowski.

Przed rozpoczęciem sezonu 1932/1933 władze miasta ogłosiły konkurs na stanowisko dyrektora Teatru Kameralnego. Ostatecznie wygrał go Iwo Gall. Rozpoczynając pracę w częstochowskim teatrze nowy dyrektor w znacznym stopniu postawił na ludzi młodych, którym mógł zapewnić nie tylko pracę, ale przede wszystkim naukę i doskonalenie umiejętności scenicznych. Częstochowscy widzowie w czasach omawianej dyrekcji mieli okazję zobaczyć na scenie m.in.: Hannę Cerankę-Poznańską, Inę Benitę, Hannę Wańską, Zygmunta Tokarskiego, Wacława Malinowskiego, Stefana Brema, Stanisława Dębicza czy Halinę Gallową. Co interesujące w czasie tej dyrekcji na gościnnych występach pojawiło się zaledwie kilku artystów. Zatem to właśnie stały zespół aktorski miał zapewnić powodzenie teatrowi i on stanowił jego siłę.

Po odejściu Iwo Galla do Warszawy, władze miasta, zresztą zgodnie z sugestią ustępującego dyrektora, powierzyły kierownictwo częstochowskiego teatru aktorowi Kazimierzowi Brodzikowskiemu. Od sezonu 1934/1935 należał do zespołu Teatru Kameralnego w Częstochowie, gdzie również podejmował się niekiedy reżyserii. Funkcję dyrektora częstochowskiej sceny pełnił przez cztery sezony od 1935/1936 do 1938/1939, w ostatnim roku dzieląc ją z Tadeuszem Krotke.

Na częstochowskiej scenie występowali w latach 1935-1939 m.in.: Janina Gozdecka, Jan Korczyński, Hanna Wańska, Helena Łapińska, Roman Górowski, Stanisław Iwański, Kazimierz Vorbrodt, Hanna Ceranka-Poznańska, Karolina Salanga, Tadeusz Orszański, Tadeusz Bujakiewicz, Józef Cornobis, Edward Gliński. Dodatkową atrakcję dla miejscowych widzów stanowiły niewątpliwie występy gościnne, na których pojawili się: Halina Gallowa, Janina Biesiadecka, Wacław Ścibor-Rylski, Jan Bonecki, Franciszek Brodniewicz i Jadwiga Andrzejewska.

I chociaż umiejętności stałego zespołu Teatru Kameralnego oceniane były dość wysoko, to jednak na najlepsze opinie mogli liczyć artyści o głośnych nazwiskach, przybywający tu na gościnne występy.

Zaledwie kilkuletnia historia stałego przedwojennego teatru częstochowskiego to czas wyrabiania w lokalnych widzach zarówno nawyku uczestniczenia w tej formie kultury, jak również kształtowania ich wrażeń estetycznych i artystycznych. Warto jednak zaznaczyć, że był to także czas przybliżania bogatego dorobku dramaturgów zarówno klasycznych, jak i współczesnych, polskich, ale i równym stopniu zagranicznych, a tym samym czas wzbogacający światopogląd lokalnych widzów. Teatr zatem nie tylko dostarczał rozrywki, choć ta niewątpliwie była bardzo ważna, ale w pewnym stopniu uczył i wychowywał.

Repertuary teatrów

Popularność teatru zależała w znacznym stopniu od proponowanego publiczności repertuaru. Kultura teatralna, tworzona była przez wiele lat jedynie przez zespoły na gościnnych występach, które nastawione były na zysk ekonomiczny, a więc prezentowały przedstawienia o lekkim, najczęściej humorystycznym zabarwieniu.

Częstochowska publiczność, nieprzywykła do teatru i przeżywania w nim wzruszeń, najchętniej oglądała wodewile, lekkie komedyjki czy operetki. Wieczory, w czasie których grano takie sztuki, miały zagwarantowane komplety publiczności. Po wielokroć wystawiano więc na miejscowych scenach i scenkach: ‘’Piękną Helenę’’ Jacques’a Offenbacha, ‘’Ptasznika z Tyrolu’’ Karla Zellera, ‘’Barona Cygańskiego’’ Johanna Straussa, ‘’Nitouche’’ Hervé’a, ‘’Krysię Leśniczankę’’ George Jarno, ‘’Wesołą wdówkę’’ Ferenca Lehara, ‘’Manewry jesienne’’ Emeryka Kálmána i wiele innych. Utwory te wystawiane były obok m.in.: ‘’Mazepy’’ i ‘’Balladyny’’ Juliusza Słowackiego, ‘’Otella’’ Wiliama Szekspira, ‘’Sędziów’’ Stanisława Wyspiańskiego, ‘’Nory’’ Henrika Ibsena czy ‘’Ojca’’ Augusta Strinberga. Ale repertuar poważny i dramatyczny stanowił zdecydowaną mniejszość. W opisywanym okresie obok operetek, znaczny udział w programach najróżniejszych towarzystw teatralnych ma także repertuar komediowy – zarówno rodzimy (utwory Fredry, Bałuckiego, Dobrzańskiego, Blizińskiego, Kiedrzyńskiego), jak i przeróbki z języka francuskiego.

Dobór repertuaru przed 1914 rokiem był przede wszystkim uwarunkowany względami historycznymi i politycznymi – bowiem rosyjska cenzura wnikliwie sprawdzała teksty utworów, czy nie zawierają treści antypaństwowych lub nie niosą haseł niepodległościowych. Stąd o wiele mniejszy udział dramatów i utworów romantyków w całościowym zestawieniu repertuarowym. Co oczywiste, wybór sztuk zależny był również od zasobów sił danego zespołu i przyjętej przez niego polityki repertuarowej.

W okresie po odzyskaniu niepodległości proponowany częstochowianom repertuar nie uległ większym zmianom. Aktorzy-goście niejednokrotnie prezentowali miejscowej publiczności utwory ambitniejsze i chociaż sala teatralna wypełniała się po brzegi, to jednak zwykle było to zasługą należącej do zespołu gwiazdy. Okazjonalne gościny nie były w stanie zmienić przyzwyczajeń i sympatii częstochowskiej publiczności.

Artyści scen przykinowych, ze względu na ograniczenia formalne – długość (a właściwie krótkość) przedstawień i odgórnie zakładany ich lekki charakter – również nie mieli możliwości wpłynięcia na zmianę gustów częstochowian. Komedyjki, skecze, scenki, a w późniejszym okresie kabarety i rewie, stanowiły podstawę repertuarową działu sceny w kinoteatrach. Chlubnym wyjątkiem na tym tle okazała się działalność w latach wojny kinoteatru „Corso”. Mimo jednak różnorodnego repertuaru, dobrego składu aktorskiego i przychylności publiczności, inicjatywa ta zakończyła się dość szybko, tym samym pozbawiając częstochowian choćby namiastki stałego teatru.

Również zespoły amatorskie w znacznym stopniu wykorzystywały zarówno polski, jak i obcojęzyczny dorobek komediowy i operetkowy, tym samym jeszcze bardziej go upowszechniając.

Dopiero otwarcie przez Jana Otrembskiego w 1927 roku Teatru Rozmaitości, spowodowało, że częstochowianie mieli możliwość zapoznania się z nieco bardziej zróżnicowanym repertuarem. Chociaż trzeba pamiętać, że teatr będąc przedsiębiorstwem prywatnym, w niewielkim tylko stopniu subwencjonowanym przez władze miejskie, by przetrwać musiał zarabiać. Konieczne więc było dopasowanie repertuaru do potrzeb i sympatii miejscowej publiczności.

Z perspektywy czasu najambitniej przedstawia się repertuar z okresu dyrekcji Iwo Galla. I chociaż nie brak w nim również sztuk mających przyciągnąć do teatru rzesze widzów, to jednak starano się by teatr nie tylko bawił, ale i skłaniał do refleksji. Częstochowscy widzowie obok utworów Stefana Kiedrzyńskiego, Aleksandra Fredro, Adolfa Abrahamowicza, Franciszka Zabłockiego, mogli zobaczyć także dramaty: Stanisława Wyspiańskiego, Laszlo Fodora, Ewy Szelburg-Zarembiny, Augusta Strindberga, Jakuba Gorodina, Moniki Morozowicz-Szczepkowskiej czy Stefana Żeromskiego. I chociaż prezentowane sztuki nie zawsze odpowiadały miejscowym gustom, to jednak doceniano Galla za różnorodność propozycji.

W czasie ostatniej przedwojennej dyrekcji Kazimierza Brodzikowskiego dominował zdecydowanie repertuar lżejszy. Ogromne problemy finansowe z jakimi borykał się w owym czasie teatr wymuszały wyjście na przeciw oczekiwaniom lokalnych widzów, którzy chcąc oderwać się od prozy życia szukali w teatrze rozrywki. Stale korzystano więc ze sprawdzonego polskiego repertuaru komediowego (utwory Fredry, Bałuckiego, Blizińskiego, Rapackiego, Kiedrzyńskiego).

Częstochowska publiczność

Duży wpływ na to, co grano na miejscowych scenach i scenkach, miała częstochowska publiczność. To od niej i jej przychylności zależało bowiem powodzenie finansowe całego zespołu, a także czas jego pobytu w Częstochowie. Dotyczy to szczególnie wędrownych towarzystw teatralnych wieku XIX. Te przybywające później, z założenia pozostawały w mieście przez dłuższy okres, co sprawiało, że mogły zaprezentować różnorodny repertuar i dogodzić kapryśnej publiczności. Jeśli przybywały na jeden lub dwa wieczory to w zespole znajdowała się najczęściej znany aktor, która stanowiła gwarancję sukcesu. Szło się bowiem do teatru nie na konkretną sztukę, lecz żeby zobaczyć samych: Adwentowicza, Siemaszkową, Przybyłko-Potocką czy inną gwiazdę.

Częstochowianom bliższe były rozrywki typu jarmarcznego, niż obcowanie ze sztuką wysoką. Miejscowej publiczności da się przypisać z całą pewnością jedną cechę – nieprzewidywalność reakcji. Całymi miesiącami narzekano na brak wydarzeń artystycznych, a gdy w końcu przybywał do miasta zespół i zapraszał do teatru, publiczność znajdowała wymówki w błocie lub kurzu (zależnie od pory roku) panującym w Alejach, chętniej brała udział w balach i spotkaniach towarzyskich, czy w końcu tłumaczyła się postem lub adwentem. Niekiedy pustki w teatrze usprawiedliwiane były nawet nadmiarem wrażeń artystycznych. Widzowie w czasie przedstawień zachowywali się dość swobodnie, głośno komentując to, co dzieje się na scenie. Szczególnie żywiołowo reagowała publiczność zgromadzona na galerii.

Do teatru uczęszczała nie tylko publiczność inteligencka, ale starano się upowszechnić tę formę kultury również wśród szerokich warstw robotniczych miasta. Szczególne zasługi na tym polu odniósł amatorski Teatr Ludowy, nie dość że działający w fabrycznej części miasta, to jeszcze skupiający w swych szeregach właśnie robotników. Również i zespoły przybywające na gościnne występy brały pod uwagę zarówno zasoby finansowe, jak i strukturę zatrudnienia Częstochowy, proponując mniej zamożnym widzom w niedzielne popołudnia tańsze przedstawienia.

Nie zapominano również o zamieszkujących podjasnogórski gród mniejszościach narodowych. Odbywały się tu więc przedstawienia w języku rosyjskim, ukraińskim czy jidysz, współtworząc tym samym teatralny pejzaż Częstochowy.

Magnesem przyciągającym publiczność do teatru, obok nazwiska gwiazdy, był bardzo często tytuł sztuki – nie chodzi tu jednak o wyrobiony literacko czy artystycznie gust widzów, ale o umiejętnie skonstruowaną reklamę bądź afisz, na którym zapowiadano wystawienie sztuki doskonale znanej warszawskiej publiczności, będącej clou sezonu, pokazywanej i oklaskiwanej na stołecznych scenach dziesiątki razy.

Dopiero pojawienie się w 1927 roku stałej sceny teatralnej z repertuarem dopasowanym do gustów miejscowej publiczności, sprawiło, że częstochowianie powoli nabierali nawyku chodzenia do teatru i obcowania ze sztuką, chociaż kłopoty z frekwencją dotyczyły wszystkich przedwojennych sezonów teatralnych.

Krytyka i recepcja

W zachowanych do dnia dzisiejszego materiałach prasowych (zarówno w gazetach miejscowych, jak i w korespondencjach pisanych do czasopism wychodzących w innych miastach) można odnaleźć dość szczegółowy zapis wydarzeń kulturalnych mających miejsce w Częstochowie. Wiele uwagi poświęca się w nich również przedstawieniom teatralnym. W miejscowej prasie z biegiem lat powstają nawet osobne rubryki, w których dziennikarze zamieszczają swoje wrażenia. Jednak zaledwie niewielka część artykułów jest sygnowana nazwiskiem, inicjałami lub pseudonimem autora. W „Gońcu Częstochowskim” można odnaleźć artykuły pod tytułami: ‘’Z teatru, Z Teatru Kameralnego’’ oraz ‘’Z kino-teatru’’, a także – w dziale ‘’Kronika’’, w „Expressie Częstochowskim”: ‘’Co grają Rozmaitości?’’ oraz pod tytułami konkretnych omawianych sztuk. Zamieszczano także repertuary na dany dzień (np. rubryka ‘’Widowiska’’ w „Nowinach Częstochowskich”).

Co charakterystyczne artykuły te nie zmieniają się szczególnie ani mimo upływu lat, ani mimo zmian opisywanych zdarzeń. Recenzje teatralne pozbawione są najczęściej elementu krytycznego, zawierają za to dość szczegółowe streszczenie fabuły. Z reguły przy omawianiu przedstawień teatralnych wymieniani są artyści biorący w nich udział, czasem przy ich nazwiskach pojawiają się króciutkie komentarze. Najczęściej jednak są to określenia w stylu: artysta wczuł się doskonale w rolę, wspaniale oddał charakter bohatera, gra pełna werwy, wzruszająco i przekonująco zaprezentowana postać. Nieco krytyczniej, choć zwykle z dozą sympatii, pisze się o artystach-amatorach, jako najczęstszy zarzut stawiając jedynie niedokładne opracowanie pamięciowe ról. Najmniej uwagi poświęca się opracowaniu scenograficznemu i oprawie muzycznej przedstawień, nie traktując ich chyba jako istotnych elementów składających się na całościowe wrażenie wywierane na widzach.

Trudno tak skonstruowane artykuły traktować jako rzetelną krytykę, ale pozwalają one na budowanie wiedzy o życiu teatralnym Częstochowy w okresie do 1939 roku.

Bibliografia

Literatura

1. 120 lat teatru w Częstochowie, red. M. Rudzińska; zdj. J. Piwowarski; oprac. graf. J.Pacuda, Częstochowa 1990.
2. Częstochowa. Dzieje miasta i klasztoru jasnogórskiego. T. 2: W okresie niewoli 1793-1918, red. R. Kołodziejczyk, Częstochowa 2005.
3. Częstochowa. Dzieje miasta i klasztoru jasnogórskiego. T. 3: W czasach Polski Odrodzonej i drugiej wojny światowej 1918-1939, red. R. Szwed, Częstochowa 2006.
4. Dzieje teatru polskiego. Teatr polski w latach 1890-1918. Zabór rosyjski, red. T. Sivert, R. Taborski, Warszawa 1988.
5. Janikowski Z., Częstochowa między wojnami. Opowieść o życiu miasta 1918-1939, Łódź 2011.
6. Jędrzejewski Z., Iwo Gall w Częstochowie (1932-1935): spis przedstawień, „Prace Naukowe Akademii im. Jana Długosza w Częstochowie. Filologia Polska: historia

i teoria literatury” 2006, z. 10.

1. Jędrzejewski Z., Jeszcze o budynkach teatralnych dziewiętnastowiecznej Częstochowy, „Prace Naukowe Akademii im. Jana Długosza. Seria: Filologia Polska. Historia i Teoria Literatury”, tom XI, red. E. Hurnikowa, L. Rożek, Częstochowa 2011.
2. Kozłowska A., Żydowski ruch teatralny w Częstochowie, „Biuletyn Instytutu Filozoficzno-Historycznego WSP w Częstochowie” 1996, nr 7.
3. Kwaśniewski T., Album na XV-lecie Teatru im. Adama Mickiewicza w Częstochowie: 1945 – 1960, Częstochowa 1960.
4. Literatura i kultura w Częstochowie. Częstochowa w literaturze i kulturze, red. E. Hurnikowa, E. Wróbel, A. Wypych-Gawrońska, Częstochowa 2009.
5. Olszewski K., Z kronik teatralnych Zagłębia i Śląska, Kraków 1960.
6. Pobratyn A., Zjawiska kultury teatralnej i filmowej w Częstochowie do 1939 roku, Częstochowa 2016.
7. Simon L., Dykcjonarz teatrów polskich czynnych od czasów najdawniejszych do roku 1863, Warszawa 1935.
8. Słownik biograficzny teatru polskiego 1765-1965, oprac. zespół pod red.
9. Z. Raszewskiego, Warszawa 1973.
10. Suchecki E., Teatr wielkich ambicji, „Nad Wartą” 1958, nr 1.
11. Tyras W., Budynki i sale teatralne w Częstochowie w latach 1870-1939, „Ziemia Częstochowska” 1967, nr 6-7.
12. Tyras W., Dzieje sceny częstochowskiej (poł. XIX w. – 1939), Katowice 1968 (rozprawa doktorska, maszynopis ze zbiorów Biblioteki Uniwersytetu Śląskiego).
13. Tyras W., Zatarg o teatr letni w Częstochowie w latach 1931-1932, „Zaranie Śląskie” R. XXIX, z. 2 (1966).
14. Windakiewicz S., Teatr ludowy w dawnej Polsce, Kraków 1992.
15. Życie teatralne w Częstochowie 1870-1945-1970, praca zbiorowa pod red. B. Lubosza, Częstochowa 1970.

Archiwa

1. Archiwum Państwowe w Częstochowie: Akta m. Częstochowa: Plan budynku II piętra z projektowanym balkonem i przybudówką dla teatru na posesji przy ul. Strażackiej nr 8 w Częstochowie, sygn. 9426.
2. Archiwum Państwowe w Częstochowie: Akta m. Częstochowy: Sprawa Teatru Miejskiego w Częstochowie, sygn. 8011.
3. Archiwum Państwowe w Częstochowie: Akta Miasta Częstochowy: Budowa teatru letniego w parku 3 Maja i powitanie prezydenta w Częstochowie, sygn. 8039.
4. Archiwum Państwowe w Kielcach: Akta Urzędu Wojewódzkiego Kieleckiego I: Wykazy widowisk, teatrów i towarzystw artystycznych 1929, sygn. 3235.

Czasopisma

1. „Express Częstochowski” 1928-1930.
2. „Gazeta Częstochowska” 1909-1910.
3. „Gazeta Kielecka” 1873-1910.
4. „Gazeta Narodowa” 1932-1936.
5. „Goniec Częstochowski” 1907-1939.
6. „Kurier Codzienny” 1926-1927.
7. „Słowo Częstochowskie” 1931-1936.
8. „Tydzień”1875-1903