Ordynacja Ziemska księstwa opolsko-raciborskiego

Ordynacja Ziemska księstwa opolsko-raciborskiego (Zřizeni Zemské Knižetstvi Oppolskeho a Ratiborského y ginych Kraguow k nim přislussegiczych, Landesordung, ordinatio provincialis) – obszerny, liczący 376 artykułów zawartych w 53 rozdziałach, akt prawny o charakterze kodyfikacji, wydany przez sejmik księstwa opolsko-raciborskiego i zatwierdzony przez cesarza Ferdynanda I 29 września 1562 r. Motywem jej spisania była chęć ujęcia w jednym miejscu materiału prawnego, dotychczas rozproszonego w statutach oraz uchwałach sejmowych i sejmikowych, uwzględniając przy tym obowiązujący zwyczaj. Działania te wpisywały się w ruch kodyfikacyjny na Śląsku w XVI i XVII wieku. Dokument normował więc zagadnienia ogólnoustrojowe, ustalał kompetencje i prawa władz księstwa oraz regulował niemal wszystkie dziedziny prawa, z przeważającą jednak ilością norm proceduralnych i cywilno-prawnych. W tekście brakuje jednak systematyki – poszczególne gałęzie prawne nie są od siebie wyraźnie wyodrębnione a przepisy zostały wzajemnie przemieszane.

Ordynacji podlegała początkowo cała szlachta księstwa opolsko-raciborskiego, później również osoby spoza stanu szlacheckiego, ale posiadające dobra rycerskie bądź piastujące wysokie urzędy w księstwie, a w pewnym zakresie również poddani chłopi. Terytorialnie obejmowała ziemie należące do księstwa, jednak znalazła również zastosowanie w górnośląskich państwach stanowych: bytomskim, bogumińskim i od 1666 r. w wodzisławskim. Ponadto wywarła wpływ na praktykę sądową Siewierza oraz stała się wzorem dla ordynacji księstwa cieszyńskiego wydanej w 1591 r. Z tego względu ordynacja ta nazywana jest też Górnośląskim Prawem Sądowym. Obowiązywała ona do połowy XVIII wieku, czyli do momentu przejścia Śląska pod panowanie pruskie. Przypuszczalnie w XIX wieku mogła stanowić jeszcze prawo posiłkowe. Historycy podkreślają słowiański rodowód kodyfikacji, na którą w dużym stopniu wpłynęło prawo czeskie i polskie oraz na nieznaczny udział prawa saskiego, w przeciwieństwie do ordynacji księstw Dolnośląskich.

Układ wewnętrzny

Ordynacja została spisana w języku czeskim i składa się z 53 nienumerowanych tytułów, czy też rozdziałów, te zaś dzielą się na artykuły oznaczone numeracją rzymską, odrębną dla każdego tytułu. Tekst rozpoczyna się wstępem, wskazującym inicjatorów projektu na szlachtę księstwa opolsko-raciborskiego, która spisała i uchwaliła prawa na sejmiku w roku 1561. Za głównych pomysłodawców uważa się ówczesnego starostę ziemskiego Jana Oppersdorffa i kanclerza księstwa Mikołaja Lasotę.

Pierwszych dwanaście rozdziałów Zrzizeni dotyczy najważniejszych kwestii ustrojowych i militarnych księstwa. Rozdział pierwszy zawiera regulacje odnośnie formy i miejsca składania hołdu lennego, potwierdzenie zachowania dotychczasowych przywilejów, oraz powtórzoną za Przywilejem Hanuszowym informację o jedności księstwa i przynależących do niego okręgów. Kolejne dwa wymieniają podstawowe obowiązki ludności wynikające z konieczności obrony kraju. Dodatkowo tytuły te zawierają informacje dotyczące żołdu, zasad obsadzania zamków i miast podczas działań zbrojnych oraz opisany został wygląd chorągwi. Na następne pięć rozdziałów składają się przepisy administracyjne i ustrojowe. Dotyczą one wyglądu pieczęci królewskiej i ziemskiej a także wymagań związanych z ich przechowywaniem. Rozdziały od 8 do 12 charakteryzują główne organy władzy księstwa, i opisują organizację i kompetencje sejmu, kancelarii oraz starosty generalnego. W rozdziałach od 13 do 20, składających się z ponad 70 artykułów znalazły się regulacje związane z prawem małżeńskim majątkowym, opiekuńczym i spadkowym. Dalej poświęcono uwagę duchowieństwu (rozdz. 23) oraz sprawom majątkowym duchownych (rozdz. 21), skupiając się głównie na dziesięcinach i sposobie ścigania opłat. Ponadto zawarto też przepisy związane z majątkiem szpitalnym i dochodom instytucji i fundacji kościelnych (rozdz. 22). Kolejne 20 rozdziałów zawiera zróżnicowany materiał prawny, składający się z przepisów karnych, administracyjnych, materialnych i proceduralnych. W tej części aktu, liczącego przeszło dwieście artykułów, znajdują się regulacje związane z bezpieczeństwem i porządkiem publicznym, zasady działania wymiaru sprawiedliwości dotyczące m. in. składu sędziowskiego i sposobu jego uzupełniania, wynagrodzenia, kolejności zasiadania za stołem, zaprzysiężenie sędziego ziemskiego, prawa i obowiązki uczestników procesu (w tym kary za niestawienie się w sądzie na wezwanie). Dodatkowo wymieniono tu niektóre kategorie przestępstw i zasady ich karania. Ostatnią grupą przepisów są, począwszy od rozdziału 40, zagadnienia dotyczące stosunków dominialnych i ekonomicznej ochrony interesów feudałów.

Władze księstwa Najwyższym urzędnikiem był starosta (Wrehni Haytman zemsky, Oberster Landeshauptmann) księstwa wykonujący polecenia władcy. Po zatwierdzeniu ordynacji jego rola znacznie wzrosła, gdyż stał się namiestnikiem cesarza sprawującym w jego imieniu władzę. Jego kompetencje rozciągały się również na sądownictwo ponieważ jednocześnie miał pełnić rolę najwyższego sędziego księstwa, przewodniczyć sesjom sądu oraz zatwierdzać wyroki. Funkcję doradczą starosty pełnił sejmik ziemski, któremu ordynacja nie poświęciła jednak zbyt wiele miejsca. Początkowo jego skład tworzyła szlachta, zaś zwoływany był na rozkaz króla przez starostę i sąd ziemski. Obecność na posiedzeniu była obowiązkowa, a niestawienie się podlegało karze dziesięciu grzywien. Instytucja ta szybko przekształciła się w sejmik reprezentantów, w skład którego weszli przedstawiciele duchowieństwa i miast. Delegaci zostali podzieleni na stan panów i stan rycerski. Wkrótce sejmik zaczął zajmować się wszelkimi przejawami życia publicznego, a jego uchwały zatwierdzane były przez cesarza, jako króla czeskiego.