Prowincja śląska 1742-1815

Autor: dr Jakub Grudniewski

Prowincja Śląska (niem. ProvinzSchlesien) 1742-1815 – pruska jednostka administracyjna istniejąca w latach 1742-1945.

Powstanie Śląska pruskiego. Nowy kształt administracyjny oraz próby zintegrowania Śląska z państwem pruskim w XVIII wieku

W końcu okresu panowania dynastii Habsburgów nad Śląskiem (1526-1740) kraj ten był częścią korony czeskiej. Nie był państwem jednolitym pod względem ustroju prawnego, lecz składał się z większych i mniejszych księstw i innych całości politycznych, które od czasów średniowiecznych ulegały wielu podziałom.

Krótko po wstąpieniu na tron króla Prus Fryderyka II nastąpił zgon cesarza Karola VI z dynastii Habsburgów i wstąpienie na tron jego córki Marii Teresy (na podstawie specjalnego dokumentu, który umożliwiał dziedziczenie tronu w linii żeńskiej, tzw. sankcji pragmatycznej). Fryderyk postanowił wykorzystać słabą pozycję polityczną Monarchii Habsburskiej i przekroczył 16 grudnia 1740 roku granicę pomiędzy pruską Brandenburgią a austriackim Śląskiem. W wyniku wojny (I wojny śląskiej, będącej częścią wojny o sukcesję austriacką) i kończącego go pokoju zawartego w Berlinie 28 lipca 1742 roku udało się Fryderykowi przyłączyć do państwa pruskiego Dolnego i Górnego Śląska wraz z Hrabstwem Kłodzkim i eksklawą w Kietrzu, wyłączywszy jednak księstwo cieszyńskie i część księstw: opawskiego i karniowskiego, jak również jedną trzecią księstwa nysko-grodkowskiego. Prusom przypadło wówczas 35 000 km2 terenu Śląska, przy Austrii pozostało zaś jedynie 5100 km2. Pruski Śląsk zamieszkiwało wówczas około miliona mieszkańców. Król Prus ogłosił się wówczas „suwerennym księciem Śląska” („souveräner Herzog von Schlesien”). Panowanie Fryderyka II na Śląsku zostało utrwalone w kończących dwie kolejne wojny prusko-austriackie pokojach w Dreźnie (25 grudnia 1745 roku) oraz w Hubertusburgu (15 lutego 1763 roku).

Król Prus latem 1742 roku rozpoczął przekształcanie istniejącego ustroju Śląska w nowy ustrój, związany z istniejącym dotychczas w państwie pruskim. W tej pierwszej fazie integracji Śląska z państwem pruskim postanowiono również o przynajmniej częściowej modernizacji Śląska pod względem finansowym, wojskowym i gospodarczym, co miało odpowiadać potrzebom pruskiej monarchii absolutnej. Druga faza integracji Śląska z Prusami trwała od końca wojny siedmioletniej (1756-1763) do 1806 roku.

Jeszcze w trakcie trwania działań wojennych w wojnie z lat 1740-1742 utworzono na terenie Śląska Generalny Komisariat Wojenny (General-Feldkriegskommissariat). W styczniu 1741 roku zostały przez Fryderyka II zawieszone dotychczasowe urzędy habsburskie, w tym Urząd Zwierzchni (Oberamt). W tej fazie nastąpiło również zhołdowanie stanów śląskich (dotychczasowych przedstawicieli władzy książęco-sądowniczej): dla Dolnego Śląska 7 listopada 1741 roku, 29 stycznia 1742 roku dla Hrabstwa Kłodzkiego oraz 18 marca 1743 roku dla Górnego Śląska. Król dążył również do zlikwidowania dotychczasowego znaczenia stanów w administracji i prawie obowiązującym na pruskim Śląsku. Śląsk został podzielony w styczniu 1742 roku na dwa okręgi kamer wojenno-dominialnych (Kriegs- undDomänenkammer), jedna z siedzibą w Głogowie, druga – we Wrocławiu. Te kolegialne urzędy miały szeroki zakres kompetencji, obejmujący pobór podatków, domeny królewskie, cła, lasy oraz inne regalia, a także kontrolę nad gospodarką (manufakturami, handlem i rolnictwem), nadzór nad miastami oraz nad Żydami, a także zakwaterowanie wojska. Na poziomie lokalnym wprowadzono system oddzielonej od siebie władzy radców podatkowych (w miastach) oraz landratów (na terenach wiejskich). W miastach pozostawiono szeroki samorząd.

Istotne z punktu widzenia władzy obawiającej się prób przywrócenia monarchii Habsburgów na całym Śląsku było zorganizowanie administracji wojskowej. Polegała ona na utrzymywaniu oddziałów wojskowych w gotowości także w czasach pokoju, utworzeniu garnizonów wojskowych w miastach (w sumie 35 000 ludzi) oraz rozbudowie twierdz w Świdnicy, Nysie, Kłodzku, Koźlu, Brzegu i Głogowie, a także utworzeniu nowej w Srebrnej Górze.

Skonsolidowano również Śląsk z państwem pruskim pod względem administracji sądowej utrzymując sądownictwo patrymonialne na wsiach oraz sądy miejskie, a także sądy w niektórych księstwach (Mediatfürstenthumer). W drugiej instancji sądy te podlegały jednak zależnym od króla Prus rejencjom (Oberamtsregierungen).

Śląsk otrzymał przy tym szczególne miejsce w systemie administracyjnym Prus. Przejawiało się ono w istnieniu specjalnego ministra Śląska. W drugiej fazie integracji, która zapoczątkowana została w 1763 roku, Śląsk został znacznie bardziej skutecznie włączony w ramy państwa pruskiego. Pozyskano wówczas przychylność śląskiej szlachty, którą w 1768 roku obdarowano oddłużeniem na rzecz państwa, zaś dwa lata później utworzono specjalną instytucję kredytową dla niej przeznaczoną, tzw. Ziemstwo Śląskie („SchlesischerLandschaft”). Kapitał początkowy tej instytucji stanowiła pożyczka królewska. Król prowadził przy tym politykę tzw. „pozyskania szlachty” („Adelskonservation”), która polegała na dbaniu o zachowanie przywilejów warstwy szlacheckiej. Kolejnym motorem integracji był rozwój gospodarczy Śląska, który po 1763 roku nabrał rozpędu. Pruska polityka gospodarcza opierająca się na kameralizmie i jego filarach - fiskalizmie i protekcjonizmie - dawała pierwszeństwo przemysłowi i rzemiosłu przed handlem, zapewniając tylko częściowe wsparcie regionowi Śląska. Przemysł tekstylny uległ rozwojowi, pomiędzy 1763 i 1786 rokiem na Śląsku powstało 1300 fabryk (manufaktur). Jednak region rozwijał się przede wszystkim dzięki górnictwu i przemysłowi. Ramy do ich rozwoju dały władze ogólnopaństwowe tworząc w 1768 roku departament górnictwa i hutnictwa w berlińskim Generalnym Dyrektorium, a w 1777 roku ministrem przemysłu Prus został Friedrich Anton von Heinitz, który wraz ze swoim siostrzeńcem Friedrichem Wilhelmem von Redenem wspierał górnośląski przemysł tworząc dla niego strukturę administracyjną (Wyższy Urząd Górniczy – Oberbergamt – we Wrocławiu oraz urzędy górnicze, między innymi w Tarnowskich Górach). Szczególne zasługi względem rozwoju przemysłu na pruskim Śląsku poczynił Reden, który sprowadził na Śląsk maszynę parową (1788), wybudował Kanał Kłodnicki o długości 45 km, budował fiskalne (państwowe) kopalnie węgla kamiennego oraz wybudował pierwszy wielki piec na terenie Niemiec (Gliwice, 1796). Wydobycie węgla zwiększyło się w latach 1791-1817 dziesięciokrotnie – z 78 000 do 773 000 ton.

Śląsk jako prowincja w czasach fryderycjańskich

Po zajęciu terenu Śląska przez Prusy w wyniku pierwszej wojny śląskiej przeobrażeniom uległ ustrój tej dotychczasowej części monarchii habsburskiej. Istniejące władze administracyjne zostały zniesione, a na ich miejsce zorganizowano administrację na wzór pruski. Nie nastąpiła jednak całkowita unifikacja Śląska z pozostałymi częściami Prus, gdyż Śląska nie podporządkowano Generalnemu Dyrektorium, lecz utworzono urząd specjalnego ministra Śląska podległego bezpośrednio królowi.

Wkrótce po zajęciu Śląska przez wojska pruskie władzę sprawował tu Generalny Komisariat Wojenny. Fryderyk II wkrótce (zarządzeniem królewskim z 25 listopada 1741 roku na Śląsku) podzielił zdobytą część Śląska na dwa okręgi (tzw. departamenty), którymi zarządzały kamery wojny i domen (Kriegs- undDomänenkammer): we Wrocławiu i w Głogowie. Wrocławska kamera wojny i domen obejmowała swym zasięgiem Śląsk Górny i część Śląska Dolnego, natomiast głogowska sprawowała władzę na Śląsku Dolnym. Kamery były władzą o podwójnym charakterze: z jednej strony władzą wojskową, z drugiej zaś skarbową. Sprawowały one również nadzór nad sprawami handlu, przemysłu, rzemiosła, związków, Żydów oraz kontrolę nad sprawami miast akcyzowych. Przy kamerach działały specjalne kolegia (na przykład kolegium handlowe oraz medyczne). Podporządkowane również były im niektóre inne urzędy: główny urząd akcyzowy, główny urząd górniczy oraz główny urząd podatkowy.

Jednocześnie wprowadzono w Prowincji Śląskiej podział na powiaty znany z innych terenów pruskich. Na Górnym Śląsku stary ustrój terytorialny, istniejący poprzednio w epoce habsburskiej, utrzymany został, prawdopodobnie ze względu na chęć wymiany Górnego Śląska na inne tereny habsburskie, do 1743 roku. Dopiero wtedy utworzono powiaty na terenie Górnego Śląska, które również były podporządkowane Kamerze we Wrocławiu. Prowincja Śląska w przeciwieństwie do innych pruskich prowincji nie podlegała bezpośrednio Generalnemu Dyrektorium w Berlinie, lecz specjalnemu ministerstwu Śląska, kierowanemu przez ministra Śląska urzędującego we Wrocławiu, ten zaś był podporządkowany królowi.

Kamera głogowska składała się w latach 1742-1809 z następujących powiatów: Świebodzin, Zielona Góra, Kożuchów, Głogów, Góra, Szprotawa (obejmowały księstwo głogowskie oraz przyłączone doń wolne państwo stanowe bytomskie (od 1741 roku księstwo Carolath); Żagań (powiat ten obejmował całe księstwo żagańskie); Lwówek Śląski-Bolesławiec, Jelenia Góra, Jawor (obejmowały teren księstwa jaworskiego); Złotoryja-Chojnów, Legnica, Lubań (obejmowały księstwo legnickie); Ścinawa-Rudna, Wołów (księstwo jaworskie); Milicz-Żmigród (z wolnego państwa stanowego milicko-żmigrodzkiego jak również z mniejszych władztw.

Kamera wrocławska obejmowała natomiast następujące powiaty: sycowski (obejmował wolne państwo stanowe w Sycowie oraz mniejsze władztwo w Goszczu), oleśnicki i trzebnicki (obejmowały one księstwo oleskie); wrocławski, średzki oraz namysłowski (obejmowały księstwo wrocławskie); oławski, brzeski, kluczborski, strzeliński, niemczański (powiaty te obejmowały księstwo brzeskie oraz położony w powiecie kluczborskim Weichbild wołczyński, który należał do księstwa oleśnickiego); świdnicki, strzegomski, bolkowsko-kamiennogórski, dzierżoniowski (powiaty należą do księstwa świdnickiego); kłodzki (rozciągający się na całe Hrabstwo Kłodzkie); ząbkowicki i ziębicki (obejmujące księstwo ziębickie); nyski i grodkowski (obejmujące księstwo nyskie, o ile należało ono do Prus); niemodliński, opolski, oleski, lubliniecki, strzelecki, toszecko-gliwicki, kozielski, prudnicki (obejmowały one byłe księstwo opolskie); głubczycki (powiat ten obejmował pruską część księstwa karniowskiego i morawski dystrykt ze stolicą w Kietrzu); raciborski (obejmujący księstwo raciborskie), bytomski (rozciągał się na terenie wolnego państwa stanowego bytomskiego) oraz pszczyński (obejmował wolne państwo pszczyńskie, wolne władztwo wodzisławskie oraz pruską część wolnego władztwa Chałupki).

W wyniku zmian terytorialnych spowodowanych przez trzeci rozbiór Polski (1795) Prusom przypadł terenom powiatów: siewierskiego i pilickiego leżących dotychczas w granicach I Rzeczypospolitej. Tereny te zostały włączone do Prowincji Śląskiej jako tzw. Nowy Śląsk (Neu-Schlesien) do 1807 roku, kiedy to na mocy pokoju w Tylży, kończącego wojnę pomiędzy Napoleonem a IV koalicją antynapoleońską przeszły do nowo utworzonego Księstwa Warszawskiego, a następnie po 1815 roku do Królestwa Polskiego i dały początek późniejszemu Zagłębiu Dąbrowskiemu. Kamery istniały do 1808 roku, kiedy to zostały zlikwidowane wskutek reform Steina-Hardenberga.

Źródło: D. Gawrecki, J. Grudniewski, R. Kaczmarek, A. Kuzio – Podrucki, J. Sperka, Książęta, starostowie, prezydenci, gubernatorzy, namiestnicy, wojewodowie, marszałkowie na Górnym Śląsku, [w:] Historia Górnego Śląska. Polityka, gospodarka i kultura europejskiego regionu, red. J. Bahlcke, D. Gawrecki, R. Kaczmarek, Gliwice 2011, s. 524.

Śląsk w czasach ministra Hoyma

W 1770 roku ministrem Śląska został hrabia Karl Georg von Hoym (1739-1807), który był stale obecny na terenie prowincji śląskiej jako reprezentant władzy królewskiej. Próbował on przypodobać się zarówno szlachcie śląskiej, jak i królowi, któremu wysyłał raporty dotyczące stanu gospodarki i społeczeństwa na Śląsku. Były one jednak pełne nadużyć słownych i przedstawiały obie te kwestie w znacznie lepszym niż realnym świetle. W 1787 roku Hoym pisał, że Śląsk „jest w stanie być dzięki swojej ludności, przemysłowi i rolnictwu jednym z najszczęśliwszym krajów na Ziemi” zachęcając jednocześnie do zrewidowania poglądów na temat gospodarki merkantylistyczno-kapitalistycznej. Równie optymistycznie pobrzmiewała wizja Śląska zawarta w opublikowanym dziesięć lat później „Tableau über den Zustand des HerzogthumsSchlesien” . Hrabia von Hoym był również ministrem w Prusach Południowych (1794-1798) oraz na Nowym Śląsku.

W latach 90. XVIII wieku echa rewolucji francuskiej dotarły również na Śląsk. Miały miejsce tutaj okresowe powstania ludności chłopskiej oraz rzemieślników (np. w 1793 roku we Wrocławiu). Hoym również po raz pierwszy zaproponował utworzenie odrębnej jednostki administracyjnej dla Górnego Śląska z siedzibą w Gliwicach.

W wyniku klęski Prus w 1806 roku i wkroczeniu Napoleona na teren Śląska został on 22 grudnia 1806 roku zawieszony w obowiązkach, a 30 sierpnia 1807 roku definitywnie zwolniony ze stanowiska.

Pruski Śląsk został szybko zajęty przez wojska napoleońskie (wojna twierdz 1807 roku), a sam kraj zarządzany był przez gubernatora wojskowa i cywilnego zarazem, hrabiego Friedricha Wilhelma von Götzena. Próbował on zorganizować opór zbrojny przeciwko Napoleonowi. Musiał on zrezygnować ze stanowiska w wyniku traktatu w Tylży z 9 lipca 1807 roku.

Upadek finansowy Śląska spowodowany nałożoną przez Napoleona kontrybucją chciał przemóc powołany na stanowisko w czerwcu 1810 roku kanclerz Karl August von Hardenberg. Jego projektem było wypełnianie kontrybucji wojennych oraz uwolnienie spod napoleońskiego systemu politycznego. 30 października 1810 roku wydał on edykt sekularyzacyjny pozbawiający własności klasztory (za wyjątkiem zakonów zajmujących się opieką nad chorymi i oświatą – urszulanki, elżbietanki i bonifratrzy). Wraz z wprowadzeniem w życie tego edyktu została powołana specjalna komisja sekularyzacyjna, której przewodził ścisływspółpracownik Hardenberga, powołany w 1809 roku na wiceprezydenta rejencji wrocławskiej, Theodor von Merckel. Zawieszono wówczas 78 klasztorów, skonfiskowano należące do nich metale szlachetne, pieniądze oraz ozdoby o wartości około 320 tysięcy talarów. Jeden z takich byłych majątków kościelnych posłużyć miał utworzeniu wrocławskiego Uniwersytetu Fryderyka Wilhelma w 1811 roku i połączeniu go z uniwersytetem we Frankfurcie nad Odrą. Niektóre majątki kościelne zostały natomiast przez króla podarowane szczególnie zasłużonym dowódcom z okresu wojen napoleońskich (Gebhard Leberecht von Blücher, Johann Ludwig Yorck von Wartenburg, Wilhelm von Humboldt).

Przemysł w XVIII wieku na Śląsku

Szczególne wsparcie ze strony państwa pruskiego dotyczyło górnictwa i hutnictwa. W 1769 roku ujednolicono prawo górnicze dla Śląska („ordynację górniczą”, osobne prawo górnicze pozostało jedynie w pszczyńskim i bytomskim państwie stanowym). Nowa ordynacja gwarantowała górnikom wolność osobistą spod władzy pana feudalnego oraz podporządkowywała ich wyższemu urzędowi górniczemu, który miał siedzibę początkowo w Reichenstein, a od 1779 roku we Wrocławiu. Początkowo górnictwo rozwijało się przede wszystkim na terenach dolnośląskich (Wałbrzych-Nowa Ruda), a następnie w coraz większym stopniu na Górnym Śląsku. Rozwój przemysłu na Górnym Śląsku w drugiej połowie XVIII wieku łączyć można z takimi nazwiskami jak: minister górnictwa i hutnictwa Prus Friedrich Anton von Heinitz (od 1777 roku) oraz jego siostrzeniec, Friedrich Wilhelm von Reden, od 1779 roku szef wyższego urzędu górniczego. W 1780 roku powstała deputacja górnicza (późniejszy urząd górniczy) w Tarnowskich Górach, w 1784 roku tamże kopalnia węgla Fryderyk, a w 1786 roku huta „Fryderyk”. W 1788 roku w kopalni Fryderyk po raz pierwszy wykorzystano do odwadniania maszynę parową sprowadzoną z Anglii. Dwie państwowe kopalnie węgla kamiennego: w Zabrzu oraz w Chorzowie dostarczały paliwo do dwóch niedaleko położonych hut: w Gliwicach (z pierwszym wielkim piecem na terenie państw niemieckich, 1796) oraz do Huty Królewskiej (1802).

Negatywnie na rozwój gospodarczy państwa pruskiego oddziaływała sytuacja na wsi, gdzie chłopi nie mieli wolności osobistej. Powodowało to konflikty społeczne, które przeradzały się w powstania chłopskie (1793, 1811). Podobna sytuacja dotyczyła położenia socjalnego tkaczy sudeckich (1793). Problem chłopów jednak nie został w tym stuleciu przez państwo rozwiązany, między innymi dlatego, że uprzywilejowana sytuacja szlachty wynikała z faktu, iż stanowiła ona rezerwuar dla warstwy wyższych oficerów oraz urzędników. Szlachta jednocześnie popadała w coraz większe długi, czemu miało zapobiec utworzenie przez Fryderyka II specjalnej instytucji kredytowej, „Ziemstwa Śląskiego”, w 1770 roku.

Pruskie zmiany administracyjne na początku XIX wieku

Po klęsce Prus w bitwie pod Jeną i Auerstadt w 1806 roku w walce z IV koalicją antynapoleońską nastąpiła głęboka reorganizacja administracji państwowej. Traktat w Tylży, podpisany w lipcu 1807 roku, uwidocznił słabość zacofanego państwa pruskiego w walce z nowoczesną Francją. Na szczeblu ogólnopaństwowym zlikwidowano wówczas Tajną Radę oraz Generalne Dyrektorium. W ich miejsce utworzono ministerstwa (resorty): spraw zagranicznych, spraw wewnętrznych, finansów, wojny i sprawiedliwości. Kraj podzielono na dziesięć prowincji, a te na rejencje. Na czele prowincji stanął wówczas nadprezydent.

Urząd nadprezydenta utworzono zarządzeniem królewskim z 16 lutego 1808 roku, ostateczne jednak uregulowanie jego władzy nastąpiło zarządzeniem z 30 kwietnia 1815 roku tym samym określając jego zakres działania, a uzupełniono je w rozporządzeniu z 31 grudnia 1825 roku.

Instrukcja wykonawcza z 23 grudnia 1808 roku charakteryzowała główne kompetencje urzędu nadprezydenta. Nadprezydent był władzą wykonawczą w stosunku do władz centralnych oraz nadzorczą i doradczą w stosunku do rejencji. Należy jednak stwierdzić, że nie stanowił on ogniwa pośredniego pomiędzy tymi szczeblami. Zajmował się on na przykład nadzorem nad samorządem miejskim, zakładami użyteczności publicznej oraz nad więzieniami. Posiadał on również inicjatywę pod względem inwestycji budowlanych, w tym melioracyjnych, wychodzących poza granice jednej rejencji. Rejencje podlegały bezpośrednio ministerstwom. Nadprezydent był zatem kimś w rodzaju komisarza rządowego.

W latach 1808/1809 zostały zlikwidowane Kamery oraz zarządzane przez nie okręgi. Na ich miejsce funkcjonować zaczęły w ramach Prowincji Śląskiej rejencje: legnicka i wrocławska, które rozpoczęły swoje urzędowanie w kwietniu 1809 roku.

Bibliografia

1. Acta Borussica. Denkmäler der Preußischen Staatsverwaltung im 18. Jahrhundert. Herausgegeben von der Königlichen Akademie der Wissenschaften. Behördenorganisation und allgemeine Staatsverwaltung. Sechster Band, Berlin 1901.
2. Actenstücke, Berichte und andere Beiträge zur Geschichte Schlesiens seit dem Jahre 1740, hrsg. von Gustav Adolf Stenzel, „ScriptoresRerumSilesiacarum“ 5, Breslau 1851.
3. Die Instruktion für die Oberpräsidenten vom 31. Dezember 1825 und die Instruktion zur Geschäftsführung der Regierungen in den Königlich Preußischen Staaten vom 23. October 1817. Zusammengestellt und mit Erläuterungen versehen, Hannover 1884.
4. Fechner H., Hoym, Karl Georg Heinrich von, [w:] Allgemeine Deutsche Biographie 13 (1881), s. 219-225.
5. Gesamelte Nachrichten und Documente der gegenwärtigen Zustand des Herzothums Schlesiens, Königreich Böhmens, und Erb-HerzogthumOesterreichs betreffend, [bmw] 1742.
6. Grünhagen C., AusHoyms Berichten von der schlesischen Grenze in den Jahren 1787-1791 und 1795, „Zeitschrift des Vereins für Geschichte Schlesiens“ 34 (1900), s. 325‒338.
7. Grünhagen C., Biographie Hoyms, „Zeitschrift des Vereins für Geschichte Schlesiens ” 46 (1912), s. 66‒89.
8. Grünhagen C., Schlesien im Jahre 1797. Bericht des Ministers Grafen Hoym, „Zeitschrift des Vereins für Geschichte Schlesiens“ 33 (1899), s. 355‒368.\
9. Grünhagen C., Schlesien unmittelbar nach dem Hubertusburger Frieden, „Zeitschrift des Vereins für Geschichte Schlesiens“ 25 (1891).
10. Grünhagen C., Schlesien unter Friedrich dem Großen. Band 1: 1740-1756 Band 2: 1756-1786, Breslau 1890, 1892.
11. Henning H., Der Zustand der schlesischen Festungen im Jahre 1756 und ihre Bedeutung für die Frage des Ursprungs des Siebenjährigen Krieges, Jena 1899.
12. Historia Górnego Śląska. Polityka, gospodarka i kultura europejskiego regionu, red. J. Bahlcke, D. Gawrecki, R. Kaczmarek, Gliwice 2011.
13. Historia Górnego Śląska. Polityka, gospodarka i kultura europejskiego regionu, red. J. Bahlcke, D. Gawrecki, R.Kaczmarek, Gliwice 2011.
14. Historia Śląska Tom I do 1763, Część III od końca XVI wieku do 1763 roku, red. K. Maleczyński, Wrocław-Warszawa-Kraków 1963.
15. Historia Śląska Tom II 1763-1850, Część I 1763-1807, red. W. Długoborski, Wrocław-Warszawa-Kraków 1966.
16. Historia Śląska, red. M. Czapliński, Wrocław 2007.
17. Instruktion für die Oberpräsidenten in den Provinzen v. 23. Dezember 1808, [w:] Sammlung der für die Königlichen Preußischen Staaten erschienenen Gesetze und Verordnungen von 1806 bis zum 27ten Oktober 1810, s. 373‒377.
18. Linke O., Friedrich Theodor von Merckel im Dienste fürs Vaterland. Teil II. Darstellungen und Quellen zur schlesischen Geschichte, Breslau 1910.
19. Loewe V., Oberschlesien und der preussische Staat. T. 1: 1740-1815, Breslau 1930.
20. Schädrich F., Das Generalfeldkriegskommissariat in Schlesien 1741, „Historische Untersuchungen“ 2, Breslau 1913, s. 38-52.
21. Skalweit S., Hoym, Karl Georg Heinrich von, [w:] Neue Deutsche Biographie 9 (1972), s. 671-672.
22. Straubel R., Biographisches Handbuch der preußischen Verwaltungs- und Justizbeamten 1740-1806/15, München 2009.
23. Verwaltungsgeschichte Ostdeutschland. Organisation-Aufgaben-Leistungen der Verwaltung, hrsg. von G. Heinrich, F.-W. Henning, K.G.A. Jeserich, Stuttgart-Berlin-Köln 1992.
24. Ziekursch J., Das Ergebnis der friderizianischen Städteverwaltung und die Städteordnung Steins, Jena 1908.
25. Ziekursch J., Hundert Jahre schlesischer Agrargeschichte. Vom Hubertusburger Frieden bis zum Abschluss der Bauernbefreiung, Breslau 1927.

Źródła on-line

Schlesische Provinzialblätter

Sammlung aller in dem souverainenHerzogthum Schlesien und der demselben incorporirten Grafschaft Glatz in Finanz-, Policey-Sachen etc. ergangenen und publicirten Ordnungen, Edicte, Mandate, Rescripte etc. welche währender Zeit der glorwürdigsten Regierung Friedrichs II. Königs von Preußen als souverainen Obristen Herzogs von Schlesien herausgekommen sind, Breslau 1759-1790

Neue Sammlung aller in dem souverainenHerzogthum Schlesien und der demselben incorporirten Grafschaft Glatz in Finanz-, Policey-Sachen etc. ergangenen und publicirten Verordnungen, Edicte, Mandate, Rescripte etc. welche währender Zeit der glorwürdigsten Regierung Friedrich Wilhelms II(I). König von Preußen als souverainen Obersten Herzogs von Schlesien herausgekommen sin,. Breslau: 1792–1824