Wolne Państwo Stanowe

Wolne Państwo Stanowe (Freie Standesherrschaft) – całkowicie wyodrębnione ze struktury ustrojowo-prawnej księstw, niezależne terytorium będące, obok księstw lennych i dziedzicznych, jednym z elementów struktury terytorialnej feudalnego Śląska. Obszar ten stanowił pełną własność alodialną, równorzędną księstwom pod względem ustrojowym, powstałą w wyniku wykupu majątków od króla bądź książąt śląskich wraz z prawami książęcym, jednak bez książęcego tytułu.

Geneza

Pierwsze obszary, mające w ciągu XVI i XVII wieku osiągnąć rangę państw stanowych pojawiły się na Śląsku u schyłku rządów Macieja Korwina. Należały do nich Ścinawa, Wąsocz oraz Syców, który jako jedyny z trzech wymienionych utrzymał swoją pozycję, wchodząc w epokę jagiellońską w nowej formie ustrojowej. Wówczas ukonstytuowała się prawna natura tych nowych tworów jako wolne państwa stanowe, których właściciele tytułowani wolnymi panami stanowymi (Freiherr), pozostawali w bezpośredniej zależności od króla czeskiego. Podobnie, jak książęta śląscy składali mu hołd i przysięgę lenną, jednak akt ten nie czynił z nich królewskich wasali, ponieważ nabyty przez nich majątek stanowił własność alodialną, a więc nieograniczoną i wolną od zobowiązań oraz ciężarów feudalnych. W przeciwieństwie do książąt, wolni panowie hołdowali królowi w pozycji stojącej, co stanowiło swoisty wyraz wierności. Za panowania Jagiellonów rozstrzygnięto też miejsce wolnych panów w strukturze Sejmu Śląskiego. Systematyzacja ta od początku budziła kontrowersje wśród jego tradycyjnych uczestników – książąt piastowskich, jako że wolni panowie byli nie tyle nowym, ale i obcym elementem, gdyż początkowo byli to głównie panowie czescy. W myśl edyktu Władysława Jagiellończyka z 1504 r. mieli więc zasiadać w pierwszej sejmowej kurii, ale po książętach i z jednym tylko, wspólnym wotum.

Do końca panowania Jagiellonów ugruntowała się też ilość wolnych państw stanowych w liczbie czterech: sycowskie (1498), żmigrodzkie (1492), pszczyńskie (1517) i milickie (1521). W 1601 roku godność wolnego pana stanowego otrzymał Jerzy von Schönaich, lecz jego państwo siedlisko-bytomskie zostało uznane dopiero w 1697 roku. W tymże roku powstało również państwo bytomskie na Górnym Śląsku, zaś w 1741 roku dołączyło do nich państwo goszczańskie.

Na Śląsku obok wolnych państw stanowych istniały również państwa mniejsze (freie Minderherrschaften, status minores). Kształtowały się w wyniku wydzielenia obszarów z księstw bądź wolnych państw stanowych, ale nie były wyodrębnione ustrojowo. Ich posiadacze w przeciwieństwie do wolnych panów podporządkowani byli nie monarsze lecz generalnemu staroście ani nie posiadali sesji i wotum w ogólnośląskich zgromadzeniach stanowych. Należały do nich Wodzisław, Bielsko, Frydek, Skoczów ze Strumieniem, Międzybórz, Olbrachcice i Ściborzyce Małe, Bohumin i Sułów .