Klimat (typy, rozmieszczenie)

Autorzy: dr hab. prof. UŚ Mariusz Rzętała, dr Robert Machowski

ENCYKLOPEDIA WOJEWÓDZTWA ŚLĄSKIEGO

TOM: 2 (2015)

Klimat to ustalony na podstawie wieloletnich obserwacji, charakterystyczny dla danego obszaru, zespół zjawisk i procesów atmosferycznych, kształtujących się pod wpływem właściwości fizycznych i geograficznych tego obszaru . W naturalnych warunkach klimat kształtowany jest przez grupę czynników radiacyjnych, wilgotnościowych i cyrkulacyjnych, modyfikowanych warunkami lokalnymi. Największe znaczenie w tym względzie przypisuje się położeniu geograficznemu, wysokości nad poziomem morza, odległości od mórz bądź lądów, rzeźbie terenu oraz rodzajowi jego pokrycia . Nie bez znaczenia pozostaje także wpływ człowieka na warunki klimatyczne, uwidaczniający się szczególnie silnie w ostatnich dekadach . Niezależnie od wpływów antropogenicznych, warunki pogodowe i klimatyczne województwa śląskiego należy określić jako typowe dla odmiany przejściowej strefy klimatu umiarkowanego ciepłego, kształtowanego przez szereg elementów klimatu i pogody, z których najważniejsze to (tab. 1, fot. 1): temperatura powietrza, ciśnienie atmosferyczne, wiatr, wilgotność powietrza, zachmurzenie, opady atmosferyczne, usłonecznienie.

Elementy klimatu i pogody

Tabela 1. Zmiany parametrów meteorologicznych na wybranych stacjach meteorologicznych w województwie śląskim w latach 2000-2013, autor M. Rzętała, R. Machowski (wg danych IMGW).

Temperatura powietrza

Zmiany temperatury powietrza w ciągu roku na terenie województwa śląskiego powodowane są różną ilością dopływającej energii słonecznej do powierzchni Ziemi, co bezpośrednio wpływa na zmiany temperatury podłoża. Stosunki termiczne kształtowane są także przez ogólną cyrkulację atmosfery. Dosyć istotne znaczenie odgrywa także transformacja powietrza wskutek procesu wymiany energii cieplnej na powierzchni granicznej między atmosfera a jej podłożem. Poza naturalnymi czynnikami klimatotwórczymi, zwłaszcza w środkowej części województwa, istotną rolę odgrywa silna antropopresja modyfikująca warunki termiczne . Na większości obszaru województwa śląskiego średnia roczna temperatura powietrza kształtuje się na poziomie pomiędzy 7°C a 8°C . W zasadzie jest to cała północna i środkowa część województwa. Nieco wyższa od 8°C średnia roczna temperatura powietrza, charakterystyczna jest dla południowo-zachodniego sektora opisywanego obszaru, który obejmuje okolice Rybnika, a także część doliny Wisły w rejonie Zbiornika Goczałkowickiego. W sąsiedztwie Zawiercia średnia roczna temperatura powietrza nie przekracza 7°C. Dotyczy to także południowej części województwa śląskiego. W jego beskidzkiej części średnia roczna temperatura powietrza spada wraz ze wzrostem wysokości terenu nad poziom morza, do wartości poniżej 4°C w najwyższych partiach wzniesień.

W województwie śląskim w przebiegu rocznym najwyższe średnie miesięczne temperatury powietrza przypadają na lipiec. Najcieplejszym obszarem są tereny wokół Rybnika, gdzie w lipcu średnia miesięczna temperatura powietrza przekracza 16°C. Pozostała część województwa, na północ od linii wyznaczonej położeniem Bielska-Białej, średnia miesięczna temperatura tego miesiąca zawiera się w przedziale 14-16°C. W południowej części opisywanego terenu średnie miesięczne temperatury lipca obniżają się poniżej 10°C w najwyższych partiach Beskidów. Najniższe średnie miesięczne temperatury powietrza (poniżej -4°C) w województwie śląskim notuje się w styczniu i charakterystyczne są dla jego południowej, beskidzkiej części. Równie chłodno jest także na niewielkim obszarze, który znajdujący się nieco na północny-wschód od Zawiercia. Najwyższe średnie miesięczne temperatury w styczniu (powyżej -2°C) zazwyczaj występują na zachód od Rybnika oraz w wąskim, równoleżnikowym pasie obejmującym swym zasięgiem tereny na południe od doliny Wisły i na północ od Bielska-Białej. W pozostałej części województwa w styczniu średnia miesięczna temperatura powietrza zawiera się w przedziale pomiędzy -2°C a -4°C .

Najwyższa średnia roczna temperatura maksymalna kształtuje się na poziomie powyżej 13°C i występuje w południowo-zachodniej części województwa śląskiego, w zasięgu doliny Odry i okolic Rybnika. Największy udział powierzchni województwa znajduje się w zasięgu średniej rocznej temperatury maksymalnej pomiędzy 12°C a 13°C. Zasadniczo jest to obszar od północnych granic województwa po linię wyznaczoną przez Bielsko-Białą. Wyjątek stanowi północno-wschodni sektor województwa (na wschód od doliny Warty), gdzie średnia roczna temperatura maksymalna jest niższa od 12°C. Sytuacja ta dotyczy również Beskidów, gdzie średnia roczna temperatura maksymalna spada poniżej 7°C.

Średnia roczna temperatura minimalna w województwie śląskim zmienia się w zakresie od poniżej 1°C do powyżej 4°C. Ponownie najchłodniej jest w szczytowych partiach Beskidów. Również najcieplejszym obszarem jest zachodnia część województwa obejmująca tym razem nieco większy obszar, a mianowicie dolinę Odry, okolice Rybnika oraz dodatkowo tereny od Gliwic po zachodnie granice województwa, a także północ województwa od jego granicy po Częstochowę. W środkowej części województwa średnia roczna temperatura minimalna zawiera się w przedziale 3-4°C.

Zakres zmian ekstremalnych temperatur powietrza zmierzonych na obszarze województwa śląskiego w wieloleciu 1966-1995 jest dosyć duży. Maksymalną temperaturę wynoszącą 37°C zanotowano 01.08.1994 r. na posterunku w Rybniku oraz w Bieruniu Starym 29.08.1992 r. Minimum wynoszące -37,2°C zmierzono 08.01.1987 r. na posterunku w miejscowości Brusiek. Podobnie duża amplituda odnosi się do temperatur powietrza najchłodniejszego i najcieplejszego miesiąca w roku. Najniższą minimalną miesięczną temperaturę (-29,7°C) zmierzono w Raciborzu 07.01.1985 r. a maksymalna temperatura w styczniu wynosiła +15,0°C i zanotowano ją 08.01.1994 r. w Bielsku-Białej. Najwyższą maksymalną temperaturę wynoszącą 35,7°C zmierzono 31.07.1994 r. w Raciborzu. W tym samym miesiącu minimalna temperatura wynosiła jedynie 4,3°C i dotyczy Bielska-Białej, kiedy to zmierzono ją 09.07.1993 r.

Bibliografia

1. Hesse M., Piętra klimatyczne w polskich Karpatach Zachodnich. Prace Geograficzne nr 11. Zeszyty Naukowe UJ, Kraków 1965. s. 1-258.
2. Kruczała A., (red.): Atlas klimatu województwa śląskiego. IMiGW Odział w Katowicach, Katowice 2000. 116 s.
3. Leśniok M., Zanieczyszczenie wód opadowych w obrębie Wyżyny Śląsko-Krakowskiej. Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 1996. 124 s.
4. Łupikasza E., Widawski A., Warunki klimatyczne obszaru Górnośląskiego Związku Metropolitalnego. [w:] R. Dulias, A. Hibszer (red.): Górnośląski Związek Metropolitalny. Zarys geograficzny. Polskie Towarzystwo Geograficzne – Oddział Katowicki, Sosnowiec 2008. s. 90- 104.
5. Niedźwiedź T., Rola cyrkulacji atmosfery w kształtowaniu klimatu Górnego Śląska. [w:] M. Rzętała, T. Szczypek (red.): 47 Zjazd PTG „Geografia w kształtowaniu i ochronie środowiska oraz transformacji gospodarczej regionu górnośląskiego”. Obrady plenarne. Polskie Towarzystwo Geograficzne – Oddział Katowicki, Uniwersytet Śląski – Wydział Nauk o Ziemi, Sosnowiec 1998. s. 35-49.
6. Okołowicz W., Klimatologia ogólna. PWN, Warszawa 1969.
7. Romer E., Regiony klimatyczne Polski. Prace Wrocławskiego Towarzystwa Naukowego. Seria B, nr 16. Nakładem Wrocławskiego Towarzystwa Naukowego, Wrocław 1949. 26 s.
8. Sztyler A., Zmiany natężenia bezpośredniego promieniowania słonecznego w przedziałach widma dla procesów biologicznych i energetycznych w miejskich warunkach GOP. [w:] Materiały 36 Ogólnopolskiego Zjazdu Polskiego Towarzystwa Geograficznego. Część 2: Obrady sekcyjne. WNoZ UŚ, Oddział Katowicki PTG, Sosnowiec-Katowice 1987. s. 33-33.
9. Woś A., Klimat Polski. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1999. 306 s.

Źródła on-line

• Okólnik nr 11 Prezesa Rady Ministrów z dnia 9 maja 1949 r. w sprawie nazw Województw (Monitor Polski z 1949, nr 31, poz. 453)