Ruchy społeczne

[[Kategoria:

Autor: dr Marcin Gacek

ENCYKLOPEDIA WOJEWÓDZTWA ŚLĄSKIEGO

TOM: 2 (2015)

Geneza pojęcia ruchy społeczne

Pojęcie ruchów społecznych jest przedmiotem badań różnych dyscyplin naukowych takich jak psychologia społeczna i polityczna, socjologia zmian społecznych, socjologia polityki, socjologia organizacji, struktur społecznych i religii, socjologia miejska, socjologia ruchów społecznych, politologia a także historia.

Historia za pierwszy prehistoryczny wielki ruch społeczny uznaje, w oparciu o źródła pisane, strajk pracowników egipskich pomiędzy 1190-1180 p.n.e w Deir el-Médineh za panowania Ramzesa III. Kolejnymi były: bunt niewolników na Sycylii ok. VI w.p.n.e. i powstanie Spartakusa. W okresie nowożytnym zaliczamy do ruchów społecznych, również wielkie bunty chłopskie w średniowieczu. W socjologii za pierwsze zdarzenie historyczne badane przy pomocy metody socjologicznej wykorzystującej pojęcie ruchu społecznego, uznaje się Rewolucję Francuską. Pojęcie ruchy społeczne, pozostawało od samego początku istnienia socjologii w obszarze jej zainteresowań. Ruch społeczny istnieje w sytuacji, w której duża grupa ludzi, podejmuje działania mające na celu zmianę istniejącego stanu rzeczy, w którym przyszło im żyć. Działając w oparciu o przyjętą strategię dążą oni do zmiany regulacji prawnych, zniesienia ograniczeń kulturowych, walczą ze stereotypami, uprzedzeniami ale także chcą zmienić tradycje i religię, idee, ideologię lub strukturę społeczną czy administracyjną. Ruchy społeczne zawsze rodzą się tam gdzie istnieje niezadowolenie z rzeczywistości społeczno-ekonomicznej i politycznej. „Ruchy społeczne są więc produktem, jak i wskaźnikiem niezadowolenia społecznego, świadczą o tym, że stan istniejący nie zaspokaja ludzkich aspiracji lub, że poziom tolerancji dla niedogodności materialnych, religijnych, intelektualnych czy politycznych został przekroczony”. Tym co odróżnia ruchy społeczne od innych zachowań zbiorowych czy też rozruchów, niepokoi społecznych jest wyznaczenie sobie celu: którym jest jakiegoś rodzaju zmiana społeczna. Ruchy społeczne przebiegają w ramach działań niezinstytucjonalizowanych i niesformalizowanych, a przynajmniej nie w pełni zinstytucjonalizowanych i sformalizowanych.

Istnienie i działanie ruchów społecznych jest uzależnione od szeroko rozumianego otoczenia zatem jak pisze Bronisław Misztal pojęcie ruchu społecznego powinno być analizowane „…w ramach zakreślonych przez teorie zmiany społecznej i przyczynowości historycznej.” .

Teorie zmian społecznych a ruchy społeczne

Teorie zmian społecznych należą do najważniejszych zagadnień socjologicznych. Najkrócej i najdosadniej ujmuje to Piotr Sztompka. „Socjologia narodziła się w XIX wieku jako teoria zmian społecznych.” Przyczyny zmian społecznych mogą być zewnętrzne jak i imannentne a co najistotniejsze obydwie te grupy zmian mogą zachodzić jednocześnie. Wyróżnia się cztery wizje teorii zmian społecznych. Pierwsza to ewolucjonistyczna, w której mieszczą się dwie istotne dla pojęcia ruchów społecznych: teoria modernizacji i społeczeństwa postindustrialnego. Wizja druga cykliczna jest przede wszystkim oparta na historycznym ujęciu Vilfredo Pareto, w którym system społeczny poddany jest nieustającym fluktuacjom a najważniejszą zmianą jest teoria krążenia elit<Mref> M. Stefaniuk, Teoria elit Vilfreda Pareta, Lublin 2001. </ref>. Wizja trzecia: dialektyczna związana jest z materializmem historycznym i wszelkimi teoriami postmarksitowskimi. Oraz wizja czwarta – stawanie się społeczeństwa, w ramach której wyróżniamy dwie teorie: socjologii historycznej z teorią podmiotowości oraz teorię stawania się społeczeństwa. Dla pojęcia ruchów społecznych najważniejsze wydają się teorie modernizacji i socjologii historycznej. Bardzo skrótowo można zdefiniować zmianę społeczną jako element dynamiki społecznej przejawiającej się w ciągłej zmianie społeczeństwa, którą możemy określić poprzez wykazanie stopnia modyfikacji dokonujących się w danym okresie w obrębie instytucji społecznych oraz porównaniem zmian do czynników stałych takich jak np. wielkie systemy religijne. Do oznaczenia zmiany społecznej służą trzy pojęcia:

• neutralnej zmiany
• wartościującego wzrostu
• oraz ideologicznie umocowanego postępu.

Anthony Giddens określa trzy ogólne czynniki zmiany społecznej: środowisko fizyczne (społ. dostosowuje się do warunków fizycznych takich jak klimat, krajobraz etc.), organizacje polityczne, w których są zorganizowane społeczeństwa oraz czynniki kulturowe. W przypadku epoki nowoczesnej Giddens wyróżnia czynniki ekonomiczne (przemysł, nauka, technika, które będą bezpośrednio oddziaływać na ruchy społeczne). Czynniki polityczne np.: zwycięstwa militarne, upadek komunizmu etc., które pozwalają na tworzenie się ruchów społecznych lub same były pod wpływem ruchówy społecznych vidé Solidarność. Trzecią grupą czynników pozostaje niezmiennie kultura jak np. makdonaldyzacja kultury lub wzrost znaczenia ekstremizmu islamskiego.

Zasadność odwołania się do teorii modernizacji jako najważniejszej teorii zmian wpływającej na ruchy społeczne potwierdza fakt, że wraz z modernizacją, industrializacją, postindustrializacją, tworzeniem się społeczeństwa sieci i rewolucji informatycznej wzrasta ilość ruchów społecznych. Rozwój przemysłu, tworzenie się społeczeństwa masowego, nacjonalizmy, faszyzm, komunizm, to przykład ruchów społecznych, które są wpisane w proces modernizacji i jednocześnie same są jego twórcami. Protesty studenckie w 1964 roku w USA i 1968 roku w Europie to wynik wchodzenia w postindustrializm i silnej urbanizacji społeczeństw uprzemysłowionych. W zupełnie innej kulturze ale również w momencie gwałtownych przekształceń gospodarczych i dynamicznego przepływu ludności ze wsi do miasta dochodzi do tragicznych demonstracji studentów chińskich na Placu Tienanmen w Pekinie w 1989 roku. Ruch ekologiczny i pacyfistyczny są dziećmi postindistrializacji. Wiek dwudziesty był na pewno wiekiem wielkich ruchów społecznych. Początek dwudziestego pierwszego wieku też nie pozostawia złudzeń co do wpływu rozwoju technologii, umasowienia edukacji i powiększenia czasu wolnego na potencjalność tworzenia się ruchów społecznych. Współczesne ruchy społeczne są mniej podatne na stare ideologie za to bardziej spontaniczne. Sprzeciw wobec GMO, ruch antyACTA, antyglobalizm a w końcu Arabska Wiosna Ludów − która była tak naprawdę Zimą Ludów − z jednej strony posiadają wszystkie cechy ruchu społecznego: są celowe, sprzeciwiają się rzeczywistości zastanej lub narzucanej odgórnie, są masowe w oparciu o samoświadomość i wspólnotę kulturową a jednocześnie dzięki portalom społecznym mają wysoki poziom spontaniczności. Są to ruchy społeczne opierające się o rewolucję informatyczną.

Rodzaje ruchów społecznych

Ruchy społeczne możemy podzielić ze względu na różne kryteria. Pierwszy związany jest z dynamiką zmian. Możemy wyróżnić ruchy reformatorskie dążące do zmian w ramach obowiązujących norm prawnych, w sposób ewolucyjny poprzez modyfikacje norm prawnych (np. ruchy dążące do zmian ruchu drogowego, antynikotynowe, związki zawodowe). Ruchy społeczne zmierzające do fundamentalnych zmian wartości i zasad porządku społecznego będą ruchami radykalnymi (Wiosna Arabska, Majdan). Drugi podział dokonuje się ze względu na stosunek do zmian. Ruchy dążące do zmian nazywamy innowacyjnymi. Często gdy zmiany społeczne zachodzą zbyt gwałtownie rodzą się ruchy społeczne zachowawcze, dążące do zatrzymania zmian (lub do powrotu do stanu poprzedniego), które dla pewnych grup ludzi są trudne lub po prostu nie do zaakceptowania na gruncie aksjologicznym. Ruchy zachowawcze nie zawsze są konserwatywne. O ile ruchy antyaborcyjne możemy uznać za konserwatywne to już nie możemy tego powiedzieć o ruchach społecznych przeciwstawiających się globalizacji gospodarki, wykorzystaniu energii nuklearnej czy radykalnych ruchów ekologicznych. Najnowszym podziałem ruchy społeczne. jest podział na ruchy społeczne stare i nowe. Stare ruchy wyrosłe w okresie industrialnym, choć to one są najlepiej zbadane przez socjologię, albo straciły na znaczeniu ze względu na zanik wyraźnego podziału na warstwy (czy w ujęciu marksistowskim na klasy) bądź przekształciły się w sformalizowane organizacje np. związki zawodowe (które możemy zaliczyć do starych ruchów społecznych) lub w ramach dynamiki politycznej weszły w obszar polityki (mogły też zaniknąć). Nowe ruchy społeczne np. ruch ekologiczny czy ruch feministyczny wbrew swojej nazwie są „starymi” ruchami społecznymi sięgającymi korzeniami do lat sześćdziesiątych ubiegłego wieku, albo do czasów jeszcze odleglejszych (sufrażystki). Cechą wyróżniającą nowe ruchy społeczne jest ich charakter przekrojowy, przechodzący przez wszystkie warstwy społeczne, uniwersalistyczny, gdzie ludzi o różnym statusie społecznym łączy wizja lub idea, o którą są wstanie walczyć. Takimi ruchami społecznymi o młodszym wieku będą antyglobaliści, ruch anty-ACTA(celem jest wolność w cyberprzestrzeni). Otwartym pozostaje pytanie czy prekariat stanie się nową klasą ponad warstwami czy też przerodzi się w ruchy społeczne o określonych celach np. politycznych. Na razie posiada już jeden z elementów przynależnych ruchom społecznym – sprzeciw wobec rzeczywistości zastanej i potencjalność przekształcenia się w ruch reformatorski lub rewolucyjny.

Zarówno socjologia historyczna jak i teoria modernizacyjna wskazują na perspektywę historyczną ruchy społeczne. jako najważniejszą do ich analizy. Oprócz niej możemy wskazać jako najważniejsze (z wielu) perspektywę poznawczą, kulturową, konfliktu czy zmiany. Niewątpliwie jest jeden rodzaj ruchów społecznych, który łączy wszystkie wymienione perspektywy. Są nimi ruchy polityczne. Można je rozpatrywać w perspektywie teorii zmian modernizacyjnych jak i przyczynowości historycznej. Są one również istotne z punktu wiedzenia regionalizmu. W perspektywie historycznej możemy wskazać ruchy społeczne, które w celu wprowadzenia zmian w organizacji państwa lub działań państwowotwórczych dążyły do zdobycia władzy politycznej(Gandhi). Ruch polityczny to dążenia społeczne, które usiłują doprowadzić do zmiany istniejących warunków lub ich zachowania na drodze wywierania wpływu na rządy lub poprzez walkę o władzę. Ruch polityczny to szczególny przypadek ruchy społeczne.. Cechą wyróżniająca go jest to, że posługuje się środkami politycznymi. Ruchy polityczne były traktowane jako pochodna podziału klasowego społeczeństwa. W literaturze zachodniej, szczególnie francuskiej wpływ teorii marksistowskiej jest istotny stąd w literaturze przedmiotu spotykamy kryterium klasowe podziału ruchów politycznych. Wydaje się jednak, że współcześnie ważniejszym podziałem jest kryterium stosunku do ustroju. Współcześnie nie brakuje poglądów nie tylko dążących do zmian w ramach demokracji ale i kontestujących samą demokrację. Stąd pojęcie „kryzysu demokracji”. Zatem możemy wyróżnić ruchy polityczne zachowawcze, reformatorskie, rewolucyjne lub kontrrewolucyjne. Ruchy polityczne zachowawcze będą np.. ruchami w obronie demokracji czy ustroju. Ruchy reformatorskie to ruchy dążące do zmian w ramach ustroju i norm prawnych. Współcześnie to ruchy emancypacyjne (np. dążenie do parytetu płci w polityce), na rzecz rozwoju społeczeństwa obywatelskiego etc. Obecnie to najczęściej ruchy dążące do zwiększenia partycypacji obywatelskiej a zatem dążące do upodmiotowienia jednostki w państwie. Nowe polityczne ruchy społeczne. dążą do podwyższenia poziomu demokracji poprzez poszerzenie jej istoty i esencji tzn. pluralizmu i konkurencji politycznej zwiększającej reprezentatywność polityczną w poliarchii. W ramach tego nurtu będą również działały wszelkiego rodzaju ruchy społeczne. dążące do decentralizacji, dekoncentracji, regionalizacji polityki, uzyskania autonomii etc. Jednoznacznie trzeba podkreślić, że określenie tych ruchów jako postępowych czy zachowawczych zależy od subiektywnej aksjologii oceny tych ruchów. Np. dążenia do uzyskania niepodległości Katalonii poprzez poszerzanie autonomii można oceniać afirmatywnie jako dążenie do demokratyzacji polityki i zadość uczynienie dążeniom politycznym Katalończyków jak i można go oceniać negatywnie jako osłabianie Hiszpanii. Ruchy rewolucyjne zmierzające do obalenia ustroju państwa np. Wiosna Arabska, lub konkretnej władzy np.: Majdan. Ruchy kontrrewolucyjne np. frankizm. Ruchy polityczne możemy również podzielić ze względu na stopień ich organizacji:

• spontaniczne ruchy polityczne pozbawione organizacji i z reguły krótkotrwałe;
• zorganizowane dość luźno i na ogół krótkotrwałe;
• ruchy polityczne o wysokim stopniu organizacji i trwałości, których najbardziej rozpowszechnioną postacią są partie polityczne.

Bibliografia

1. Castells I., Władza komunikacji, tłum. J. Jedliński, P. Tomanek. Warszawa 2013.
2. Chałasiński J., Antagonizm polsko-niemiecki w osadzie „Kopalnia” na Górnym Śląsku, Warszawa 1936.
3. Czapliński M., Najpilniejsze deficyty śląskich badań historycznych, w: Deficyty badań śląskoznawczych, red. M. S. Szczepański, T. Nawrocki, A. Niesporek, Katowice 2010.
4. Dahl R. A., Stinebrickner B., Współczesna analiza polityczna, Warszawa 2007.
5. Gacek M., Socjologia polityki Raymonda Arona, "Studia Socjologiczne" 2013, nr 4.
6. Giddens A., Socjologia, tłum. A. Szulżycka, Warszawa 2004.
7. Hoppe H. H., Demokracja – bóg, który zawiódł. Ekonomia i polityka demokracji, monarchii i ładu naturalnego, tłum. W. Falkowski, J. Jabłecki, Warszawa 2006.
8. Współczesne teorie socjologiczne, red. A. Jasińska-Kania, Warszawa 2006.
9. Pierony. Górny Śląsk po polsku i niemiecku, red. D. Kortko, L. Ostałowska, Warszawa 2014.
10. Lagroye J., Francois B., Sawicki F., Sociologique politique, Paris 2002.
11. Lebel J. P., Touraine A., Sociologie de l’action. Pour une sociologie des mouvements sociaux, Ellipses 2012.
12. Lilian M., L’espace de mouvement sociaux, Éditions du Croquant 2012.
13. Misztal B., Ruch społeczny w Encyklopedia Socjologii, t. 3, Warszawa 2000.
14. Okonsky K., Oblężenie Katowic w trzecim powstaniu śląskim 1921, w: Pierony. Górny Śląsk po polsku i niemiecku, red. D. Kortko, L. Ostałowska, Warszawa 2014.
15. Ortega y Gasset J., Bunt mas, Warszawa 2008.
16. Potulski J., Socjologia polityki, Gdańsk 2007.
17. Raciborski J., Obywatelstwo w perspektywie socjologicznej, Warszawa 2011.
18. Rzymowski W., Wielki tydzień Górnego Śląska, w: Pierony. Górny Śląsk po polsku i niemiecku, red. D. Kortko, L. Ostałowska, Warszawa 2014.
19. Standing G., Nowa niebezpieczna klasa, tłum. K. Czarnecki, P. Kaczmarski, M. Karolak, Warszawa 2015.
20. Stefaniuk M., Teoreia elit Vilfreda Pareta, Lublin 2001.
21. Swadźba U., Wartości – pracy, rodziny, religii – ciągłość i zmiana. Socjologiczne studium społeczności śląskich, Katowice 2010.
22. Swadźba U., Śląski etos pracy. Studium socjologiczne, Katowice 2001.
23. Szacki J., Socjologia historyczna, w: Współczesne teorie socjologiczne, red. A.Jasińska-Kania, Warszawa 2006.
24. Szczepański M. S., Opel z górniczym pióropuszem. Województwa katowickie i śląskie w procesie przemian, Katowice 2002.
25. Górnicy górnośląscy. Ludzie zbędni, ludzie luźni, red. M. S. Szczepański, Katowice 1993.
26. Deficyty badań śląskoznawczych, red. M. S. Szczepański, T. Nawrocki, A. Niesporek, Katowice 2010.
27. Szczepański M. S., Teorie zmian społecznych, Katowice 1990.
28. Sztompka P., Socjologia. Analiza społeczeństwa, Kraków 2004.
29. Sztompka P., Teorie zmiany społecznej, w: Encyklopedia Socjologii, t. 4, Warszawa 2000.
30. Tilly Ch., Demokracja, tłum. M. Szczubiałka, Warszawa 2008.
31. Tilly Ch., Rewolucje europejskie 1492-1992, tłum. E. Żelazna, Warszawa 1997.
32. Tilly Ch., Historia i wyobraźnia socjologiczna, fragm. History and Sociological Imagining, „The Tocqueville Review” 1994, vol. 15, nr 1.
33. Touraine A., Samotworzenie się społeczeństwa, tłum. A. Karpowicz, Kraków 2010.
34. Wiatr J. J., Socjologia polityki, Warszawa 1999.
35. Górnicy wobec wyzwań restrukturyzacji, red. K. Wódz, Katowice 1997.
36. Wódz K., Ruch ekologiczny, w: Encyklopedia Socjologii, t. 3, Warszawa 2000.

Źródła on-line

1. M. S. Szczepański, A. Śliz, Dylematy regionalnej tożsamości. Przypadek Górnego Śląska. (dostęp 20.09.2015)
2. Regionalne Obserwatorium Kultury w Katowicach. (dostęp 01.02.2015)
3. S. Wróbel, Miejskie ruchy polityczne w śląskich miastach na prawach powiatu. Wybrane zagadnienia. (dostęp 06.12.2015)
4. Struktura narodowo-etniczna, językowa i wyznaniowa ludności Polski - NSP 2011. (dostęp 06.12.2015)
5. D. Valvelle, Les ouvriers de la Tombe, Deir el-Médineh à l'époque ramesside, Institut Français d'Archéologie Orientale, El Cairo 1985. (dostęp 10.10.2015)