Towarzystwo Szkoły Ludowej

[[Kategoria:]] [[Kategoria:]] [[Kategoria:]] [[Kategoria:]] Autor: Anna Pachowicz

ENCYKLOPEDIA WOJEWÓDZTWA ŚLĄSKIEGO

TOM: 2 (2015)

Towarzystwo Szkoły Ludowej (TSL) – organizacja powstała w Krakowie w 1891 roku, zajmowała się upowszechnianiem, szerzeniem i rozwojem oświaty szkolnej i pozaszkolnej wśród ludu polskiego, zakładaniem i prowadzeniem przedszkoli, ochronek, szkół elementarnych, średnich, tworzeniem sieci bibliotek, czytelni, organizowaniem kursów dla analfabetów, kursów dokształcających, zwalczaniem analfabetyzmu, prowadzeniem działalności kulturalno-oświatowej poprzez różnorodne akcje społeczne i kulturalne.

Okoliczności powołania TSL

Inicjatorami powołania TSL byli Ernest Adam, Michał Danielak, Tadeusz Dwernicki, decyzja o utworzeniu TSL zapadła w trakcie uroczystości setnej rocznicy uchwalenia konstytucji 3 Maja w Krakowie w 1891 roku, przewodniczył im Mieczysław Pawlikowski. TSL zostało powołane w celu zapobieżenia trudnej sytuacji oświatowej w Galicji Wschodniej i Zachodniej, gdzie następowała powolna asymilacja i wynarodowienie narodu polskiego. Planowano, aby na tym obszarze jak najszybciej zorganizować polskie szkolnictwo, biblioteki, wypożyczalnie książek, domy ludowe.

Prezesi TSL

Prezesami TSL byli Adam Asnyk 1891-1896, Ernest Bandrowski 1896-1920, Ernest Adam 1921-1926, Witold Ostrowski 1927-1939.

Statut TSL

Dnia 21 stycznia 1892 roku MSW w Wiedniu zatwierdziło Statut, w którym dokładnie sprecyzowano zakres działalności TSL. Natomiast dnia 13 marca 1892 roku miało miejsce pierwsze Walne Zgromadzenie. Wybrano wówczas Zarząd Główny, Radę Nadzorczą, Sąd Rozjemczy, Zarząd Kółka Miejscowego. W związku z poszerzaniem zakresu prac do Statutu TSL wprowadzano zmiany; przed pierwszą wojną światową dokonywano ich trzykrotnie w następujących latach: 1896 r., 1903 r., 1908 r. W okresie 1909-1914 TSL pracowało najintensywniej. Pierwsza wojna światowa niekorzystnie wpłynęła na prace TSL. Zniszczeniu uległo wiele placówek, niektóre koła nie przetrwały i doszło do ich rozpadu, powszechnie wówczas brakowało środków finansowych na prowadzenie jakiejkolwiek działalności. Jednak w tej trudnej sytuacji nie zaprzestano podejmowania działań, zaczęto je dostosowywać do zaistniałych potrzeb, przystąpiono np. do tworzenia bibliotek wojennych dla żołnierzy, wysyłania książek do obozów jenieckich, czy też do szpitali. Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości w listopadzie 1918 roku, nastąpiła konieczność wprowadzenia zmian w dotychczasowej działalności TSL. Kolejne decyzje podejmowano w trakcie Walnych Zjazdów w 1921 roku we Lwowie, w 1922 roku w Przemyślu. Uchwalony został nowy Statut zatwierdzony w 1924 roku, odtąd celem TSL było podnoszenie kultury narodowej wśród społeczeństwa polskiego, nawiązanie i utrzymanie łączności z Polakami przebywającymi poza granicami kraju. Projekt Statutu przedłożony w 1938 roku nie wszedł jednak w życie.

W pierwszych latach działalności organizacja TSL była dwustopniowa, stanowiły ją Zarząd Główny oraz Koło. W 1908 roku powstały Związki Okręgowe i odtąd już do końca istnienia TSL organizacja miała charakter trójstopniowy. Organy ustawodawczo-kontrolny i wykonawczy funkcjonowały na każdym stopniu. Najwyższą władzę TSL stanowił Zarząd Główny, w skład którego wchodziło 36 członków, jego siedziba mieściła się w Krakowie. Sprawował on nadzór nad niższymi organami, kierował działaniami podejmowanymi przez TSL. Obradował przez dwa dni średnio od 8 do 10 razy w ciągu roku. Pracę w Biurze Zarządu Głównego podzielono miedzy oddziały: administracyjny, oświatowy, prawny, gospodarczy, manipulacyjny. Organami pomocniczymi Zarządu Głównego były Sekcje i Komisje przygotowujące wnioski dla Zarządu we wszystkich najistotniejszych sprawach, jakie kierowano do Zarządu. Z kolei najwyższą władzą ustawodawczą TSL stanowił Walny Zjazd Delegatów Kół i Związków Okręgowych, który odbywał się każdorazowo w innym mieście. Jego członkowie zbierali się raz w roku na obrady, które trwały dwa dni. W trakcie obrad zajmowano się m. in. rozpatrywaniem sprawozdań Zarządu, omawianiem aktualnych sprawy TSL, przedstawianiem nowych wniosków, wyborem nowego Zarządu Głównego oraz Rady Nadzorczej. Organizowano również Zjazdy Nadzwyczajne, w trakcie których dokonywano zmian w Statucie. W okresie działalności TSL odbyły się cztery zjazdy, o takim charakterze. W organizacji wewnętrznej TSL Związki Okręgowe stanowiły drugi stopień skupiający Koła jednego lub kilku województw, były one wybierane w tajnych wyborach, ich władzą ustawodawczą był Zjazd Okręgowy.

Koła TSL

Dzięki organizowanym filiom TSL – Kołom TSL organizacja obejmowała swoim zasięgiem coraz większy obszar działania. Koła mogły być tworzone po wyrażeniu pozytywnej opinii przez Zarząd Główny TSL w tych miejscowościach, w których znalazło się 20 osób chętnych do współpracy. Praca podejmowana w poszczególnych Kołach zawsze była ustalana i dostosowana do potrzeb lokalnej społeczności. Walne Zgromadzenie członków stanowiło w Kołach władzę ustawodawczą, Zarządy Kół władzę wykonawczą. O dużym zainteresowaniu działalnością TSL w terenie świadczy liczba powstających Kół oraz liczba osób chcących działać w tej organizacji. W 1892 roku istniały już 23 koła zrzeszające ok. 3 tys. członków, w 1913 roku, 291 kół i 41 702 członków, w 1928 roku 300 kół i 28 595 członków, w 1938 roku 513 kół i 109 885 członków.

Członkowie TSL nie pobierali wynagrodzenia za swoją pracę. Wyjątek stanowili jedynie nauczyciele prowadzący kursy. Według danych statystycznych do TSL zapisywali się najczęściej byli urzędnicy państwowi 22,8%, nauczyciele 18,9%, rolnicy 18%, rzemieślnicy 11,7%, mieszczanie bez zawodu 6,7%, urzędnicy samorządowi 6,4%, a także przedstawiciele wolnych zawodów, np. duchowieństwo. Koła TSL dzięki zmianom, jakie wprowadzono do Statutu w latach 1896, 1903, 1908 mogły działać samodzielnie i poszerzać swą działalność. TSL na poziomie każdego stopnia organizacyjnego przewidywało powołanie organu kontrolnego – Komisji Kontrolującej, natomiast na najwyższym szczeblu istniała Rada Nadzorcza każdego roku wybierana przez Walny Zjazd, w jej skład wchodziło 7 członków. Do jej podstawowych obowiązków należała kontrola funduszy ksiąg finansowych oraz składanie sprawozdań. Na przestrzeganie zasad kontroli zwracano szczególną uwagę, takie działania przyczyniały się do wzrostu wiarygodności TSL w oczach społeczeństwa.

Działalność TSL=

Bibliografia

• Czajka M., Kamler M., Sienkiewicz W., Leksykon historii Polski, Warszawa 1995, s. 1194.
• Dobrowolski S., Towarzystwo Szkoły Ludowej w Wiedniu w latach 1904-1914, „Prace Historyczno-Archiwalne” 2004, t. 14, s. 83-102.
• Kosmowska L. W., Towarzystwo Szkoły Ludowej w Galicji, Warszawa 1917.
• Marcinek S., Praca kulturalno-oświatowa w czytelni T.S.L. na wsi, Kraków 1938.
• Pachowicz A., Instytucje oświatowe w Tarnowie w świetle lokalnej prasy („Unia” 1882-1887), w: Czasopiśmiennictwo XIX i początków XX wieku jako źródło do historii edukacji, red. I. Michalska, G. Michalski, Łódź 2010, s. 95-107.
• Potoczny J., Udział Towarzystwa Oświaty Ludowej w upowszechnianiu czytelnictwa i popularyzacji wiedzy wśród ludu galicyjskiego doby autonomicznej, „Prace Naukowe Akademii im. Jana Długosza w Częstochowie. Pedagogika” 2014, t. 23, s. 401-414.
• Protokoły Walnych Zjazdów Towarzystwa Szkoły Ludowej (1893-1938).
• Próchnicki Z., Dwudziestopięciolecie Towarzystwa Szkoły Ludowej (3 maja 1891 - 3 maja 1916), Lwów 1916.
• Przewodnik Oświatowy: organ Towarzystwa Szkoły Ludowej 1935, nr 4.
• Przewodnik Oświatowy: organ Towarzystwa Szkoły Ludowej 1935, nr 6.
• Przewodnik Oświatowy: organ Towarzystwa Szkoły Ludowej 1936, nr 1.
• Przewodnik Oświatowy: organ Towarzystwa Szkoły Ludowej 1938, nr 6.
• Sikora W., Towarzystwo Szkoły Ludowej w latach 1891-1928. Krótki rys działalności. Ilustrowany przewodnik dla zwiedzających dział TSL w pawilonie instytucji kulturalno-oświatowych na Powszechnej Wystawie Kraj. w Poznaniu w roku 1929, Kraków 1929.
• Sprawozdania Zarządu Głównego Towarzystwa Szkoły Ludowej (1893-1938).
• Sprawozdanie z działalności Tow. Szkoły Ludowej w Jubileuszowym roku 1910, Kraków 1911.
• Statut Towarzystwa Szkoły Ludowej uchwalony na Nadzwyczajnem Walnem zgromadzeniu we Lwowie dnia 22 lutego 1908 roku ze zmianami uchwalonemi na Walnych Zjazdach dnia 12 września 1921 r. we Lwowie i dnia 30 września 1922 r. w Przemyślu.
• Statut Towarzystwa Szkoły Ludowej, Kraków 1892, 1896, 1903, 1924.
• Stawiak-Ososińska M., Towarzystwo Szkoły Ludowej, w: Encyklopedia pedagogiczna XXI wieku, t. VI: Su-U, red. T. Pilch, Warszawa 2007, s. 743-747.
• Stępowski M., Towarzystwo Szkoły Ludowej: jak powstało, co zrobiło, do czego dąży: (1891-1911) w 20-tą rocznicę powstania Towarzystwa, Kraków 1911.
• Świerk J., TSL zaczęta i nieskończona nić, Kraków 1910.
• Tymczasowa instrukcja dla bibliotek stałych Towarzystwa Szkoły Ludowej zatwierdzona przez Zarząd Główny TSL dnia 28 marca 1936, Kraków 1936.
• Wanatowicz M. W., Ludność napływowa na Górnym Śląsku w latach 1922-1939, Katowice 1992.
• Z problemów integracji i unifikacji II Rzeczypospolitej, red. J. Chlebowczyk, Katowice 1980.
• Zielonka Z., Geografia życia literackiego polskiego kręgu kulturowego na Śląsku, Słupsk 1994.
• Zwiercan-Witkowska A., Towarzystwo Szkoły Ludowej w latach 1891-1939, „Biuletyn Biblioteki Jagiellońskiej” 2003, R. 53, s. 135-155.
• Żmichrowska M. J., Towarzystwo Szkoły Ludowej (1891-1939), Olsztyn 1992.

Źródła on-line

• Udział Towarzystwa Oświaty Ludowej w upowszechnianiu czytelnictwa i popularyzacji wiedzy wśród ludu galicyjskiego doby autonomicznej
• Przewodnik Oświatowy : organ Towarzystwa Szkoły Ludowej, poświęcony sprawom oświaty pozaszkolnej i narodowego wychowania ludu polskiego. 1912