Warta

Autorzy: dr hab. prof. UŚ Mariusz Rzętała, dr Robert Machowski

ENCYKLOPEDIA WOJEWÓDZTWA ŚLĄSKIEGO

TOM: 2 (2015)

Warta przepływa przez teren województwa śląskiego i jest trzecią pod względem długości rzeką Polski. Praktycznie cała północna część województwa śląskiego odwadniana jest do Odry za pośrednictwem Warty i jej dopływów. Warta wypływa ze źródeł znajdujących się w Kromołowie, na wschód od Zawiercia, na wysokości około 380 m n.p.m. Całkowita długość rzeki wynosi 808,2 km, z czego na obszarze województwa śląskiego znajduje się jedynie około 110 km źródłowy odcinek rzeki. Województwo Warta opuszcza w okolicy miejscowości Zawada, a następnie przepływa przez województwo łódzkie. Ponownie na terenie województwa śląskiego pojawia się na krótkim, około 5 km długości odcinku w okolicy osady Łęg. Od połączenia Warty z Liswartą w okolicy miejscowości Kule, korytem rzeki na odcinku około 13 km wyznaczono granicę pomiędzy województwem śląskim i łódzkim.

Warta od źródeł przez około 4 km płynie w kierunku południowo-zachodnim a następnie zmienia kierunek na północno-zachodni aż po Częstochowę. Na tym odcinku znajduje się wybudowany w 1978 roku zbiornik Poraj, którego powierzchnia wynosi 5,5 km2, a pojemność całkowita wynosi 25,1 hm3, gdzie ponownie w istotny sposób zmienia kierunek płynięcia na północno-wschodni. Po minięciu miejscowości Karczewice przyjmuje północny kierunek aż do granicy województwa śląskiego. W okolicy miejscowości Bobry (na południe od Radomska), Warta skręca na zachód płynąc w kierunku Działoszyna. W źródłowym odcinku po Częstochowę Warta otrzymuje wiele dopływów, z których najdłuższe to lewobrzeżne Boży Stok, Kamieniczanka, Stradomka z Konopką oraz mniej liczne, prawobrzeżne Czarna Struga i Ordonówka. Na obszarze Częstochowy Warta rozdziela się na dwa ramiona – lewe Warta i prawe Kucelinka, które po opuszczeniu miasta ponownie łączą się w jeden ciek. Na odcinku powyżej Częstochowy Warta przepływa przez prawie bezwodne tereny i dopiero przy granicy województwa otrzymuje większy prawy dopływ w postaci Wiercicy, natomiast z lewej strony uchodzi Rudniczka o długości blisko 9 km.

Tereny na zachód i północ od Częstochowy zasadniczo odwadniane są do Warty za pośrednictwem Liswarty i jej dopływów, a także bezpośrednio do samej rzeki poprzez system niewielkich rowów melioracyjnych. Liswarta wypływa około 8 km na wschód od Koszęcina, na wysokości około 315 m n.p.m. Długość rzeki wynosi 93 km i w całości płynie ona przez teren województwa śląskiego. Dolina Liswarty ma poligeniczny charakter, który w obecnym zarysie jest rezultatem reorganizacji sieci rzecznej podczas kolejnych zlodowaceń plejstoceńskich, a jej przebieg został ustalony w neoplejstocenie, po zlodowaceniu warty. Sieć rzeczna w zlewni jest dosyć gęsta Największe lewobrzeżne dopływy Liswarty począwszy od jej źródeł to: Młynówka, Łomnica i Piskara. Natomiast prawobrzeżne dopływy Liswarty to: Pankówka, Rębielanka, Biała Oksza i Kocinka.

Na obszarze województwa śląskiego zasoby wodne w zlewni Warty i Liswarty są stosunkowo niewielkie. Z uwagi na źródłowy charakter odcinków tych cieków, przepływy w ich korytach kształtują się na poziomie od setnych części m3/s do kilku dziesiątych m3/s. Stan jakościowy wód w zlewni Warty na opisywanym obszarze pozostaje pod zróżnicowanym oddziaływaniem antropopresji. Największy udział przypada na tereny będące pod wpływem przekształceń powodowanych przez rolnictwo. Nie bez znaczenia na parametry fizykochemiczne wód rzeki pozostaje fakt, że przepływa ona przez tereny miejskie Zawiercia, Myszkowa i Częstochowy. Istotną rolę w transformacji stanu jakościowego wód płynących odgrywa zaporowy zbiornik Poraj utworzony na Warcie mniej więcej w połowie odległości pomiędzy Zawierciem a Częstochową. Złożona sytuacja w zlewni sprawia, że w przypadku tej rzeki występuje duże zróżnicowanie jakościowe wód powierzchniowych. W źródłowym odcinku Warty i jej dopływów okresowo pojawiają się ponadnormatywne stężenia substancji biogennych, które skutkują eutrofizacją wód stojących zbiornika Poraj. Paradoksalnie poniżej zapory zbiornika okresowo następuje poprawa stanu jakościowego wód Warty. Podobnie przedstawia się sytuacja w zlewni Liswarty, której stan jakościowy kształtowany jest głównie przez tereny będące pod wpływem przekształceń wynikających z obecności rolnictwa. Jedynie nieznaczny odsetek powierzchni przypada na tereny uznawane za quasi-naturalne (lasy). Niestety, intensywne nawożenie pół, a także stosowanie środków ochrony roślin sprawia, że obserwuje się w zlewni tej rzeki oraz w przypadku jej dopływów, przekroczenie norm odnośnie parametrów biogennych.