Literatura niemiecka na Śląsku w XIX wieku

[[Kategoria: Autor: dr Marek Kryś

ENCYKLOPEDIA WOJEWÓDZTWA ŚLĄSKIEGO

[[ENCYKLOPEDIA WOJEWÓDZTWA ŚLĄSKIEGO Tom 2 (2015)|TOM: 2 (2015)

Pierwsze próby literaturoznawczej syntezy niemieckiego piśmiennictwa na Śląsku pojawiły się w XIX w. Można tu wymienić „Handbuch der Literaturgeschichte von Schlesien” (1824) Johanna Georga Thomasa czy „Schlesiens Antheil an deutscher Poesie” (1835) Augusta Kahlerta. Pozycje te zawierały opisy niemieckiego życia duchowego w różnych epokach oraz informacje biograficzne na temat pisarzy. Inne źródło informacji o niemieckich twórcach stanowiły pierwsze czasopisma, jak „Schlesische Provinzialblätter”, miesięcznik wydawany w latach 1785-1849 przez Karla Konrada Streita oraz Friedricha A. Zimmermanna. Informacje o życiu literackim i kulturalnym znaleźć można również było w czasopismach o charakterze ogólnym, jak „Allgemeiner Oberschlesischer Anzeiger” (od 1802 r., Racibórz), „Der Oberschlesische Wanderer” (od 1828 r., Gliwice) czy „Kattowitzer Zeitung” (od 1874 r., Katowice; wcześniej, w latach 1869-1874 pt. „Allgemeiner Anzeiger für den oberschlesischen Industriebezirk”). Wiadomości o życiu i twórczości pisarzy ze Śląska Cieszyńskiego pojawiały się w popularnych dykcjonarzach, jak „Nachrichten von Schriftstellern und Künstlern aus dem Teschner Fürstenthum” Leopolda Johanna Szersznika z 1810 r. Jednak większa część tych pozycji „miała charakter przyczynkarski i adresowana była do konkretnego odbiorcy. Nie badano sfery wzajemnych wpływów i powiązań literatury polskiej, czeskiej i niemieckiej w regionie, ani przenikania motywów i stereotypów.” Najbardziej obszerna synteza literatury śląskiej, skupiona wprawdzie na piśmiennictwie niemieckim, zawierająca jednak również aspekty polskie i czeskie, powstała dopiero w XX wieku. Chodzi tu o trzytomową historię literatury Śląska autorstwa Arno Lubosa („Geschichte der Literatur Schlesiens”, 1960-1974), której drugi tom w znacznym stopniu poświęcony został literaturze górnośląskiej. Warto bowiem zauważyć, iż w niemieckim rozumieniu przymiotnik „śląski” odnosi się w pierwszej kolejności do Dolnego Śląska.

Górny Śląsk należał do geograficznie najbardziej odległych i kulturowo najsłabiej rozwiniętych regionów Niemiec. Znaczące zaczątki w okresie średniowiecza, również w sferze literatury (Brat Rudolf z Rud, Peregryn z Opola, Mikołaj z Koźla), nie były rozwijane, w związku z czym region podupadł pod względem kulturowym. Sytuacja ta nie dotyczyła jednak całego Górnego Śląska w równym stopniu, umowną granicę stanowiła Odra. Tereny położone na zachód od Odry zbliżyły się pod względem kulturowym do Dolnego Śląska. Świadczą o tym nazwiska twórców takich, jak Franz Faber czy Michael Weiße. W XVIII i XIX wieku pojawiały się tu różne przejawy działalności literackiej i artystycznej: założony w Opolu krąg przyjaciół muzyki i sztuki czy stowarzyszenia literackie i naukowe w Nysie, Głubczycach i Raciborzu. Inaczej przedstawiała się sytuacja na terenach położonych na wschód od Odry. Wielkie inwestycje państwa pruskiego w górnośląski przemysł od aneksji tego regionu w wyniku wojen śląskich nie miały większego wpływu na rozwój tutejszej kultury. Rozbudowa przemysłu doprowadziła poza tym do pogłębienia różnic między wschodnim okręgiem przemysłowym a rolniczą, zwróconą kulturowo ku Dolnemu Śląskowi zachodnią częścią regionu. Dopiero pod koniec XIX wieku powstały na wschodzie regionu pierwsze biblioteki publiczne: w 1897 roku w Katowicach, rok później w Tarnowskich Górach i Królewskiej Hucie (choć niemieckie zbiory biblioteczne były dostępne dla czytelników już przed 1897 rokiem w Pszczynie, Bielsku, Raciborzu i Bytomiu).

Trudno jednoznacznie określić przyczyny zacofania regionu pod względem kulturalnym, z pewnością wpływała na niego jednak trudna sytuacja społeczności regionu przemysłowego, a w szczególności ogromne różnice pomiędzy właścicielami majątków ziemskich czy przemysłowcami i ludnością lokalną. Mimo iż od końcowych dekad XIX wieku można już mówić o literaturze górnośląskiej, powstającej również we wschodniej części regionu, reakcje na sytuację regionu przemysłowego i jego ludności stanowią w tych utworach jednak zazwyczaj motyw poboczny. Literacki opis tej sytuacji wymagałby głębokich analiz gospodarczych, społecznych itp., których nie dokonywano. Zamiast tego pisarze skłaniali się często ku prostym, powierzchownym podziałom, akcentując rolę niemieckiej kultury jako nadrzędnej. Inną strategią było ignorowanie problematyki społecznej na rzecz konwencji irracjonalnej. Jednym z powodów niechęci do opisywania trudnej sytuacji społeczności lokalnej mógł być strach przed reakcją władz, przy jednoczesnym braku zainteresowania ze strony samej klasy robotniczej, której członkowie mało czytali, a nierzadko nie władali nawet językiem niemieckim. Zasadnicze zmiany w obrębie literatury górnośląskiej zaszły dopiero na początku XX w.

Rozpatrując postaci najważniejszych twórców tego okresu bez wątpienia należy rozpocząć, nie tylko ze względów chronologicznych, od Josepha von Eichendorffa. Urodzony w 1788 w rodzinnym zamku w Łubowicach Eichendorff kształcił się w katolickim gimnazjum we Wrocławiu, a następnie studiował prawo w Halle i Heidelbergu. Od 1816 roku pracował w pruskiej administracji państwowej, najpierw we Wrocławiu, następnie również w Gdańsku i Berlinie. Ze służby publicznej odszedł na własną prośbę w 1844 roku. Pierwsze utwory napisał jako student, zadebiutował zaś w 1815 roku powieścią „Przeczucie i teraźniejszość” („Ahnung und Gegenwart”). Do najbardziej znanych utworów Eichendorffa należą nowele „Marmurowy posąg” („Das Marmorbild”, 1819, wydana 1826) oraz „Z życia nicponia” („Aus dem Leben eines Taugenichts”, 1826), utwory zaliczane do epoki późnego romantyzmu. Eichendorff był jednak nie tylko powieściopisarzem i poetą, ale również autorem rozpraw teoretycznych, o czym świadczą powstałe pod koniec życia dzieła, np. „Etyczne i religijne znaczenie nowszej romantycznej poezji w Niemczech“ („Über die ethische und religiöse Bedeutung der neueren romantischen Poesie in Deutschland“, 1847) czy „Historia literatury poetyckiej Niemiec“ („Geschichte der poetischen Literatur Deutschlands“, 1857). Joseph von Eichendorff zmarł w 1857 r. w śląskiej Nysie, gdzie znajduje się jego grób. Dziś pisarz nie jest już postrzegany jako piewca śląskiego krajobrazu, czy w szczególności rodzinnych Łubowic, bowiem badania wykazały, iż twórca, przebywający z dala od ojczystej krainy, „rekonstruował rodzinne krajobrazy po wielu latach i budował fundamenty ojczyzny duchowej. (…) W poetyckim świecie Eichendorffa wspomnienia lat spędzonych na Górnym Śląsku, utrwalone w dzienniku z lat młodości i w autobiograficznych fragmentach, ukazane są niezwykle dynamicznie. Ciągłe ścieranie się i kontrastowanie obrazów nadaje im nowy sens, ojcowizna staje się nagle czymś obcym, bliskość zamienia się w dal, ojczyzna ziemska przeistacza się w wytęsknioną ojczyznę wieczną i niebiańską. Spojrzenie na tę poezję z dzisiejszej perspektywy pozwala w niej dostrzec elementy tradycji i nowoczesności.” Odniesienia do Górnego Śląska znaleźć można przede wszystkim w pamiętnikach z lat dzieciństwa i młodości oraz utworach dokumentujących status szlachty i upadek struktur własnościowych w tym regionie.

W Niemczech Eichendorff pozostaje jedynym powszechnie znanym pisarzem górnośląskim, jego pamięci poświęcono liczne ulice i szkoły. Również na Śląsku próbuje się zachować pamięć o pisarzu, o czym świadczyć może działające w Łubowicach, Górnośląskie Centrum Kultury i Spotkań im. Josepha von Eichendorffa.

Innym znanym przedstawicielem późnego romantyzmu jest urodzony w Nysie Friedrich von Sallet (1812-1843), syn pruskiego oficera, który po ukończeniu szkoły we Wrocławiu trafił do pruskiego korpusu kadetów w Poczdamie. Pierwsze utwory powstały w trakcie jego służby oficerskiej, np. satyra „Życie jest snem” („Das Leben ist ein Traum”, 1830), której efektem była kara więzienia, gdyż pisarz przedstawił w niej krytyczny obraz armii, filaru pruskiego państwa. To jednak nie spowodowało odwrotu od tematyki społecznej, skoro w noweli „Kontrasty i paradoksy” („Contraste und Paradoxen”, 1838) pisarz piętnował pruskie metody wychowawcze. Twórczości Salleta nie można jednak zawęzić do tematyki społecznej, jego wiersze wykazują inspiracje zarówno poezją ludową („Heimatherd”), jak i twórczością Jakuba Böhme, śląskiego mistyka i filozofa religii z przełomu XVI i XVII w., zaś najbardziej znany utwór „Ewangelia laika” („Laienevangelium”, 1842), odrzucony przez kościół, stanowi próbę powiązania chrześcijaństwa z filozofią Hegla.

Urodzony w 1816 r. w Kluczborku Gustav Freytag był powieścio- i dramatopisarzem, i już za życia cieszył się popularnością wśród czytelników oraz uznaniem ze strony krytyki. Poza tym posiadał duże wpływy polityczne, z jednej strony jako współwłaściciel, wydawca i redaktor czasopisma „Die Grenzboten” (w latach 1848-1861 oraz 1867-1870), najsilniejszego organu liberalnego mieszczaństwa w Niemczech, z drugiej jako poseł narodowo-liberalnej partii NLP w Reichstagu Związku Północnoniemieckiego (1867-1870). Freytag uczęszczał do gimnazjum w Oleśnicy, a następnie studiował filologię i historię kultury w Berlinie i Wrocławiu, gdzie się doktoryzował i habilitował, a następnie pracował jako wykładowca. Pisarz opuścił jednak uczelnię i Śląsk, przeniósł się do Drezna, później Lipska, by w końcu zamieszkać w pobliżu Gotha w Turyngii. Pisarz zmarł w 1895 r. w Wiesbaden.

Dzieła zebrane Freytaga, który pod koniec życia był najbogatszym pisarzem Niemiec, liczą 22 tomy. Pod względem stylistyki był on najpopularniejszym śląskim przedstawicielem mieszczańskiego realizmu. Najbardziej znanym utworem Freytaga jest powstała w ciągu dwóch lat trzytomowa powieść „Soll und Haben” (1855), wielokrotnie wznawiana i tłumaczona (choć brak polskiego przekładu). W latach siedemdziesiątych XX w. ekranizację powieści planował Rainer Werner Fassbinder, realizacja nie doszła jednak do skutku. „Soll und Haben” jest powieścią edukacyjną, przedstawiającą rozwój niemieckiego mieszczaństwa, jej akcja rozgrywa się w środowisku kupieckim na Śląsku. XIX-wieczny bestseller jest dziś zapomniany, co ma związek z krytyką powieści, w której dostrzeżono wątki antysemickie i antypolskie. Polacy zostali bowiem przedstawieni jako pijacy, zdrajcy i lenie, odrzucający w większości dobroci cywilizacji, niesionej przez Niemców. Powieść Freytaga zapoczątkowała nurt tzw. literatury Marchii Wschodniej. Utwory tego nurtu ukazują związki pomiędzy wschodnimi terenami przygranicznymi Prus i pograniczami europejskich kolonii zamorskich.

Wątki górnośląskie można odnaleźć w licznych utworach, przede wszystkim we wspomnieniach z 1886 r. oraz ostatniej, sześciotomowej historycznej powieści Freytaga pt. „Die Ahnen”, powstałej w latach 1872-1880, której ramy czasowe sięgają od czasów plemion germańskich po Śląsk w XIX w.

Bibliografia

1. Historia Górnego Śląska. Polityka, gospodarka i kultura europejskiego regionu, red. J. Bahlcke, D. Gawrecki, R. Kaczmarek, Gliwice 2011.
2. Groß H., Bedeutende Oberschlesier, Dülmen 1995.
3. Heiduk F., Oberschlesisches Literatur-Lexikon, Bd. 1-3, Berlin-Heidelberg 1990-2000.
4. Literatura polityczna okresu Wiosny Ludów w Austrii, Niemczech i Polsce, red. G. Koziełek, Wrocław 1986.
5. Lubos A., Geschichte der Literatur Schlesiens, Band I, München 1960.
6. Lubos A., Geschichte der Literatur Schlesiens, Band II, München 1967.
7. Surynt I., Das „ferne”, „unheimliche” Land. Gustav Freytags Polen, Dresden 2004.
8. Szewczyk G. B., Niepokorna hrabina: literacka kariera Valeski von Bethusy-Huc, Katowice 1999.
9. Joseph von Eichendorff: poeta niemieckiego romantyzmu z perspektywy Niemców i Polaków, red. G. B. Szewczyk, R. Dampc-Jarosz, Wrocław 2009.
10. Urbanowicz M., Z dziejów literatury niemieckiej na Śląsku w pierwszej połowie XIX wieku, Wrocław 1964.