Pierwsze powstanie śląskie 1919

Po I wojnie światowej polsko-niemiecki spór o granice doprowadził w latach 1919-1921 do walk zbrojnych pomiędzy zamieszkującymi Górny Śląsk Polakami i Niemcami, znanych jako pierwsze (1919), drugie (1920) i trzecie (1921) powstanie śląskie.

Pierwsze powstanie śląskie w 1919 roku

Po zakończeniu konferencji w Paryżu wszystkie obozy polityczne na Górnym Śląsku uznały konieczność przeprowadzenia plebiscytu za własną porażkę. Polacy uważali, że tylko z powodu nacisku Rzeszy Niemieckiej alianci wycofali się z zaproponowanych na wstępie propozycji o przyłączeniu Górnego Śląska do Rzeczypospolitej. Separatyści czuli się zepchnięci na margines, ich głosu w ogóle nie uwzględniono w rozstrzygnięciach traktatowych. Niemcy, posiadający w swoim ręku kontrolę nad administracją cywilną, policją i wojskiem, zareagowali z kolei falą represji. Zamierzano zawczasu spacyfikować sytuację w rejencji opolskiej i sparaliżować polskie organizacje jeszcze przed plebiscytem.

Aresztowania przeprowadzone przez policję niemiecką przeprowadzone w lipcu 1919 roku, a także pogłoski o przygotowywaniu list proskrypcyjnych obejmujących polskich działaczy, połączone z fatalną sytuacją gospodarczą (bezrobociem i zaległościami w wypłacaniu wynagrodzeń, a także zwolnieniami w górnośląskich kopalniach i hutach - na zwalniane miejsca zatrudniano niemieckich członków straży zakładowych), doprowadziły do wybuchu polskiego powstania. Poprzedziły go strajki oraz 16 sierpnia tzw. masakra w Mysłowicach. Podczas oczekiwania na wypłatę robotników i ich rodzin przed bramą mysłowickiej kopalni doszło do otwarcia ognia do demonstrującego tłumu. Zginęło wówczas według oficjalnych danych 6 osób, a kilkanaście zostało rannych.

POW GŚ kilkakrotnie już wcześniej rozpatrywała w pierwszej połowie 1919 roku możliwość wybuchu powstania, wzorując się na przykładzie zakończonego sukcesem powstania wielkopolskiego. Odkładano te plany na wyraźne polecenie Korfantego, obawiającego się negatywnej reakcji aliantów zachodnich. Latem 1919 roku nacisk komendantów powiatowych konspiracji wojskowej był już tak duży, że 11 sierpnia Stefan Grzegorzek zwołał zebranie w Strumieniu, by po raz kolejny omówić możliwość rozpoczęcia walki. Na skutek aresztowania przez Niemców części przywódców POW GŚ razem z samym Grzegorzkiem, część komendantów powiatowych pod wpływem Maksymiliana Iksala z powiatu pszczyńskiego ogłosiła samodzielnie wybuch powstania 17 sierpnia. Jednak dopiero dzień później rozkaz o przystąpieniu do walki wydano dla pozostałych powiatów. W pierwszym dniu powstania walki skoncentrowały się z tego powodu we wschodniej części powiatu pszczyńskiego, wzdłuż granicy z Polską. Fiaskiem zakończyła się próba wszczęcia powstania w samej Pszczynie. Niemcy byli dobrze przygotowani, policja już wcześniej znała plany polskie i patrole niemieckie uniemożliwiły koncentrację peowiaków. Niepowodzeniem zakończyła się także akcja POW GŚ w drugim mieście w powiecie – Mikołowie, chociaż doszło tutaj do walk i Niemcy ponieśli straty w ludziach. O wiele lepiej działania powstańcze rozwijały się w gminach wiejskich we wschodniej części powiatu pszczyńskiego: Tychy zajęto na kilka godzin, w Czułowie zmuszono do kapitulacji kilkunastoosobowy oddział niemiecki, w Paprocanach zdobyto działa po zaatakowaniu kwaterującej w miejscowości baterii niemieckiej. Pod kontrolą powstańców znalazły się ponadto czasowo m.in. Bojszowy, Jedlina, Bijasowice, a także nadgraniczny Bieruń. 17 sierpnia, nastąpił także atak oddziału ochotniczego sformowanego z uciekinierów z Górnego Śląska w nadgranicznych Piotrowicach. Peowiacy zajęli na krótko niewielkie miejscowości na południu powiatu rybnickiego: Gołkowice i Godów, ale ostatecznie musieli się wycofać po wprowadzeniu do walki regularnych oddziałów niemieckich. Ponieważ nie udało się opanować żadnego z miast na terenie powiatu pszczyńskiego, a Niemcy sprowadzili silne oddziały wojskowe, powstańcy w Pszczyńskim poprosili o natychmiastową pomoc Wojsko Polskie. Wkroczenie na Górny Śląsk regularnych polskich jednostek nie było jednak możliwe ze względu na zobowiązania jakie rząd Polski podjął na konferencji pokojowej w Paryżu.

Dowództwo nad powstaniem znalazło się od tej pory w rękach pełniącego od sierpnia funkcję komendanta głównego POW GŚ Alfonsa Zgrzebnioka. Swój sztab ulokował w Sosnowcu. W nocy z 17 na 18 sierpnia walki rozlały się już na cały obszar wschodniej części Górnego Śląska, wzdłuż ówczesnej granicy z Polską. Ze względu na słabość polskich oddziałów i brak wystarczającej ilości broni (tylko co trzeci spośród zaprzysiężonych prawie 24 tys. członków POW GŚ dysponował karabinem lub pistoletem) Polakom udało się odnieść tylko lokalne sukcesy. Większe potyczki miały miejsce w powiatach: rybnickim (m.in. Wodzisław Śląski, Gołkowice, Godów, Gortatowice), katowickim (m.in. Mysłowice, Siemianowice Śląskie, Giszowiec, Szopienice, Bogucice, Dąbrówka Mała, Szopienice, Janów, Nikiszowiec, Ligota, Ruda) oraz w Tarnowskich Górach, Bytomiu, Zabrzu, Radzionkowie i Piekarach Śląskich. Najdłużej oddziały powstańcze utrzymały się we wschodniej części powiatu katowickiego. Teren między Katowicami a Mysłowicami był jednym z nielicznych, gdzie powstańcy zachowali pełną kontrolę nad kilkoma gminami leżącymi nieopodal granicy polsko-niemieckiej (Nikiszowiec, Giszowiec, Szopienice, Janów, Dąbrówka Mała, Siemianowice, Słupna, Brzęczkowice). Tutaj peowiacy dysponowali sporą liczbą broni, zarówno skonfiskowanej, jak i przeniesionej przez granicę.

Rząd polski nie mógł interweniować zbrojnie, ale zintensyfikował wysiłki dyplomatyczne, by skłonić wielkie mocarstwa do interwencji na Górnym Śląsku. Dowództwo Wojska Polskiego starało się, oprócz dostarczania broni, stworzyć kilka batalionów złożonych z uciekinierów z Górnego Śląska, by je przerzucić przez granicę do ożywienia gasnących walk. Nie były jednak już w stanie odwrócić losów powstania, musiały się wycofać przed znacznie liczniejszymi oddziałami wojska niemieckiego.

24 sierpnia Alfons Zgrzebniok został zmuszony do podjęcia decyzji o zakończeniu walk. Większość uczestników powstania zbiegła do obozów dla uchodźców ulokowanych wzdłuż granicy, po jej polskiej stronie (m.in. Praszka, Sosnowiec, Będzin, Zawiercie, Oświęcim, Jaworzno, Czechowice), a na Górny Śląsk spadły represje niemieckie. Trudno dzisiaj precyzyjnie oszacować straty ludzkie. Nie znamy liczby ofiar cywilnych. Przy braku zorganizowanej pomocy medycznej w oddziałach powstańczych (ograniczała się ona do opatrywania rannych przez kilkunastu górnośląskich lekarzy w domach i niekiedy ewakuacji do Polski) trudno precyzyjnie podać liczbę ofiar śmiertelnych wśród walczących. Dzisiaj jest ona szacowana na około pięciuset powstańców.

Niemcy zamknęli 25 sierpnia kordon wzdłuż granicy polsko-niemieckiej na Górnym Śląsku. Uchodźcy w obozach rozmieszczonych po polskiej stronie granicy musieli czekać do listopada 1919 roku na ogłoszenie amnestii i wkroczenie na Górny Śląsk wojsk sojuszniczych. Nie był to jednak koniec powstańczej epopei. Dla Górnoślązaków zaczynała się kampania propagandowa przed plebiscytem, nikt jeszcze nie wiedział, że będą jej towarzyszyć kolejne dwa powstania. Dla uspokojenia nastrojów 14 października 1919 Sejm Pruski (Landtag) przyjął ustawę o utworzeniu odrębnej, opolskiej Prowincji Górnośląskiej (Provinz Oberschlesien), wydzielonej z dotychczasowej, jednolitej Prowincji Śląskiej (Provinz Schlesien) ze stolicą we Wrocławiu. Jednak dopiero po ogłoszeniu pod naciskiem aliantów amnestii sytuacja uległa normalizacji, a powstańcy polscy i ich rodziny mogli wrócić do rodzinnych domów. W styczniu 1920 roku weszły w życie na Górnym Śląsku postanowienia traktatu wersalskiego. Wojska niemieckie opuściły teren plebiscytowy, a w ich miejsce pojawiły się wojska alianckie.

Kalendarium

10 listopada 1918 roku W Bytomiu, Królewskiej Hucie i Zabrzu miały miejsce manifestacje o charakterze narodowym, na których polska ludność wyraziła swoje pragnienie przyłączenia Górnego Śląska do odrodzonego po zaborach państwa polskiego.

11 listopada 1918 roku W lasku Compiègne pod Paryżem francuski marszałek Ferdinand Foch w imieniu Sprzymierzonych podpisał układ rozejmowy z niemiecką delegacją, kierowaną przez Matthiasa Erzbergera. Od tego dnia datuje się zawieszenie broni na froncie zachodnim. Jednocześnie jest to data odzyskania przez Polskę niepodległości.

21 listopada 1918 roku

Na Górnym Śląsku rozpoczął się strajk powszechny. Postulaty robotnicze manifestowano w siedemnastu kopalniach znajdujących się na terenie regionu.

28-30 listopada 1918 roku Do regionu przybywa 117. Dywizja Piechoty pod dowództwem generała Karla Hoefera.

3-6 grudnia 1918 roku Zakończył się strajk powszechny. W Poznaniu decyzją Sejmu Dzielnicowego powołano Naczelną Radę Ludową, która miała stanowić najwyższą polską władzę polityczną na terenach byłego zaboru pruskiego, a także na innych ziemiach tzw. byłej Dzielnicy Pruskiej, czyli także na Górnym Śląsku.

7 grudnia 1918 roku Powołano do życia Podkomisariat Naczelnej Rady Ludowej z siedzibą w Bytomiu.

10 grudnia 1918 roku 117. Dywizja Piechoty pod dowództwem generała Hoefera została przekształcona w „dywizję ochrony pogranicza”, czyli Grenzschutz.

27-29 grudnia 1918 roku 27 grudnia wybuchło powstanie wielkopolskie. Tego dnia na Górnym Śląsku rozpoczął się wielki strajk górniczy. Górnicy protestowali przeciwko obniżce płac robotniczych i podwyżce cen artykułów spożywczych. Strajk trwał do 29 grudnia.

3 stycznia 1919 roku Po odmowie spełnienia postulatów dotyczących poprawy warunków pracy i podwyżki płac górnicy w Królewskiej Hucie wznowili strajk. W wyniku interwencji niemieckich oddziałów wojskowych, które dysponowały karabinami maszynowymi, doszło do krwawej masakry. Zabito około dwudziestu robotników, a wielu innych zostało rannych.

13 stycznia 1919 roku Decyzją niemieckiego komisarza rządowego dla Górnego Śląska Otto Hörsinga w regionie wprowadzono stan oblężenia.

16 stycznia 1919 roku Została powołana oficjalna delegacja polska na konferencję pokojową w Paryżu. W Warszawie utworzono nowy rząd, któremu przewodził Ignacy Paderewski.

18 stycznia 1919 roku Konferencja pokojowa w Paryżu rozpoczęła obrady.

19 stycznia 1919 roku Odbyły się wybory do niemieckiego Zgromadzenia Narodowego.

26 stycznia 1919 roku Odbyły się wybory do pruskiego Sejmu Krajowego.

29 stycznia 1919 roku W Paryżu Rada Najwyższa konferencji pokojowej po raz pierwszy obradowała nad sprawami Polski.

11 lutego 1919 roku W domu związkowym „Ul” w Bytomiu odbyło się zebranie Komitetu Wykonawczego Polskiej Organizacji Wojskowej Górnego Śląska (POW GŚ), który objął kierownictwo nad polską działalnością wojskowo-konspiracyjną w regionie. Przewodniczącym POW GŚ został Józef Dreyza, który po kilkunastu dniach przeniósł się do Sosnowca, gdzie pełnił funkcję kierownika decernatu wojskowego Podkomisariatu Naczelnej Rady Ludowej. Przewodnictwo nad POW GŚ objął Józef Grzegorzek.

12 lutego 1919 roku Rada Najwyższa konferencji pokojowej w Paryżu powołała Komisję do Spraw Polskich pod przewodnictwem francuskiego dyplomaty Julesa Cambona, między innymi byłego francuskiego ambasadora w Berlinie. Komisja Cambona zajęła się sprawą granic Polski.

Bibliografia

1. Dobrowolski P., Ugrupowania i kierunki separatystyczne na Górnym Śląsku i w Cieszyńskiem w latach 1918-1939, Warszawa 1972.
2. Doose G., Die separatistische Bewegung in Oberschlesien nach dem Ersten Weltkrieg 1918–1922, Wiesbaden 1987
3. Eichner K.,Briten, Franzosen und Italiener in Oberschlesien 1920–1922. Die Interallierte Regierungs- und Plebiszitkommission im Spiegel der Britischen Akten, St. Katharinen 2002
4. Encyklopedia powstań śląskich, red. Franciszek Hawranek, Opole 1982
5. Grosch Waldemar, Deutsche und polnische Propaganda während der Volksabstimmung in Oberschlesien 1919-1921, Dortmund 2002
6. Hitze G., Carl Ulitzka (1873-1953) oder Oberschlesien zwischen den Weltkriegen, Düsseldorf 2002.
7. Jędruszczak T., Powstania śląskie 1919-1920-1921, Katowice 1981Kasprowicz J., Powstania śląskie. Bibliografia za lata 1944–1978, Opole 1979.
8. Kwiatek A., Spór o kierunek działań narodowych na Górnym Śląsku (1918-1921), Opole 1991
9. Lesiuk Wiesław, Rady robotnicze żołnierskie chłopskie i ludowe w rejencji opolskiej w latach 1918-1919, Opole 1973
10. Niewiński J., Pałosz A., Plebiscyt i powstania śląskie. Bibliografia w wyborze, „Kwartalnik Nauczycielski Opolskiego” nr 2–3 (1981), s. 107–118.
11. Pięćdziesięciolecie powstań śląskich, red. Franciszek Hawranek, Władysław Zieliński, Katowice 1973
12. Porte R., Haute-Silésie 1920–1922. Laboratoire des leçons oubliées de l’armée française et perceptios nationales, Paris 2010
13. Przewłocki J., Międzysojusznicza Komisja rządząca i plebiscytowa na Górnym Śląsku w latach 1920-1922, Wrocław 1970
14. Przewłocki J., Stosunek mocarstw zachodnioeuropejskich do problemów Górnego Śląska w latach 1918-1939, Warszawa-Kraków 1978
15. Ruter R., Die Geschichtsschreibung über Abstimmungskämpfe und Volksabstimmung in Oberschlesien (1918–1921). Eine Auswahlbibliographie, Frankfurt am Main 2009.
16. W obcym kraju. Wojsko sprzymierzone na Górnym Śląsku. 1920–1922, red.S. Rosenbaum, Katowice 2011.
17. Ryżewski Wacław, Trzecie powstanie śląskie, Warszawa 1977
18. Wyglenda E., Bibliografia plebiscytu i powstań śląskich, Opole 1979.
19. Wyglenda E., Bibliografia polskiej literatury dotyczącej powstań i plebiscytu, w: Encyklopedia Powstań Śląskich, oprac. F. Hawranek [i in.], Opole 1982, s.31-42.
20. Zarys dziejów Sokolstwa Polskiego w latach 1867-1997, red. E. Małolepszy, Z. Pawluczuk, Częstochowa 2001
21. Zieliński Władysław, Polska i niemiecka propaganda plebiscytowa na Górnym Śląsku, Wrocław 1972