|
|
| (Nie pokazano 3 wersji utworzonych przez 2 użytkowników) |
| Linia 1: |
Linia 1: |
|
| |
|
| Autor: [[Anna Muś]]
| |
| ::::::::::::::::::::::::: ENCYKLOPEDIA WOJEWÓDZTWA ŚLĄSKIEGO
| |
| ::::::::::::::::::::::::: [[ENCYKLOPEDIA WOJEWÓDZTWA ŚLĄSKIEGO Tom 1 (2014)|TOM: 1 (2014)]]
| |
|
| |
|
| |
| Działalność stowarzyszenia rozpoczęła się w 1990 roku w [[Rybnik|Rybniku]], kiedy powstały pierwsze Założenia Programowe oraz statut organizacji. Już w 1991 roku organizacja utworzyła Komitet Wyborczy RAŚ i wprowadziła dwóch posłów do Sejmu RP I kadencji. Pierwszy program organizacji stawiał sobie za cel zerwanie z kolonialnym traktowaniem regionu [[Górny Śląsk|Górnego Śląska]] przez władze centralne, wzmocnienie regionu i wspólnoty regionalnej oraz dążenie do wprowadzenia ustroju autonomicznego dla tego regionu. W tym samym okresie powstało wiele śląskich organizacji między innymi [[Związek Górnośląski]]. Organizacja została zarejestrowana w formie stowarzyszenia dnia 27 czerwca 2001 roku. W 2003 roku jego przewodniczącym został dr [[Jerzy Gorzelik]], zmiana lidera doprowadziła do zwiększenia dynamiki i zakresu działań stowarzyszenia. W skład Zarządu stowarzyszenia RAŚ w roku 2015 wchodzą: Jerzy Gorzelik (przewodniczący), Henryk Mercik (I wiceprzewodniczący), Monika Kassner (II wiceprzewodniczący), Rafał Adamus (skarbnik), Natalia Pińkowska (sekretarz), Janusz Wita, Waldemar Murek, Roman Kubica i Dariusz Krajan<ref>Oficjalna strona internetowa RAŚ: http://autonomia.pl/n/wladze-ruchu-autonomii-slaska, dostęp: 26.03.2015.</ref>. Na początku w swoich postulatach RAŚ bazował przede wszystkim na [[Statut Organiczny Województwa Śląskiego|Statucie Organicznym dla Województwa Śląskiego]] z 15 lipca 1920 roku i jego rozwiązaniach w związku z proponowaną [[Autonomia śląska|autonomią]] dla regionu.
| |
|
| |
| W ciągu prawie dwudziestopięcioletniej działalności RAŚ zmienił się zarówno swój wizerunek, jak i program. Przede wszystkim działacze konsekwentnie zmierzają do zmiany wizerunku stowarzyszenia z separatystycznego na etniczne i autonomiczne. Ważną zmianą w programie jest także zaproszenie do promowania idei decentralizacji w innych regionach. Główną ramą dla tego przedsięwzięcia była zmiana wzorca autonomii ze Statutu organicznego [[Województwo śląskie 1922-1939|międzywojennego województwa]] na rozwiązania autonomiczne państw Europy Zachodniej takich jak Hiszpania: „Inspirując się zachodnioeuropejskim regionalizmem proponujemy wprowadzenie w Rzeczypospolitej Polskiej silnych, autonomicznych województw, które będąc niezależne finansowo od władzy centralnej, samodzielnie decydowałyby o własnych sprawach<ref>Oficjalna strona internetowa RAŚ: http://www.autonomia.pl/n/o-nas, dostęp: 26.03.2015.</ref>.”. Momentem zwrotnym dla wizerunku RAŚ było przystąpienie stowarzyszenia do Wolnego Sojuszu Europejskiego (European Free Alliance) w roku 2003. EFA łączy działaczy autonomicznych i separatystyczny partii europejskich t.j.: Esquerra Republicana de Catalunya (ERC) czy Scottish National Party (SNP)<ref>Oficjalna strona internetowa WSE: http://www.e-f-a.org/parties.php?name=*, dostęp: 26.03.2015.</ref>. Dziś stowarzyszenie działa w zakresie promocji kultury śląskiej, edukacji regionalnej oraz śląskiej mowy. Od początku swej działalności bierze aktywny udział w walce wyborczej do organów samorządowych na Śląsku. W tym zakresie sukcesem organizacji było wprowadzenie w 2010 roku aż trzech swoich przedstawicieli do [[Sejmik województwa śląskiego|Sejmiku Województwa Śląskiego]] oraz zawiązanie koalicji rządzącej w regionie z Platformą Obywatelską na Śląsku, co zaowocowało miejscem w Zarządzie Sejmiku dla Jerzego Gorzelika – przewodniczącego Ruchu Autonomii Śląska. Koalicja została zerwana przez RAŚ, a w dniu 22 kwietnia 2013 roku Jerzy Gorzelik przestał być członkiem Zarządu Województwa Śląskiego. Wynik wyborczy został poprawiony w 2014 roku, kiedy to stowarzyszenie wprowadziło 4 swoich przedstawicieli do Sejmiku Województwa Śląskiego. Ponadto w 2011 roku jako Komitet Wyborczy Wyborców „Autonomia dla Ziemi Śląskiej” zarejestrował sześciu swoich kandydatów do Senatu. Dziś organizacja liczy około 7000 członków, działających w 27 kołach w [[Województwo śląskie (III RP)|województwie śląskim]] i opolskim. W 2015 roku lider Ruchu Autonomii Śląska zapowiedział oficjalne utworzenie partii regionalnej, skupiającej różne śląskie środowiska regionalistyczne, w tym oprócz RAŚ także Związek Górnośląski.
| |
|
| |
| Choć Ruch Autonomii Śląska nie został zarejestrowany jako partia polityczna, lecz jako stowarzyszenie, z punktu widzenia definicji politologicznych już dziś może on spełniać przesłanki określenia go mianem partii etnoregionalnej. Jej definicję przedstawia Katarzyna Sobolewska-Myślik: „partie etnoregionalne będą to takie ugrupowania, których funkcjonowanie opierać się będzie zarówno na poczuciu grupowej świadomości odrębności etnicznej, jak i na grupowej identyfikacji z wyraźnie określonym terytorium. (...) wyrażają zarówno interesy etniczne, jak i interesy regionu”<ref>K. Sobolewska-Myślik, Partie i systemy partyjne na poziomie regionu. Przykład Szkocji i Katalonii, wyd. Naukowe Uniwersytetu Pedagogicznego, Kraków 2012, s. 22-23.</ref>. W swym programie Ruch odnosi się do odmienności etnicznej i ugruntowania tożsamości górnośląskiej, ponadto prezentuje program polityczny związany ze statusem autonomicznym regionu oraz rozwiązywaniem regionalnych problemów gospodarczych.
| |
|
| |
| ==Statut stowarzyszenia==
| |
|
| |
| Już paragraf 5 statutu wyraźnie wskazuje na brak dążeń separatystycznych organizacji:
| |
| „1. Ruch wspiera działania na rzecz autonomii regionów Rzeczypospolitej Polskiej.
| |
| 2. Działania Ruchu na rzecz autonomii Śląska nie zmierzają do zmiany granic państwowych”.
| |
| Kolejną ważną cechą RAŚ jest jego otwartość na przyjmowanie członków, niezależnie od ich tożsamości narodowej czy etnicznej. Zgodnie z § 14 punktem 2: „Członkiem zwyczajnym lub kandydatem może być osoba fizyczna, która posiada obywatelstwo polskie, posiadająca pełną zdolność do czynności prawnych i nie pozbawiona praw publicznych, a także cudzoziemiec pod warunkiem zaakceptowania celów Ruchu”.
| |
| Statut wymienia cele organizacji w § 12 są to: „uzyskanie przez Śląsk autonomii w ramach dojrzałej decentralizacji Rzeczypospolitej Polskiej, pogłębianie tożsamości regionalnej wśród mieszkańców Śląska i innych regionów Rzeczypospolitej Polskiej, kształtowanie i rozwijanie wśród ludności Śląska aktywnej postawy obywatelskiej, współuczestniczenie w integracji wszystkich zamieszkujących Śląsk, bez względu na opcje etniczne, podejmowanie aktywnych działań mających na celu ochronę środowiska naturalnego oraz spuścizny materialnej i duchowej przodków, upowszechnianie praw człowieka oraz swobód obywatelskich, działanie na rzecz integracji europejskiej oraz rozwijanie kontaktów i współpracy między społeczeństwami, utrzymywanie z śląską diasporą kontaktów kulturowych i ekonomicznych oraz podtrzymywanie wśród niej więzi emocjonalnych ze stronami ojczystymi, promocja i kształtowanie pozytywnego wizerunku Śląska, promowanie różnorodności językowej i mowy śląskiej”<ref>Paragrafy: 5, 12, 13 i 14 w brzmieniu Statutu RAŚ: http://autonomia.pl/n/statut-ruchu-autonomii-slaska, dostęp: 26.03.2015.</ref>.
| |
|
| |
| ==Projekt statutu organicznego i zmiany konstytucji rzeczpospolitej polskiej==
| |
|
| |
| Autonomia w rozumieniu programu Ruchu Autonomii Śląska jest definiowana następująco: „autonomia daje duży zakres samodzielności naszemu regionowi. Większość spraw moglibyśmy regulować we własnym gronie. Ludzie stąd decydowaliby o rozdziale pieniędzy, o podatkach, o sprawach wewnętrznych, kulturze, sporcie, edukacji czy o służbie zdrowia”. Dalej Elżbieta Anna Sekuła przypomina hasło umieszczone na dworcu katowickim w 2006 roku przez działaczy RAŚ: „Autonomia to rozwój”<ref>E. Sekuła, Po co Ślązakom potrzebny jest naród?, wyd. Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 2009, s. 166.</ref>, co wskazuje mocno na funkcjonalne cele związane ze zmianą ustroju terytorialnego Polski. W literaturze prawniczej autonomia definiowana jest w następujący sposób: „Autonomia w prawie publicznym oznacza prawotwórczą kompetencję, przyznaną pewnej zbiorowości, podporządkowanej państwu”.<ref>J. Ciągwa, Autonomia Śląska 1922-39, wyd. Muzeum Śląskie, Katowice 1988, s. 3.</ref> W te ramy definicyjne wpisuje się zaproponowany projekt Statutu Organicznego.
| |
| Wśród praw i wolności, przedstawionych w II rozdziale, oprócz zagwarantowania praw wynikających z Konstytucji Rzeczpospolitej Polskiej szczególną ochrona i pomocą objęte zostałyby wartości kulturowe stanowiące o odmienności regionu. Rozdział III sytuuje Statut Organiczny na równi z Konstytucją RP w hierarchii aktów prawa, stawiając jednocześnie wymóg jego zgodności z Konstytucją. Oprócz znanych nam aktów prawnych wydawanych przez Sejm RP, pojawiają się w projekcie ustawy śląskie o randze równej ustawom polskim, a także rozporządzenia śląskiego Prezydenta Ministrów i ministrów. Ponadto statut przyznaje domniemanie kompetencji prawodawczych na rzecz Województwa Autonomicznego, określając jasno, że wyłączone są z jego kompetencji wyłącznie zadania zastrzeżone dla organów centralnych. Wyszczególnione zostają następnie kompetencje wyłączne ustawodawcy śląskiego. Kompetencje nie zastrzeżone dla organów centralnych mogą na mocy Statutów zostać przejęte przez Województwa Autonomiczne, jednakże normy państwowe mają w przypadku kolizji pierwszeństwo. Rozdział IV przewiduje pozostawienie dwuszczeblowego podziału administracyjnego na poziomie lokalnym tzn. utrzymanie gmin i powiatów. Propozycje RAŚ obejmują równocześnie dążenie do decentralizacji w obrębie regionu i przekazywania, zgodnie z zasadą subsydiarności, wszystkich możliwych do wykonania zadań na szczebel lokalny.<ref>E. Sekuła, op. cit., s. 177.</ref>
| |
| Proponowane instytucje autonomiczne to Sejm i Senat Śląski jako władza ustawodawcza oraz rząd na czele z Prezydentem Ministrów jako władza wykonawcza. Wybory do Sejmu miałyby być powszechne, nie została w projekcie określona formuła wyborcza, a wybory do Senatu pośrednie – przedstawiciele wybierani są przez Zgromadzenia Powiatowe – subregiony posiadać mają od 2 do 4 przedstawicieli. Kadencja Sejmu określona została na 4 lata, w odniesieniu do Senatu domniemywać można jedynie oparcie na wzorcu RFN – brak kadencji związany z delegacją poprzez inne ciało kadencyjne, choć nie zostało to w statucie dookreślone. Proces ustawodawczy obejmuje dwa czytania i zgodę Senatu, z możliwością przełamania veta Senatu przez Sejm. Ustawy promulgowałby Marszałek Sejmu. Posłowie i Senatorowie podlegaliby ochronie poprzez immunitet. Proponowana egzekutywa składa się z rządu śląskiego i stojącego na jego czele Prezydenta Ministrów. Zgodnie z proponowanymi rozwiązaniami Marszałek Sejmu powoływałby Prezydenta Ministrów a na jego wniosek pozostałych ministrów. W projekcie pozycja kierownicza Prezydenta jest dość silnie zarysowana. Ministrowie podlegaliby kolegialnie i indywidualnie odpowiedzialności politycznej, nie pojawia się tu jednak instytucja tzw. konstruktywnego votum nieufności.
| |
| Skarb Śląski miałby być instytucją odpowiedzialną za autonomiczną politykę fiskalną, a w jej zakresie ustalanie stawek podatkowych i ich pobór. Wszystkie podatki i opłaty należałyby do kompetencji Skarbu Śląskiego, chyba że zostałyby wyłączone w ustawie i podlegałyby regulacjom centralnym. W zakresie wspierania państwa do budżetu centralnego, zgodnie z projektem, przekazywany miałby być: „udział w dochodach Śląskiego Województwa Autonomicznego ustalany według parytetu liczby ludności regionu w stosunku do liczby ludności kraju ogółem, powiększonego o połowę”<ref>Art. 53 punkt 3 Projektu „Statut Organiczny Śląskiego Województwa Autonomicznego”, http://www.autonomia.pl/n/statut-organiczny, dostęp: 27.03.2015.</ref>.
| |
| Kolejną instytucją autonomiczną miałby być Śląski Sąd Administracyjny, który „orzeka w sprawach: zgodności ustaw ogólnokrajowych i umów międzynarodowych ze Statutem, zgodności ustawodawstwa ogólnokrajowego w zakresie jego obowiązywania na terenie województwa autonomicznego z ustawodawstwem śląskim, zgodności przepisów prawa, wydawanych przez instytucje województwa autonomicznego, ze Statutem, ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi i ustawami krajowymi, skargi konstytucyjnej związanej z przepisami Statutu”.<ref>Art. 57 punkt 2 Projektu „Statut Organiczny Śląskiego Województwa Autonomicznego”, http://www.autonomia.pl/n/statut-organiczny, dostęp: 27.03.2015.</ref>
| |
| Wymienione kompetencje sytuują ów Sąd jako sąd konstytucyjny na poziomie regionu, na co wskazuje przede wszystkim dominacja kontroli abstrakcyjnej norm w aktach normatywnych (z wyjątkiem drogi skargowej). Nie ma on bowiem w projektowanym statucie typowych cech sądu administracyjnego, obejmującego przede wszystkim kontrolę konkretną zarówno aktów prawa miejscowego, jak i aktów administracyjnych. Ochronę praw i wolności jednostki dopełnia projektowana instytucja Ślaskiego Rzecznika Praw Obywatelskich. Ponadto odrębną instytucją miałaby się stać Śląska Rada Komunikowania Masowego, która ma strzec wolności słowa i dostępu do informacji w ramach śląskich mediów. Porządek publiczny, bezpieczeństwo obywateli, wspomaganie policji oraz ochrona praw i wolności należeć miałyby do Straży Śląskiej będącej instytucją zbliżoną do Straży Miejskiej, jednakże o poszerzonych kompetencjach.
| |
| Projekt zakłada także przyjęcie flagi i godła, będących symbolami regionu.
| |
| Działacze Ruchu Autonomii Śląska podkreślają z całą stanowczością legalizm swoich działań. Dla zmiany ustroju terytorialnego Rzeczpospolitej Polskiej niezbędna jest zmiana obowiązującej Konstytucji z dnia 2 kwietnia 1997 roku. Na 7 Kongresie Ruchu Autonomii Śląska, który miał miejsce 5 marca 2011 roku w Katowicach, został zaproponowany projekt jej zmiany. Rozwiązania zaczerpnięte zostały z modelu ustroju terytorialnego Hiszpanii. Zmianie podlegałby art. 3 Konstytucji, który otrzymałby brzmienie: „Konstytucja opiera się na nierozerwalnej jedności Rzeczypospolitej Polskiej, wspólnej i niepodzielnej ojczyzny wszystkich jej obywateli, a także uznaje i zapewnia prawo do autonomii terytorialnej stanowiących ją regionów oraz solidarności między wszystkimi”.<ref>Projekt zmiany Konstytucji RP z dn. 02.04.1997: http://autonomia.pl/n/konstytucja, dostęp 20.04.2015.</ref> Dla osiągnięcia tego stanu prawnego każde z województw opracowałoby projekt statutu organicznego, regulujący jego stosunki z władzą centralną. Statut podlegałby wspólnemu opracowaniu przez władze autonomiczne oraz Parlament RP. Wspólna wersja zostałaby poddana wiążącemu referendum wojewódzkiemu. Po przyjęciu go przez mieszkańców miałby on być ratyfikowany przez Parlament RP oraz promulgowany przez Prezydenta. Od tego momentu stawałby się źródłem prawa o randze konstytucyjnej, przy wymaganej zgodności jego postanowień z normami Konstytucji RP. Dla umożliwienia tego zmianie podlegałby przede wszystkim rozdział VII Konstytucji, który określałby zakres kompetencji wyłącznych władz centralnych RP oraz zakres kompetencji, które mogłyby zostać przejęte przez władze województw autonomicznych. Rozdział ten określałby także zakres kontroli władz RP nad działalnością władz autonomicznych w województwach. Zmianie uległby także rozdział III wymieniający katalog źródeł prawa obowiązującego na terytorium państwa, oprócz Statutów organicznych mocy prawnej nabrałoby także ustawodawstwo wojewódzkie.
| |
| Ponadto zmianie podlegałaby struktura i idea Senatu RP. Na wzór niemieckiego Bundesratu stałby się on izbą reprezentującą interesy wszystkich województw autonomicznych. Senatorzy byliby delegatami rządów wojewódzkich. Ich liczba zależna byłaby od liczby mieszkańców województwa. Delegaci województwa mieliby obowiązek głosowania jednomyślnego. Rola Senatu związana byłaby ze współpracą władz wojewódzkich i centralnych, dlatego też projekty ustaw rządowych przed rozpatrywaniem ich przez Sejm musiały uzyskać aprobatę Senatu, tak samo projekty ustaw Senatu najpierw podlegałyby obowiązkowi ich zatwierdzenia przez rząd, przed ich rozpatrywaniem przez izbę wyższą Parlamentu<ref>Projekt zmiany Konstytucji RP z dnia 2 kwietnia 1997 przygotowany w oparciu o: M. Myśliwiec, The Spanish Autonomous Model in Poland? The Political Concept of the Silesian Autonomy Movement, w: The Ways of Federalism and The Horizons of the Spanish State of Autonomies, red. A. López Basaguren, L. Escajedo San-Epifanio, Springer-Verlag-Berlin-Heidelberg 2015, s.179-190.
| |
| </ref>.
| |
|
| |
| ==Działalność==
| |
|
| |
| Dla realizacji celów określonych w statucie Ruch Autonomii Śląska podejmuje szereg działań zmierzających do promocji nie tylko kultury Śląska, ale także wizji nowej struktury politycznej na Śląsku. „[[Jaskółka Śląska]]” jest pierwszym pismem publicystycznym wydawanym przez RAŚ. Jest ona wydawana od ponad dwudziestu lat. W tym czasie rozwinęła się jej wersja papierowa i elektroniczna. Publikują na jej łamach znani publicyści, zawodowi dziennikarze i działacze RAŚ. Jest miesięcznikiem, a jej redaktorem naczelnym jest Monika Kassner. W zakresie tematycznym periodyku znajdują się: kultura i dziedzictwo, społeczeństwo i polityka oraz sport<ref>Wydanie internetowe Jaskółki Śląskiej, http://www.jaskolkaslaska.eu/, dostęp 27.03.2015.</ref>.
| |
| W czerwcu 2005 roku działacze RAŚ brali udział w rewindykacji skradzionego [[Garduał Raciborski|Garduału Raciborskiego]]. Pojawił się on w ofercie aukcyjnej londyńskiego domu Sotherby's<ref>Strona miasta Racibórz, http://www.raciborz.com.pl/art2629.html, Garduał odzyskany, dostęp 27.03.2015.</ref>. Ponadto od 2006 roku RAŚ, a przede wszystkim jego przewodniczący, brał udział we współpracy z władzami Bytomia w akcji odzyskiwania rzeźby „Śpiącego lwa” autorstwa Theodora Kalidego, który znajdował się do 2008 roku w Warszawskim Ogrodzie Zoologicznym<ref>"Bytom-Warszawa. O lwach na dwa głosy.” red. P. Jeleśniańskiego, A. Syski, A. Woźniakowskiej i K. Jaszczyńskiego. Fragment ze strony miasta Bytom, http://www.bytom.pl/pl/9/1215428467/1242826599/4, dostęp 27.03.2015.</ref>. We współpracy ze stowarzyszeniem Młodzież Górnośląska, RAŚ bierze udział w organizacji Górnośląskich Dni Dziedzictwa, także współtworzy projekt „Górnośląskie Dziedzictwo”, którego celem jest przedstawienie bogactwa kultury Górnego Śląska. Projekt ma na celu ponadto wzmacnianie tożsamości regionalnej oraz rozwój edukacji regionalnej Górnoślązaków<ref>Strona Górnośląskie Dziedzictwo, http://www.gornoslaskie-dziedzictwo.com/index.php?action=witamy, dostęp 27.03.2013. Strona już dziś nieaktywna. Nowa strona: https://www.facebook.com/gornoslaskiedziedzictwo, dostęp 20.04.2015.</ref>. Od roku 2007 Ruch Autonomii Śląska jest fundatorem nagrody „[[Nagrody i wyróżnienia|Górnośląski Tacyt]]” dla badaczy i popularyzatorów regionu. Patronem nagrody jest pionier górnośląskiej historiografii ks. [[Augustin Weltzel]]<ref> http://www.autonomia.pl/nasze-projekty/#f52, dostęp 27.03.2015.</ref>. Ostatnimi uhonorowanymi tą nagrodą za rok 2013 byli Alojzy Lysko i dr Grzegorz Bębnik<ref>Dziś wręczenie nagrody im. ks. Augustina Weltzla „Górnośląski Tacyt”, „Dziennik Zachodni” 2014, nr 26.06., http://www.dziennikzachodni.pl/artykul/3485283,dzis-wreczenie-nagrody-im-ks-augustina- weltzla-gornoslaski-tacyt,id,t.html.</ref>.
| |
| Także inicjatywa „Digital Silesia” zakładająca digitalizację prasy górnośląskiej niezależnie od jej języka jest prowadzona przez RAŚ. Warunkami przyjęcia wydawnictw jest ich powstanie przed 31 grudnia 1945 roku, na terenie Górnego Śląska oraz przetrwanie jednego pełnego numeru. Dzięki temu powstał portal internetowy: http://digitalizacja.republika.pl/. W wersji cyfrowej pojawiły się: [zbiory – A.M.] „Muzeum Górnośląskiego w Bytomiu oraz zakończono już digitalizację zbiorów Izby Regionalnej w Koszęcinie, a także specjalnie w tym celu zakupionych w antykwariatach czasopism. Nawiązaliśmy również współpracę z Staatsbibliothek zu Berlin, [[Książnica Beskidzka|Książnicą Beskidzką]] w Bielsku-Białej, Uniwersytetem Wrocławskim oraz [[Biblioteka Śląska|Biblioteką Śląską]] w Katowicach”<ref>Strona Digital Silesia, http://digitalizacja.republika.pl/, dostęp 27.03.2015. </ref>.
| |
| Ruch Autonomii Śląska współpracuje i wspiera sklep internetowy SILESIA PROGRESS, który powstał w 2007 roku. W ramach jego oferty odnaleźć można przede wszystkim różnorodne gadżety z symbolami czy barwami Śląska, a także szereg publikacji dotyczących regionu, mapy i pocztówki<ref>Strona sklepu Silesia Progress, http://silesiaprogress.com, dostęp 27.03.2015.</ref>.
| |
| Wraz z 9 innymi stowarzyszeniami śląskimi Ruch Autonomii Śląska jest członkiem Rady Górnośląskiej, utworzonej 19 maja 2012 roku. Jej głównymi celami są: formalne uznanie narodowości śląskiej przez organy Rzeczypospolitej Polskiej, uznanie śląskiego za język regionalny, wprowadzenie wiedzy o regionie jako obowiązkowego przedmiotu do szkół podstawowych, gimnazjalnych i ponadgimnazjalnych. Wszystkie cele promowane przez Radę Górnośląską są tożsame z dążeniami Ruchu Autonomii Śląska<ref> 3 Oficjalna strona RAŚ: http://autonomia.pl/n/rada-gornoslaska-utworzona,dostęp 27.03.2015.</ref> RAŚ wspiera ponadto działania Towarzystwa Kultywowania i Promowania Śląskiej Mowy Pro Loquela Silesiana oraz Tôwarzistwa Piastowaniô Ślónskij Môwy „Danga”<ref>Oficjalna strona towarzystwa Danga, http://www.danga.pl/?page_id=155, dostęp 27.03.2015. Oficjalna strona towarzysta Pro Loquela Silesiana: http://silesiana.org/, dostęp 27.03.2015.</ref>.
| |
| „Ruch Autonomii Śląska, wraz z innymi stowarzyszeniami z regionu, angażuje się w odkrywanie do niedawna przemilczanych kart górnośląskiej historii”<ref> http://www.autonomia.pl/nasze-projekty/#f47, dostęp 27.03.2015.</ref>. W tym celu inicjuje różnorodne akcje mające na celu przywracanie pamięci i znajomości historii Górnego Śląska. Z inicjatywy radnych Ruchu Autonomii Śląska „w styczniu [2011 roku - A.M.] radni Sejmiku Województwa Śląskiego podjęli uchwałę oddającą hołd ofiarom reżimu komunistycznego. Zgodnie z przyjętą rezolucją ogłoszono Dzień Pamięci o [[Tragedia Górnośląska|Tragedii Górnośląskiej]] 1945 roku. Będzie obchodzony co roku w ostatnią niedzielę stycznia”<ref>Oficjalna strona Województwa Śląskiego, http://www.slaskie.pl/strona_n.phpjezyk=pl&grupa=10&art=4475&id_menu= , dostęp 27.03.2015.</ref>. Obchody składać się będą z tzw. Marszu na Zgodę, organizowanego już od 2009 roku przez Ruch, jego uczestnicy „pokonaliby dokładnie tę samą trasę, którą przebyło pod koniec stycznia 1945 roku kilkuset Ślązaków, pędzonych w nieludzkich warunkach przez radzieckich żołnierzy (…)”<ref> http://www.jaskolkaslaska.eu/678/marsz-pamieci-oboz-zgoda-2009, dostęp 27.03.2015.</ref>. Ponadto Ruch włączył się do debaty dotyczącej napisu na tablicach upamiętniających ofiary obozu na Zgodzie. Spór o treść tablic trwał od roku 2008, najpierw kompromis osiągnięto na szczeblu lokalnym, a „w stolicy tekst na tablicę w Zgodzie utknął na ponad rok. Zamontowano ją dopiero teraz, 16 czerwca bieżącego roku [2009 – A.M.]”<ref>J. Przybytek, Co noc z baraków obozu w Świętochłowicach dochodziły krzyki i jęki, „ Dziennik Zachodni”, dn. 03.07.2009, http://www.dziennikzachodni.pl/artykul/136702,co-noc-z-barakow-obozu-w-swietochlowicach- dobiegaly-krzyki,3,id,t,sa.html. </ref>. Ponadto z inicjatywy RAŚ w 2014 roku została podjęta przez Sejmik Województwa Ślaskiego Uchwała o uznaniu roku 2015 Rokiem Pamięci Ofiar Tragedii Górnośląskiej.
| |
| Marsz Autonomii „jest największą w Polsce manifestacją obywatelskiej odpowiedzialności mieszkańców za własny region. Co roku gromadzi setki osób, dla których autonomia regionalna na wzór zachodnioeuropejski stanowi najlepszy model decentralizacji państwa”<ref>Strona internetowa Marszu Autonomii, http://marszautonomii.pl/ dostęp 27.03.2015</ref>. Co roku jest organizowany w okolicach 15 lipca, w rocznicę ustanowienia Ustawy Statut Organiczny dla Województwa Ślaskiego w 1920 roku. Marsz Autonomii w roku 2014 zgromadził 5 tysięcy osób, które wspólnie wyruszyły z pl. Wolności w Katowicach w kierunku pl. Sejmu Ślaskiego<ref>VIII Marsz Autonomii przeszedł 12 lipca ulicami Katowic, A. Sierak, "TVS", http://www.tvs.pl/informacje/viii-marsz-autonomii-przeszedl-12-lipca-ulicami-katowic-zdjecia-gorzelik- strzela-z-dziala-narodowcy-krzycza-wrzuc-rasioka-do-hasioka, dostęp: 20.04.2015.</ref>. Także inicjatywa „Porozmawiajmy o Śląsku” - cykl spotkań i debat publicznych poświęcony współczesnym problemom Górnego Śląska ma na celu wzbudzanie społecznej wrażliwości i budowanie społeczeństwa obywatelskiego<ref> http://www.autonomia.pl/nasze-projekty/#f64, dostęp 27.03.2015.</ref>. W 2014 roku w czasie Marszu Autonomii podsumowana została akcja zbierania podpisów pod obywatelską inicjatywą zmiany ustawy o mniejszościach narodowych i etnicznych oraz o języku regionalnym, której celem jest uznanie Ślązaków za mniejszość etniczną. Pod inicjatywą zebrano 124 tysiące podpisów.
| |
| Ruch Autonomii Śląska w czasie Narodowego Spisu Powszechnego w latach 2002 i 2011 prowadził kampanię informacyjną i promującą określanie swojej narodowości jako „śląska” w spisie powszechnym, a także zapewniało swoje wsparcie dla osób, którym prawo zaznaczenia tejże narodowości zostało przez rachmistrzów odmówione<ref>Chcesz narodowości śląskiej? Zostań rachmistrzem spisowym, „Dziennik Zachodni”, 13.12.2011 http://www.dziennikzachodni.pl/artykul/344625,chcesz-narodowosci-slaskiej-zostan-rachmistrzem- spisowym,id,t.html: „Nowością będzie jednak utworzenie specjalnej Komisji Monitorującej, która ma czuwać nad prawidłowym przebiegiem spisu. W skład tej komisji mają wejść przedstawiciele Helsińskiej Komisji Praw Człowieka i niezależni obserwatorzy, w tym naukowcy.” „RAŚ w najbliższych tygodniach chce się skupić na przygotowaniu akcji, która uświadomi mieszkańcom województwa, że mogą deklarować narodowość śląską, bo polskie prawo tego nie zabrania.”</ref>. Wyniki spisu przyniosły zwrot w dyskursie politycznym na temat Górnego Śląska: w roku 2002 narodowość śląską 173 153 osoby, w roku 2012 było to już 817 tysięcy, przy czym 362 tysiące wskazywały deklarację śląską jako wyłączną<ref>Wyniki Narodowego Spisu Powszechnego Ludności i Mieszkań 2002 w zakresie deklarowanej narodowości oraz języka używanego w domu, Główny Urząd Statystyczny: http://www.stat.gov.pl/gus/8185_PLK_HTML.htm Raport z wyników. Narodowy Spis Powszechny Ludności i Mieszkań 2011, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2012.</ref>.
| |
| Pierwszy raz w wyborach parlamentarnych RAŚ wystawiła swoją listę wyborczą w roku 1991, kiedy to posłami z ramienia tej partii zostali Paweł Musioł oraz Kazimierz Świtoń<ref>Oficjalna strona internetowa Sejmu RP. Archiwum danych, http://orka.sejm.gov.pl/ArchAll2.nsf/Glowny1kad, dostęp: 27.03.2015.</ref>. Od tego czasu Ruch nie posiada swojej reprezentacji w parlamencie. W roku 2009 w wyborach do Senatu po zmianie formuły wyborczej na większościową, powstał Komitet Wyborczy Autonomia dla Śląska, który zarejestrował swoich kandydatów w 6 okręgach wyborczych<ref>Strona internetowa Komitetu Wyborczego Autonomia dla Śląska, http://poradzymy.pl/p/nasi- kandydaci.poradzymy, dostęp: 27.03.2015.</ref>. Wybory samorządowe z roku 2010 pozwoliły Komitetowi Wyborczemu Ruch Autonomii Śląska wprowadzić do sejmiku wojewódzkiego 3 radnych: Jerzego Gorzelika, Henryka Mercika i Janusza Wita<ref> http://www.slaskie.pl/strona_n.php?jezyk=pl&grupa=23&id_menu=27, dostęp: 27.03.2015.</ref>. Po zawiązaniu koalicji z Platformą Obywatelską przewodniczący Ruchu został członkiem Zarządu Województwa Śląskiego<ref>AGA, Koalicja PO i RAŚ w Sejmiku, "Dziennik Zachodni ", dn. 29.11.2010 http://www.dziennikzachodni.pl/artykul/338815,koalicja-po-i-ras-w-sejmiku-slaskim,id,t.html </ref>. Klub radnych RAŚ powstał w roku 2012, kiedy to jeden z radnych niezrzeszonych – Andrzej Sławik – postanowił dołączyć do radnych Ruchu,<ref> http://www.jaskolkaslaska.eu/987/powstal-klub-radnych-raS, dostęp: 27.03.2015.</ref>. W 2014 roku wynik KW RAŚ w wyborach do Sejmiku Województwa Śląskiego został poprawiony, choć skład osobowy klubu nie uległ zmianie: z list KW RAŚ startował także Andrzej Sławik. W [[Chorzów|Chorzowie]] i [[Katowice|Katowicach]] RAŚ stało się czwartą siłą polityczną w radach miasta. Związanymi ze stowarzyszeniem są burmistrz [[Przyczyna|Przyczyny]] oraz wójtowie gmin [[Świerklany|Świerklan]], [[Godów|Godowa]] i [[Lyski|Lysek]]<ref>Oficjalna strona internetowa PKW dotycząca wyborów samorządowych 2014, http://katowice.pkw.gov.pl/g2/oryginal/2014_11/4b85ded813729a34ec9ba956e5b5b1d5.pdf, http://katowice.pkw.gov.pl/g2/oryginal/2014_11/8c1d6d9b50f9c8d7484e7454d4cbadd9.pdf.
| |
| Pogłoski o porażce RAŚ okazały się przedwczesne, Przemysław Jedlecki, „Wyborcza.pl” z dn. 23.11.2014 http://katowice.gazeta.pl/katowice/1,35063,17003949,Pogloski_o_porazce_RAS_okazaly_sie_przedwczesne.html
| |
| </ref>.
| |
|
| |
| ==Przeszłość. Kontekst historyczny==
| |
|
| |
| Ruch Autonomii Śląska w swojej nazwie oraz częściowo w swoich założeniach nawiązuje do idei autonomicznego Województwa Śląskiego istniejącego w latach 1922-1939 na obszarze obejmującym powiaty: [[Powiat katowicki|katowicki]], [[Powiat lubliniecki|lubliniecki]], [[Powiat pszczyński|pszczyński]], {[Powiat tarnogórski|tarnogórski]], [[Powiat rudzki|rudzki]], [[Powiat rybnicki|rybnicki]], [[Powiat świętochłowicki|świętochłowicki]], [[Powiat bielski|bielski]] i [[Powiat cieszyński|cieszyński]] oraz powiaty miejskie: Bielsko, Katowice i Królewska Huta (Chorzów). Status autonomiczny został nadany województwu jeszcze przed jego ostatecznym włączeniem do Polski (Konwencja Genewska z dnia 15 maja 1922 roku) Ustawą konstytucyjną zawierającą Statut Organiczny Województwa Śląskiego z dnia 15 lipca 1920 roku<ref>Ustawa Konstytucyjna zawierająca statut organiczny Województwa Śląskiego, Dz. U. RP z 1920 r. Nr 73, poz. 494.</ref>. W założeniach twórców, a przede wszystkim ówczesnych działaczy na śląskiej scenie politycznej miała być ona jedynie tymczasowym rozwiązaniem obowiązującym do czasu uchwalenia Konstytucji dla regionu.
| |
| Statut przewidywał uprawnienia legislacyjne dla powołanego w nim Sejmu Śląskiego w zakresie spraw ustrojowych dotyczących zwłaszcza rozwinięcia założeń przyjętych w samej ustawie, administracyjnych oraz związanych z podziałem administracyjnym. Powstał w tym okresie także Dziennik Ustaw Śląskich. W kolejnej grupie kompetencji ustawodawczych mamy do czynienia z obszarem spraw społecznych, spraw związanych z zabezpieczeniem społecznym i emerytalnym, spraw kulturowych (w tym językowych). W tej grupie znajduje się także kwestia szkolnictwa wyższego i zawodowego. W związku z przekazaniem kompetencji dotyczących handlu i gospodarki także niektóre normy w zakresie ustawodawstwa antymonopolowego i dobrych praktyk handlowych znalazły się w gestii Województwa Śląskiego. Ostatnia grupa kompetencji związana jest z charakterem regionu, jest to ustawodawstwo przemysłowe, gospodarcze, a także związane z infrastrukturą publiczną, ponadto przekazano województwu część kompetencji finansowych (budżetowych i podatkowych). Ustawy śląskie w tych dziedzinach miały wyłączną moc obowiązującą, jednakże katalog uprawnień Sejmu Śląskiego jest katalogiem zamkniętym, zaś domniemanie kompetencji przypada na rzecz polskich organów centralnych. Praktyka ustrojowa pokazała szybko, iż na skutek ogromnej ilości spraw wymagających natychmiastowej regulacji często dochodziło do rozciągania mocy obowiązującej ustaw polskich na teren województwa autonomicznego. Mimo trzech prób uchwalenia konstytucji, żadna z nich nigdy nie nabrała mocy obowiązującej<ref>W. Marcoń, Autonomia śląska, wyd. Adam Marszałek, Toruń 2009, s. 67-69.</ref>. Liczba posłów na [[Sejm Śląski]] wahała się od 48 w 1922 roku do 24 w roku 1935.
| |
| Władzę wykonawczą w województwie sprawować miała Rada Wojewódzka, mająca kompetencje zarówno administracji rządowej w terenie (jej Przewodniczącym był Wojewoda mianowany przez Prezydenta RP) jak i samorządowej (realizowała ona ustawodawstwo śląskie, a 5 jej członków było wybieranych przez Sejm Ślaski). Posiadała ona prawo tworzenia rozporządzeń wykonawczych, a także przepisów wprowadzających Statut i ustawy oraz posiadała pewne uprawnienia nadzorcze.
| |
| W zakresie sądownictwa powszechnego powołany został śląski sąd apelacyjny. Pion sądownictwa administracyjnego w tym Wojewódzki Sąd Administracyjny były organami ściśle wojewódzkimi, niepodlegającymi władzy centralnej. Jednakże sędziowie mianowani byli przez Prezydenta RP i sprawowali władzę w imieniu Rzeczpospolitej Polskiej.
| |
| Szczególe są także uprawnienia finansowe Województwa Autonomicznego. Powołany został [[Skarb Śląskiego]], którego część dochodów przekazywana była do Skarbu Państwa w postaci kwoty, która opierała się na wzorze c/2 – d/2 x a/b, w którym zmienne oznaczają - a: ludność Województwa, b: ludność RP w całości, c: dochód Skarbu Śląskiego, d: dochód całościowy Skarbu RP i Skarbu wojewódzkiego. Według Konstantego Wolnego, pozwalało to na zatrzymanie około 3/4 dochodów w Województwie<ref>Ustawa Konstytucyjna zawierająca statut organiczny Województwa Śląskiego (Dz. U. RP z 1920 r. Nr 73, poz. 494),artykuły od 4 do 12, wraz z aneksem do art. 5; uzupełnione o uwagi z: Wyd. z objaśnieniami K. Wolny, Autonomja Śląska, nakładem K. Miarki, Mikołów 1920.</ref>. Sejm Ślaski uchwalał corocznie oddzielny budżet Skarbu Ślaskiego. W roku 1924 uchwalono ustawę regulującą kwestie podatków lokalnych oraz alokacji dochodów z nich uzyskiwanych. Ustawa ta uregulowała kwestię podatków: gruntowych, eksploatacyjnych związanych z górnictwem, od prowadzenia przedsiębiorstw i od towarów luksusowych<ref>Ustawa o finansach komunalnych Dz. U. ŚI. nr. 10, poz. 47 z uwzględnieniem zmian wprowadzonych ustawą z dnia 17 maja 1926r. Dz. U. Śl. nr. 14, poz. 24.</ref>.
| |
| Dla niepodległej Polski województwo śląskie było swego rodzaju inkubatorem rozwiązań ustrojowych związanych z autonomią regionów. Instytucje oraz rozwiązania, które wtedy powstały miały stać się podstawą dla ewolucji nowego systemu politycznego. Na drodze jego rozwoju stanął jednak najpierw zamach stanu z roku 1926, a później konstytucja kwietniowa z roku 1935. Faktyczny koniec Autonomii Śląska przyniosła jednak II wojna światowa oraz Ustawa Konstytucyjna znoszącą statut organiczny dla województwa śląskiego<ref>Ustawa Konstytucyjna z dn. 6 maja 1945 roku Dz. U. RP z 1945 r. nr 17, poz. 92 wydana przez Krajową Radę Narodową. </ref>.
| |
|
| |
| ==Przyszłość. Inspiracja europejska==
| |
|
| |
| Wolny Sojusz Europejski (European Free Alliance) jest stowarzyszeniem partii regionalnych i etnoregionalnych z całej Europy. W wyborach do Parlamentu Europejskiego startuje jako Partia Zielonych/Wolny Sojusz Europejski. Do Sojuszu należą takie europejskie partie jak Scottish National Party (Szkocka Partia Narodowa), Bayernpartei (Partia Bawarii), Plaid Cymru (Partia Walii), Partitu di a Nazione Corsa (Partia Narodu Korsykańskiego) czy Esquerra Republicana de Catalunya (Republikańska Lewica Katalonii)<ref>Oficjalna strona internetowa Wolnego Sojuszu Europejskiego: http://www.e-f-a.org/whos-who/member- parties/, dostęp 10.04.2015.</ref>.
| |
| Ruch Autonomii Śląska stał się członkiem EFA w 2003 roku. Manifest EFA 4014 Wybory do Parlamentu Europejskiego 22-25 Maja<ref>EFA MANIFESTO Elections European Parliament 22-25 May 2014,
| |
| http://www.e-f-a.org/fileadmin/user_upload/documents/EFA_3263_manifesto_ENG_230114.pdf.
| |
| </ref> przedstawia zasady i cele przyświecające organizacji. Bardzo duże znaczenie dla zrzeszonych tam małych partii regionalnych ma siła polityczna, którą zyskują, działając razem oraz możliwość reprezentowania swoich interesów na forum europejskim. Ponadto ochrona odrębności kulturowych, ruch dążący do powrotu do lokalnych tradycji, a także konsekwentne wyrażanie na arenie międzynarodowej prawa do samostanowienia grup etnicznych i narodów są bazą programową Sojuszu. Zasady te przyświecają EFA od ponad 30 lat, w tym okresie wzrósł znacznie jego potencjał polityczny. Długoterminowym celem jest stworzenie Europy regionów, współpracujących ze sobą w ramach organizacji, jaką jest Unia Europejska, na demokratycznych zasadach i z poszanowaniem prawa głosu każdej, nawet najmniejszej wspólnoty. Europa, o której marzą członkowie EFA to Europa Ludzi.
| |
| Cele partii Zieloni/ Wolny Sojusz Europejski (The Greens/EFA) związane są z podwójnym charakterem ugrupowania: z jednej strony pojawiają się proekologiczne deklaracje związane z ochroną środowiska naturalnego i polepszeniem jakości życia, z drugiej strony pogłębienie demokratyzacji poprzez decentralizację oraz zbudowanie Europy wolnych ludzi zorganizowanych zgodnie z zasadą subsydiarności. Partia postuluje także rozszerzenie procedur demokratycznych i ducha demokratyzmu na działalność samej Unii Europejskiej i jej instytucji. Nadrzędnym celem pozostaje jednak ochrona różnorodności Europy i jej bogactwa kulturowo-przyrodniczego<ref>Oficjalna strona internetowa partii Zieloni/ Wolny Sojusz Europejski: http://www.greens-efa.eu/efa/54- presentation.html, dostęp: 20.04.2015.</ref>.
| |
| Ruch Autonomii Śląska od początku swojej działalności wpisuje się w ruch europejskich regionów, dążący do autonomii, prawa do samostanowienia i prawa do kultywowania swoich tradycji. Na mapie Europy jest jedną z 40 partii regionalnych działających w 17 krajach członkowskich UE, pokazuje to doskonale skalę zjawiska nieobcego także śląskiej scenie politycznej. Inspiracja manifestem Wolnego Sojuszu Europejskiego jest także wyraźnie zarysowana w programie działalności RAŚ i wskazuje na długą drogę, jaką to stowarzyszenie musiało przejść, aby stać się partnerem politycznym dla partii regionalnych o znaczeniu europejskim.
| |
| ==Bibliografia==
| |
|
| |
| Źródła:
| |
| #Ustawa Konstytucyjna zawierająca statut organiczny Województwa Śląskiego (Dz. U. RP z 1920 r. nr 73, poz. 494) z dnia 15.07.1920.
| |
| #Ustawy Sejmu Śląskiego 1922-32, wyd. Drukarnia Katolicka, Katowice 1932.
| |
| #Ustawa Konstytucyjna z dnia 6 maja 1945 roku wydana przez Krajową Radę Narodową.
| |
| #Manifest EFA 4014 Wybory do Parlamentu Europejskiego 22-25 Maja (EFA MANIFESTO Elections European Parliament 22-25 May 2014).
| |
|
| |
| Prace zwarte i opracowania:
| |
| #Ciągwa J., Autonomia Śląska 1922-39, wyd. Muzeum Śląskie, Katowice 1988.
| |
| #Marcoń W., Autonomia Śląska, wyd. Adam Marszałek, Toruń 2009.
| |
| #Myśliwiec M., The Spanish Autonomous Model in Poland? The Political Concept of the Silesian Autonomy Movement, w: The Ways of Federalism and The Horizons of the Spanish State of Autonomies, red. A. López Basaguren, L. Escajedo San Epifanio, Springer-Verlag-Berlin-Heidelberg 2013.
| |
| #Myśliwiec M., Wolny Sojusz Europejski – ku redefinicji relacji centrum-peryferia, [w:] Unia Europejska jako współczesny aktor stosunków międzynarodowych, red. J. Knopek, wyd. „Dom Organizatora”, Toruń 2009.
| |
| #Sekuła E. A., Po co Ślązakom potrzebny jest naród? Niebezpieczne związki między autonomią i nacjonalizmem, Wydawnictwo Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 2009.
| |
| #Sobolewska-Myślik K., Partie i systemy partyjne na poziomie regionu. Przykład Szkocji i Katalonii, wyd. Naukowe Uniwersytetu Pedagogicznego, Kraków 2012.
| |
| #Wanatowicz M.W., Od indyferentnej ludności do śląskiej narodowości? Postawy narodowe ludności autochtonicznej Górnego Śląska w latach 1945-2003, wyd. UŚ, Katowice 2004.
| |
| #Autonomja Śląska, wyd. z objaśnieniami Konstanty Wolny, nakładem K. Miarki, Mikołów 1920.
| |
| #Historia Górnego Śląska, red. J. Bahlcke, D. Gawrecki, R. Kaczmarek, Gliwice 2011.
| |
| #Nadciągają Ślązacy. Czy istnieje narodowość śląska?, red. L. Nijakowski, wyd. Scholar, Warszawa 2004.
| |
|
| |
| ==Przypisy==
| |
|
| |
| <references/>
| |
|
| |
| ==Źródła on-line==
| |
| #http://autonomia.pl
| |
| #http://poradzymy.pl
| |
| #http://e-f-a.org
| |
| #http://greens-efa.eu
| |
| #http://jaskolkaslaska.eu
| |
| #http://nowagazetaslaska.eu
| |
| #http://gornoslaskie-dziedzictwo.com
| |
| #http://slaskie.pl
| |
| #http://marszautonomii.pl
| |
| #http://dziennikzachodni.pl
| |
| #http://digitalizacja.republika.pl
| |
| #http://danga.pl
| |
| #http://silesiana.org/
| |
| #http://stat.gov.pl
| |
| #http://wybory2010.gov.pl
| |
| #http://katowice.gazeta.pl
| |
| #http://tvs.pl
| |
| #http://katowice.pkw.gov.pl/g2/oryginal/2014_11/4b85ded813729a34ec9ba956e5b5b1d5.pdf
| |
| #http://katowice.pkw.gov.pl/g2/oryginal/2014_11/8c1d6d9b50f9c8d7484e7454d4cbadd9.pdf
| |
