Towarzystwo Szkoły Ludowej

[[Kategoria:]] [[Kategoria:]] [[Kategoria:]] [[Kategoria:]] Autor: Anna Pachowicz

ENCYKLOPEDIA WOJEWÓDZTWA ŚLĄSKIEGO

TOM: 2 (2015)

Towarzystwo Szkoły Ludowej (TSL) – organizacja powstała w Krakowie w 1891 roku, zajmowała się upowszechnianiem, szerzeniem i rozwojem oświaty szkolnej i pozaszkolnej wśród ludu polskiego, zakładaniem i prowadzeniem przedszkoli, ochronek, szkół elementarnych, średnich, tworzeniem sieci bibliotek, czytelni, organizowaniem kursów dla analfabetów, kursów dokształcających, zwalczaniem analfabetyzmu, prowadzeniem działalności kulturalno-oświatowej poprzez różnorodne akcje społeczne i kulturalne.

Okoliczności powołania TSL

Inicjatorami powołania TSL byli Ernest Adam, Michał Danielak, Tadeusz Dwernicki, decyzja o utworzeniu TSL zapadła w trakcie uroczystości setnej rocznicy uchwalenia konstytucji 3 Maja w Krakowie w 1891 roku, przewodniczył im Mieczysław Pawlikowski. TSL zostało powołane w celu zapobieżenia trudnej sytuacji oświatowej w Galicji Wschodniej i Zachodniej, gdzie następowała powolna asymilacja i wynarodowienie Polaków. Planowano, aby na tym obszarze jak najszybciej zorganizować polskie szkolnictwo, biblioteki, wypożyczalnie książek, domy ludowe.

Prezesi TSL

Prezesami TSL byli Adam Asnyk 1891-1896, Ernest Bandrowski 1896-1920, Ernest Adam 1921-1926, Witold Ostrowski 1927-1939.

Statut TSL

Dnia 21 stycznia 1892 roku MSW w Wiedniu zatwierdziło Statut, w którym dokładnie sprecyzowano zakres działalności TSL. Natomiast dnia 13 marca 1892 roku miało miejsce pierwsze Walne Zgromadzenie. Wybrano wówczas Zarząd Główny, Radę Nadzorczą, Sąd Rozjemczy, Zarząd Kółka Miejscowego. W związku z poszerzaniem zakresu prac do Statutu TSL wprowadzano zmiany; przed pierwszą wojną światową dokonywano ich trzykrotnie w następujących latach: 1896 r., 1903 r., 1908 r. W okresie 1909-1914 TSL pracowało najintensywniej. Pierwsza wojna światowa niekorzystnie wpłynęła na prace TSL. Zniszczeniu uległo wiele placówek, niektóre koła nie przetrwały i doszło do ich rozpadu, powszechnie wówczas brakowało środków finansowych na prowadzenie jakiejkolwiek działalności. Jednak w tej trudnej sytuacji nie zaprzestano podejmowania działań, zaczęto je dostosowywać do zaistniałych potrzeb, przystąpiono np. do tworzenia bibliotek wojennych dla żołnierzy, wysyłania książek do obozów jenieckich, czy też do szpitali. Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości w listopadzie 1918 roku, nastąpiła konieczność wprowadzenia zmian w dotychczasowej działalności TSL. Kolejne decyzje podejmowano w trakcie Walnych Zjazdów w 1921 roku we Lwowie, w 1922 roku w Przemyślu. Uchwalony został nowy Statut zatwierdzony w 1924 roku, odtąd celem TSL było podnoszenie znajomości kultury narodowej wśród społeczeństwa polskiego, nawiązanie i utrzymanie łączności z Polakami przebywającymi poza granicami kraju. Projekt Statutu przedłożony w 1938 roku nie wszedł jednak w życie.

W pierwszych latach działalności organizacja TSL była dwustopniowa, stanowiły ją Zarząd Główny oraz koła. W 1908 roku powstały Związki Okręgowe i odtąd już do końca istnienia TSL organizacja miała charakter trójstopniowy. Organy ustawodawczo-kontrolny i wykonawczy funkcjonowały na każdym stopniu. Najwyższą władzę TSL stanowił Zarząd Główny, w skład którego wchodziło 36 członków, jego siedziba mieściła się w Krakowie. Sprawował on nadzór nad niższymi organami, kierował działaniami podejmowanymi przez TSL. Obradował przez dwa dni, średnio od 8 do 10 razy w ciągu roku. Pracę w Biurze Zarządu Głównego podzielono między oddziały: administracyjny, oświatowy, prawny, gospodarczy, manipulacyjny. Organami pomocniczymi Zarządu Głównego były Sekcje i Komisje, przygotowujące wnioski dla Zarządu we wszystkich najistotniejszych sprawach jakie kierowano do Zarządu. Z kolei najwyższą władzą uchwałodawczą TSL był Walny Zjazd Delegatów Kół i Związków Okręgowych, który odbywał się każdorazowo w innym mieście. Jego członkowie zbierali się raz w roku na obrady, które trwały dwa dni. W trakcie obrad zajmowano się m. in. rozpatrywaniem sprawozdań Zarządu, omawianiem aktualnych sprawy TSL, przedstawianiem nowych wniosków, wyborem nowego Zarządu Głównego oraz Rady Nadzorczej. Organizowano również Zjazdy Nadzwyczajne, w trakcie których dokonywano zmian w Statucie. W okresie działalności TSL odbyły się cztery zjazdy, o takim charakterze. W organizacji wewnętrznej TSL Związki Okręgowe stanowiły drugi stopień skupiający Koła jednego lub kilku województw, były one wybierane w tajnych wyborach, ich władzą ustawodawczą był Zjazd Okręgowy.

Koła TSL

Dzięki organizowanym filiom TSL – Kołom TSL organizacja obejmowała swoim zasięgiem coraz większy obszar działania. Koła mogły być tworzone po wyrażeniu pozytywnej opinii przez Zarząd Główny TSL w tych miejscowościach, w których znalazło się 20 osób chętnych do współpracy. Praca podejmowana w poszczególnych Kołach zawsze była ustalana i dostosowana do potrzeb lokalnej społeczności. Walne Zgromadzenie członków stanowiło w Kołach władzę ustawodawczą, Zarządy Kół władzę wykonawczą. O dużym zainteresowaniu działalnością TSL w terenie świadczy liczba powstających Kół oraz liczba osób chcących działać w tej organizacji. W 1892 roku istniały już 23 koła zrzeszające ok. 3 tys. członków, w 1913 roku, 291 kół i 41 702 członków, w 1928 roku 300 kół i 28 595 członków, w 1938 roku 513 kół i 109 885 członków.

Członkowie TSL nie pobierali wynagrodzenia za swoją pracę. Wyjątek stanowili jedynie nauczyciele prowadzący kursy. Według danych statystycznych do TSL zapisywali się najczęściej byli urzędnicy państwowi 22,8%, nauczyciele 18,9%, rolnicy 18%, rzemieślnicy 11,7%, mieszczanie bez zawodu 6,7%, urzędnicy samorządowi 6,4%, a także przedstawiciele wolnych zawodów, np. duchowieństwo. Koła TSL dzięki zmianom, jakie wprowadzono do Statutu w latach 1896, 1903, 1908 mogły działać samodzielnie i poszerzać swą działalność. TSL na poziomie każdego stopnia organizacyjnego przewidywało powołanie organu kontrolnego – Komisji Kontrolującej, natomiast na najwyższym szczeblu istniała Rada Nadzorcza każdego roku wybierana przez Walny Zjazd. W jej skład wchodziło 7 członków. Do podstawowych obowiązków Rady należała kontrola funduszy ksiąg finansowych oraz składanie sprawozdań. Na przestrzeganie zasad kontroli zwracano szczególną uwagę. Takie działania przyczyniały się do wzrostu wiarygodności TSL w oczach społeczeństwa.

Działalność TSL

W pracy oświatowej podjętej przez TSL można wyróżnić wiele płaszczyzn. Obejmowały one:

1. tworzenie szkół ludowych, wsparcie materialne publicznych szkół powszechnych, podejmowanie różnorodnych działań mających na celu ułatwienie dzieciom i młodzieży nauki w szkołach, np. poprzez zakup książek, przyborów szkolnych, czy też ubrań;
2. prowadzenie szkółek początkowych dla tych dzieci w wieku szkolnym, które nigdy wcześniej nie uczęszczały, z różnych przyczyn, do szkoły i nie potrafiły ani czytać, ani pisać. Jeśli liczba takich dzieci nie przekraczała 40 powoływano tzw. nauczyciela wędrownego, który zajmował się nie tylko nauką dzieci, ale także organizacją kursów dla analfabetów<ef>Zwłaszcza po odzyskaniu niepodległości TSL starało się, aby każde dziecko mogło uczęszczać do szkoły. W tym okresie niektóre szkoły zostały przejęte przez państwo: w 1918 roku do 47, w 1923 - 105, w 1938 roku – 61. M. Stawiak-Ososińska, Towarzystwo Szkoły Ludowej..., s. 745.</ref>;
3. zakładanie czytelni oraz wypożyczalni książek, w których nie tylko czytano i wypożyczano książki, ale przede wszystkim organizowano różnorodne spotkania, wykłady, kursy dokształcające, okolicznościowe koncerty, występy, akademie. Publikacje i pisma, jakie mogli czytać wszyscy chętni miały charakter: naukowy, polityczny, historyczny, religijny, gospodarczy, przemysłowy. Od początku XX w. tworzono biblioteki stałe, a od 1908 roku biblioteki ruchome, które przewożono z jednej miejscowości do drugiej. Natomiast od 1934 roku zakładano Powiatowe Biblioteki Centralne;
4. utworzenie własnego wydawnictwa publikującego wszelkie materiały niezbędne do pracy TSL. Były to m.in. broszury propagujące różne formy działalności oświatowej, czy też ukazujące dokonania TSL, książki poświęcone bohaterom narodowym i historii Polski, a także lektury do czytelni ludowej. W okresie 1901-1906 TSL wydawało pismo oświatowe „Miesięcznik TSL” w 1907 roku przekształcony w profesjonalne pismo „Przewodnik Oświatowy” ukazujący się do sierpnia 1930 roku. W pismach zamieszczano artykuły o treści ogólnej, sprawozdania z działalności poszczególnych placówek TSL, informowano także o pracy TSL. Funkcję redaktorów pism pełnili kolejno: Stanisław Nowicki, Tadeusz Grabowski, Andrzej Nowak, Wincenty Wysocki, Marian Gluth. Sekcja Wschodnia TSL wydawała ponadto w latach 1934-1939 miesięcznik pod redakcją Henryka Błażeckiego: „Program Pracy Towarzystwa Szkoły Ludowej”, na łamach którego publikowano różnorodne teksty programowe ułatwiające pracę w kołach i czytelniach. Z kolei w latach 1936-1939 ukazywał się tygodnik pod redakcją Tadeusza Fabiańskiego „Nasza Praca” adresowany do ludności wiejskiej. Redaktorem miesięcznika dla bibliotekarzy „Wiadomości Biblioteczne był Tadeusz Makowiczka;
5. organizowanie kursów dla analfabetów, a od 1906 r. kursów dla analfabetów odbywających służbę wojskową. W 1919 roku został wydany „Elementarz Towarzystwa Szkoły Ludowej” będący bardzo przydatną pomocą dydaktyczną;
6. organizowanie wykładów, odczytów, prelekcji o treści ogólnokształcącej, naukowej, historycznej, społecznej; od 1896 roku odbywały się one systematycznie;
7. organizowanie wycieczek ludowych, w 1903 roku rozpoczęto tę działalność i z przerwami prowadzono przez cały okres międzywojenny. Po koniec lat 30 ich organizacje przejęło Polskie Towarzystwo Turystyczne;
8. tworzenie i prowadzenie seminariów nauczycielskich, organizowanie szkół średnich ogólnokształcących;
9. zakładanie ochronek, które zapewniały nie tylko fachową opiekę nad dziećmi w wieku od 3 do 11 lat i posiłek dla nich, ale przygotowały również do podjęcia nauki w szkole. TSL organizowało także kursy dla pracujących w ochronkach trwające 5 miesięcy dla kandydatek mających ukończoną szkołę średnią, a 10 miesięcy dla kandydatek z niepełną szkołą średnią;
10. tworzenie burs dla młodzieży z miejscowości znacznie oddalonych od siedziby szkoły. TSL zapewniało opiekę, dobre warunki bytowe oraz odpowiednie wychowanie;
11. budowę domów ludowych – domów oświatowych mieszczących się we własnych placówkach TSL, własnych wybudowanych specjalnie w tym celu obiektach lub w wynajętych pomieszczeniach. Pierwsze 2 domy powstały w 1906 roku. Zlokalizowano w nich zarządy Kół, biblioteki, czytelnie, wypożyczalnie książek, organizowano wykłady, odczyty kursy dla analfabetów, wystawy, wieczornice, uroczystości okolicznościowe;
12. prowadzenie kursów dla niewykwalifikowanych robotników oraz rzemieślników. Od 1918 roku zaczęło tworzyć szkoły zawodowe, handlowe, krawiecko-bieliźniarskie, gospodarstwa domowego, dokształcające. Prowadzono je przez cały okres międzywojenny;
13. organizowanie kursów dla tzw. przewodników oświatowych. Były one adresowane dla osób młodych w wieku 18-25 lat. Dzięki temu zaangażowaniu TSL udało się wykształcić postępowych działaczy, którzy w późniejszym czasie przyczynili się do upowszechniania szkolnictwa. Od 1932 roku zaczęto organizować kursy dla przewodników czytelń, w 1937 roku zorganizowano 73 takie kursy;
14. organizowanie kolonii oraz półkolonii letnich. Po raz pierwszy odbyły się one w 1932 roku, w 1933 roku – 22, w 1935 roku – 613, a w 1936 roku – 1091;
15. organizowanie Uniwersytetów Niedzielnych oraz Uniwersytetów Powszechnych. W 1932 roku utworzono pierwsze tego typu placówki dla osób w wieku 18-35 lat. Uniwersytety Niedzielne były niezwykle popularne wśród młodych ludzi, organizowano je w większych miejscowościach, w których nauka odbywała się jesienią i zimą, w niedziele, trzy lub cztery godziny dziennie. Z kolei Uniwersytety Powszechne starały się rozszerzyć i pogłębić wiedzę ogólnokształcącą, podnieść poziom kultury w środowiskach robotniczych, słuchaczami byli najczęściej robotnicy, rzemieślnicy, kupcy, niżsi urzędnicy państwowi w wieku 18-30 lat;
16. propagowanie idei tworzenia muzeów regionalnych, a poprzez to troska o przeszłość, o regionalne zbiory, a także o zachowanie i popularyzowanie lokalnej tradycji;
17. wspieranie twórczości autorskiej, organizując świetlice, teatry, chóry, orkiestry, wieczory patriotyczne, uroczyste obchody świąt narodowych;
18. organizowanie każdego roku konferencji mających na celu doskonalenie treści oraz metod pracy kulturalno-oświatowej, a także dostosowywanie do aktualnych potrzeb. Wiele podejmowanych inicjatyw nie miało stałego charakteru. Wśród nich można wymienić, np. funkcjonujące przy TSL biura porad prawnych i pośrednictwa pracy, włączenie się walkę z alkoholizmem. W okresie 48 lat funkcjonowania TSL objął całokształt opieki i pracy pozaszkolnej.

Obszar Działania TSL

Do momentu rozpoczęcia I wojny światowej TSL prowadził swoją działalność na terenie Galicji Wschodniej i Zachodniej, Śląska Austriackiego oraz na terenie Moraw, Bukowiny, Bośni i Wiednia w tych punktach, w których przebywała społeczność polska. Zmiana nastąpiła po 1918 roku, kiedy to zlikwidowano koła TSL na terytorium przyznanym Czechosłowacji, na Bukowinie oraz w Wiedniu, a zakres działalności rozszerzono o były pruski Górny Śląsk, Wołyń i województwo kieleckie. Wraz z rozwojem działalności w 1924 roku nastąpił podział w Zarządzie Głównym na Wydział Ścisły z siedzibą w Krakowie oraz Sekcję Wschodnią Zarządu Głównego we Lwowie.

Finanse TSL

Środki finansowe, jakimi dysponowało TSL pochodziły z różnych źródeł. Największą część stanowiły składki członków, następnie dochody z różnorodnych organizowanych imprez dobroczynnych, takich jak np. bale, przedstawienia teatralne, koncerty, zabawy, wykłady, kwesty. TSL otrzymywało także darowizny, zapisy majątkowe, a także spontaniczne datki i subwencje. Część majątku TSL przekształcono w tzw. fundusz żelazny, którego nie można było zmniejszyć, a pozostałe środki na realizację zadań terenowych; majątek TSL stanowiły także nieruchomości, domy ludowe, budynki służące różnym celom, grunty i działki budowlane.

Bibliografia

• Czajka M., Kamler M., Sienkiewicz W., Leksykon historii Polski, Warszawa 1995, s. 1194.
• Dobrowolski S., Towarzystwo Szkoły Ludowej w Wiedniu w latach 1904-1914, „Prace Historyczno-Archiwalne” 2004, t. 14, s. 83-102.
• Kosmowska L. W., Towarzystwo Szkoły Ludowej w Galicji, Warszawa 1917.
• Marcinek S., Praca kulturalno-oświatowa w czytelni T.S.L. na wsi, Kraków 1938.
• Pachowicz A., Instytucje oświatowe w Tarnowie w świetle lokalnej prasy („Unia” 1882-1887), w: Czasopiśmiennictwo XIX i początków XX wieku jako źródło do historii edukacji, red. I. Michalska, G. Michalski, Łódź 2010, s. 95-107.
• Potoczny J., Udział Towarzystwa Oświaty Ludowej w upowszechnianiu czytelnictwa i popularyzacji wiedzy wśród ludu galicyjskiego doby autonomicznej, „Prace Naukowe Akademii im. Jana Długosza w Częstochowie. Pedagogika” 2014, t. 23, s. 401-414.
• Protokoły Walnych Zjazdów Towarzystwa Szkoły Ludowej (1893-1938).
• Próchnicki Z., Dwudziestopięciolecie Towarzystwa Szkoły Ludowej (3 maja 1891 - 3 maja 1916), Lwów 1916.
• Przewodnik Oświatowy: organ Towarzystwa Szkoły Ludowej 1935, nr 4.
• Przewodnik Oświatowy: organ Towarzystwa Szkoły Ludowej 1935, nr 6.
• Przewodnik Oświatowy: organ Towarzystwa Szkoły Ludowej 1936, nr 1.
• Przewodnik Oświatowy: organ Towarzystwa Szkoły Ludowej 1938, nr 6.
• Sikora W., Towarzystwo Szkoły Ludowej w latach 1891-1928. Krótki rys działalności. Ilustrowany przewodnik dla zwiedzających dział TSL w pawilonie instytucji kulturalno-oświatowych na Powszechnej Wystawie Kraj. w Poznaniu w roku 1929, Kraków 1929.
• Sprawozdania Zarządu Głównego Towarzystwa Szkoły Ludowej (1893-1938).
• Sprawozdanie z działalności Tow. Szkoły Ludowej w Jubileuszowym roku 1910, Kraków 1911.
• Statut Towarzystwa Szkoły Ludowej uchwalony na Nadzwyczajnem Walnem zgromadzeniu we Lwowie dnia 22 lutego 1908 roku ze zmianami uchwalonemi na Walnych Zjazdach dnia 12 września 1921 r. we Lwowie i dnia 30 września 1922 r. w Przemyślu.
• Statut Towarzystwa Szkoły Ludowej, Kraków 1892, 1896, 1903, 1924.
• Stawiak-Ososińska M., Towarzystwo Szkoły Ludowej, w: Encyklopedia pedagogiczna XXI wieku, t. VI: Su-U, red. T. Pilch, Warszawa 2007, s. 743-747.
• Stępowski M., Towarzystwo Szkoły Ludowej: jak powstało, co zrobiło, do czego dąży: (1891-1911) w 20-tą rocznicę powstania Towarzystwa, Kraków 1911.
• Świerk J., TSL zaczęta i nieskończona nić, Kraków 1910.
• Tymczasowa instrukcja dla bibliotek stałych Towarzystwa Szkoły Ludowej zatwierdzona przez Zarząd Główny TSL dnia 28 marca 1936, Kraków 1936.
• Wanatowicz M. W., Ludność napływowa na Górnym Śląsku w latach 1922-1939, Katowice 1992.
• Z problemów integracji i unifikacji II Rzeczypospolitej, red. J. Chlebowczyk, Katowice 1980.
• Zielonka Z., Geografia życia literackiego polskiego kręgu kulturowego na Śląsku, Słupsk 1994.
• Zwiercan-Witkowska A., Towarzystwo Szkoły Ludowej w latach 1891-1939, „Biuletyn Biblioteki Jagiellońskiej” 2003, R. 53, s. 135-155.
• Żmichrowska M. J., Towarzystwo Szkoły Ludowej (1891-1939), Olsztyn 1992.

Źródła on-line

• Udział Towarzystwa Oświaty Ludowej w upowszechnianiu czytelnictwa i popularyzacji wiedzy wśród ludu galicyjskiego doby autonomicznej
• Przewodnik Oświatowy: organ Towarzystwa Szkoły Ludowej, poświęcony sprawom oświaty pozaszkolnej i narodowego wychowania ludu polskiego. 1912