Tekst źródłowy strony Wyższy Urząd Górniczy we Wrocławiu (1769-1945) (Oberbergamt zu Breslau)

[[Kategoria:Historia]]
[[Kategoria:Indeks haseł – alfabetyczny]]
[[Kategoria:Tom 12 (2025)]]
Autor: [[Prof.zw.dr hab.Ryszard Kaczmarek|prof. zw. dr hab. Ryszard Kaczmarek]]

::::::::::::::::::::::::: ENCYKLOPEDIA WOJEWÓDZTWA ŚLĄSKIEGO
:::::::::::::::::::::::::[[ENCYKLOPEDIA WOJEWÓDZTWA ŚLĄSKIEGO Tom 12 (2025)|TOM: 12 (2025)]]
[[Plik:Pieczątka OBB.jpg|mały]]
Wyższy Urząd Górniczy w Wrocławiu (''Oberbergamt zu Breslau'') został utworzony w 1769 roku jako pruski urząd administracji rządowej, którego zadaniem był nadzór nad zakładami górniczymi, hutami i salinami na [[Śląsk|Śląsku]] oraz w Hrabstwie Kłodzkim (''Grafschaft Glatz'').

== Powstanie Urzędu na Śląsku (1769 rok) ==
[[Plik:Urzędnik 4.jpg|mały]]
W 1723 roku król pruski [[Fryderyk Wilhelm I Hohenzollern|Fryderyk Wilhelm I]] utworzył tzw. [[Generalne Dyrektorium do spraw Wojny, Finansów i Domen|Generalne Dyrektorium Finansów, Wojny i Domen]] (''General Ober-Finanz-Kriegs- und Domänendirektorium'') jako centralny organ administracji państwowej, który znajdował się jednak nadal pod całkowitą kontrolą monarchy. Po wstąpieniu na tron pruski w 1740 roku [[Fryderyk II Hohenzollern|Fryderyka II]] w Dyrektorium utworzono nowy departament, zajmujący się produkcją przemysłową i handlem (''Departement für Fabriken, Commercien und Manufakturen''), który później przekształcono w ministerstwo handlu i przemysłu (''Ministerium für Handel und Gewerbe'').

Zajęcie większości Śląska po pokonaniu Austrii przez Prusy w pierwszych dwóch [[Wojny śląskie|wojnach śląskich]] (1740–1745) spowodowało wprowadzenie nowej administracji gospodarczej. Kolejna wojna prusko-austriacka (toczyła się jako część tzw. wojny siedmioletniej, w latach 1756-1763) opóźniła ten proces tylko na pewien czas, kiedy [[Prowincja śląska 1742-1815|prowincją śląską]] zarządzały kolejne komisariaty wojenne, a potem specjalnie w tym celu utworzone ministerstwo do spraw Śląska. Państwo pruskie nie ingerowało jeszcze w tym czasie w proces wydobycia kopalin i hutnictwo, poza produkcją uzbrojenia, szczególnie armat w hutach państwowych<ref>[https://sbc.org.pl/dlibra/publication/621525/edition/584769/zeszyt-12-stulecie-wyzszego-urzedu-gorniczego-w-katowicach O początkach Wyższego Urzędu Górniczego patrz: R. Kaczmarek, Pruski Wyższy Urząd Górniczy we Wrocławiu (1769–1945), w: Stulecie Wyższego Urzędu Górniczego, red. J. Mańka, „Poczet Gwarków Śląskich” z. 12, s, 123-134.]</ref>.

Zmiany nastąpiły po powstaniu owego Departamentu Górnictwa i Hutnictwa (''Departement für Bergwerks- und Hütten''). Jego znaczenie było w pierwszych latach niewielkie. Stali wówczas na jego czele mało znaczący urzędnicy: 1768–1771 – Freiherr vom Hagen; 1771–1774 – Friedrich Wilhelm hrabia von der Schulenburg-Kehnert; 1774–1777 – Freiherr Waitz von Eschen. Dopiero kiedy król mianował na to stanowisko Freiherr Friedricha Antona von Heynitza (1777–1802), nowy departament aktywnie zaangażował się w industrializację wybranych regionów Królestwa Prus. Prusy podzielono na cztery dystrykty, w których koncentrowało się górnictwo i hutnictwo: 1) Brandenburgia, Prusy Zachodnie i Wschodnie; 2) Magdeburg, Halberstadt, Hohnstein, Mansfeld; 3) Śląsk, Hrabstwo Kłodzkie; 4) Westfalia. W każdym z dystryktów utworzono odrębny wyższy urząd górniczy, dla realizacji zadań wyznaczanych przez Departament Górnictwa i Hutnictwa w Berlinie.

9 grudnia 1769 roku na rozkaz króla Fryderyka II utworzono także pruski Wyższy Urząd Górniczy we Wrocławiu dla prowincji śląskiej (''Provinz Schlesien)'' i Hrabstwa Kłodzkiego.

== Organizacja Urzędu (1769-1779) ==
Zadanie zorganizowania nowego urzędu we Wrocławiu otrzymali dwaj urzędnicy królewscy: tajny radca finansowy Heinrich Wilhelm Reichardt i tajny radca górniczy Carl Abraham Gerhard. Najpierw siedzibą Urzędu stał się Złoty Stok (Reichenstein), znany już od średniowiecza ośrodek górnictwa kruszcowego, gdzie wcześniej, do wojen śląskich, mieścił się austriacki urząd górniczy.

Po przystąpieniu Prus do kolejnej wojny z monarchią habsburską (wojny o sukcesję bawarską 1778–1779), mając na uwadze, że Złoty Stok był zbyt blisko granicy z Austrią, siedzibę przeniesiono (chociaż na krótko) do Dzierżoniowa (Reichenbach).

Już w 1779 roku minister Friedrich Anton von Heinitz nakazał kolejne przeniesienie siedziby Urzędu, tym razem do Wrocławia, ponieważ podjęto wtedy kluczową decyzję o rozwoju państwowego przemysłu górniczego i hutniczego na terenie prowincji śląskiej, zarówno w jej części południowo-zachodniej, jak i na wschodzie. Umieszczenie Urzędu w stolicy prowincji miało usprawnić także sprzedaż coraz ważniejszego dla produkcji hutniczej węgla kamiennego i dlatego utworzono przy tej okazji centralę handlu węglem (''Oberbergamt Bergwerks-Produktenkontor''), podległą dyrekcji urzędu górniczego. W merkantylnej gospodarce absolutystycznej monarchii pruskiej państwo posiadało monopol na handel kopalinami i ich sprzedaż kontrolowało właśnie za pośrednictwem urzędów górniczych, jednocześnie nie dopuszczając do ich importu i powstania konkurencyjnego rynku<ref>A. Frużyński, Zarys dziejów górnictwa węgla kamiennego w Polsce, Zabrze 2012, s. 35.</ref>.

Urząd od początku zajmował się jednak przede wszystkim nadzorem nad wydobyciem kopalin. Król w 1769 roku wydał w tym celu specjalne prawo górnicze dla Śląska i Hrabstwa Kłodzkiego (''Reviedierte Bergordnung fuer das souvereine Herzogthum Schlesien und fuer Grafschaft Glatz''). Na mocy tego prawa kopaliny, z wyjątkiem rudy żelaza, uznano za część regale królewskiego. Do zadań Urzędu należał, oprócz zarządu tym regale, także nadzór nad państwowymi hutami żelaza, początkowo tylko tymi na zachodzie prowincji (m.in. w Bolesławcu i Szprotawie), a później także na [[Górny Śląsk|Górnym Śląsku]], najpierw w [[Mała Panew|Małej Panwi]], a potem i innych miejscowościach tworzącego się dopiero okręgu górnośląskiego.[[Plik:Urzędnik.jpg|mały]]Urząd szybko uzyskał duże znaczenie z powodu należącego do niego prawa wydawania zgody na prowadzenie poszukiwań kopalin, a ponadto, już po przyjęciu zgłoszenia o rozpoznaniu złoża, od jego urzędników zależało nadanie pola górniczego i prowadzenie eksploatacji. Problem własności pól rozwiązano kompleksowo. Zarejestrowana kopalnia dzielona była na 128 tzw. kuksów (udziałów), których właściciele tworzyli rodzaj spółki zwanej gwarectwem (''Gewerkschaft'') i tak byli wpisani do księgi hipotecznej. Początkowo tylko niewielką część kuksów uzyskiwał z mocy prawa właściciel gruntu, na którym znajdowało się złoże (od 2 do 4 kuksów). Pod koniec XVIII wieku właścicielom gruntów udzielono, by zainteresować ich poszukiwaniami, prawo do zaangażowania się kapitałowego w poszukiwania i wydobycie. Od tej pory po rozpoznaniu złoża mogli w ciągu trzech miesięcy uzyskać z tego tytułu prawo do prawie połowy kuksów (61). Pozostawiano zawsze w każdym gwarectwie niewielką liczbę kuksów (tzw. wolnych), która zabezpieczała potrzeby społeczne górników. Po dwa kuksy uzyskiwała specjalna Kasa Bracka, zapewniająca opiekę społeczną oraz specjalny fundusz dla budowy i zabezpieczenia finansowego lokalnego kościoła i szkoły ludowej dla górników<ref>Tamże, s. 35 i n.</ref>. Inwestycje w infrastrukturę tworzoną wokół kopalni potem jeszcze wzmocniono przez utworzenie w 1778 roku Kasy Pomocy dla Górnictwa Węglowego (''Schlesische Steinkohlenbergbauhilfskasse''), w której gromadzono środki przeznaczone na budowę: dróg, sztolni, osiedli robotniczych (potem także wsparcie dla budowy własnych domów w osiedlach robotniczych) oraz zakładanie i utrzymanie szkół górniczych<ref>J. Jaros, Historia górnictwa węglowego w Zagłębiu Górnośląskim do 1914 roku, Wrocław-Warszawa-Kraków 1965, s.26.</ref>. Gwarkowie mieli także specjalną opiekę zdrowotną i zabezpieczenie rentowe finansowane z dochodów uzyskiwanych z wolnych kuksów i wpłat górników na tzw. kasy brackie (''Knapschaften''). Ich zadaniem była także opieka nad chorymi górnikami oraz wdowami i sierotami po górnikach<ref>[https://sbc.org.pl/de/dlibra/publication/5676/edition/5235/der-oberschlesische-knappschaftsverein-seine-entwickelung-lazarette-und-heilanstalten-1910 Der oberschlesische Knappschaftsverein, seine Entwicklung, Lazarette und Heilanstalten, Tarnowitz 1910.]</ref>.
Właściciele kuksów (gwarkowie) nie mieli, oprócz prawa do inwestowania i czerpania zysków, wpływu na kierowanie kopalnią. Całkowity nadzór nad wydobyciem i zbytem kopalin znajdował się w rękach Wyższego Urzędu Górniczego, działającego w imieniu państwa. Ten bezpośredni zarząd kopalni przez Urząd oznaczał wprowadzenie tzw. zasady dyrekcyjnej. Wyżsi urzędnicy odpowiedzialni za wydobycie musieli mieć wykształcenie zdobyte w akademiach górniczych i odpowiednią praktykę. Do ich kompetencji należało mianowanie organizującego pracę kopalni kierownika - szychtmistrza (''Schichtmeister'') - do którego uprawnień należało zatrudnienie górników, nadzór nad ich pracą oraz gospodarka finansowa. Techniczną część pracy na kopalni nadzorował sztygar (''Steiger''), a wszelkie prace w zakładach górniczych musiały być wcześniej zgłaszane do Urzędu<ref>A. Frużyński, Zarys dziejów…, s. 35 i n.</ref>.

Urząd działał w okresie nadal istniejącej gospodarki folwarczno-pańszczyźnianej. Z tego powodu przywilej górniczy z 1769 roku (''Privilegium für die Bergleute in dem souverainen Herzogthum Schlesien und der Grafschaft Glatz''), który zapewniał pracującym w kopalniach uzyskanie wolności osobistej i zwolnienie z pańszczyzny, tworzył z tej grupy zawodowej odrębną warstwę społeczną. Odznaczała się także swym ubiorem. Należący do stanu górniczego mieli prawo do noszenia munduru górniczego, którego wzór był oparty na mundurach wojskowych. Ich projekty przygotował, a potem nadzorował wszelkie zmiany w jego wyglądzie, Urząd we Wrocławiu. Mundur składał się z czarnej kurtki - z przodu sięgającej do pasa, z tyłu dłuższej. Na guzikach i na stojącym kołnierzu znajdowało się godło górnicze (dwa skrzyżowane narzędzia/młotki: żelazko i pyrlik)<ref>Tamże, s.198.</ref>.

== Wilhelm Reden na czele Urzędu ==
21 października 1779 roku w wieku 27 lat na komisarycznego dyrektora śląskiego Urzędu we Wrocławiu mianowany został Friedrich Wilhelm von Reden. Stanowisko uzyskał dzięki poparciu swojego wuja, szefa departamentu górnictwa i hutnictwa ministra Heinitza. Reden już wtedy był po swojej podróży studyjnej do Anglii i Francji oraz po krótkich studiach w saksońskiej Akademii Górniczej we Freibergu, a więc posiadał wystarczające przygotowanie do pełnienia urzędu. Latem 1779 roku odbył razem z Heinitzem podróż po Śląsku, podczas której, posługując się swoimi spostrzeżeniami z podróży do Anglii, zaproponował plan wykorzystania zasobów surowcowych Górnego Śląska dla produkcji hutniczej. Plan Redena był kompleksowy. Nie polegał tylko na tworzeniu nowych hut i kopalń państwowych, ale zakładał także towarzyszące tym inwestycjom zakrojone na szerszą skalę badania geologiczne, wykonanie map górniczych oraz rozpoczęcie kształcenia fachowych kadr mających stworzyć nowe pruskie zagłębie przemysłowe, obok już istniejących w Westfalii, Saksonii i Harzu.[[Plik:Urzędnik2.jpg|mały]]Mianowanie Redena początkowo nie spotkało się z życzliwym przyjęciem ze strony starszych urzędników Urzędu we Wrocławiu, szczególnie jego poprzednika, radcy górniczego Krusemarka. Niechętny mu był także minister do spraw Śląska Karl Georg Heinrich von Hoym, który traktował Redena jako konkurenta i pozostał mu wrogi do końca urzędowania.

Za czasów Redena urząd nadal mieścił się we Wrocławiu, najpierw w budynku na ówczesnej Taschengasse, a po przeniesieniu w 1793 roku w budynku na Weidenstrasse. Reden rozbudował struktury terenowe Urzędu. Już wcześniej, w 1778 roku, minister Heinitz utworzył w zachodniej części prowincji deputacje górnicze (''Bergdeputationen''): w starym zagłębiu kruszcowym w Złotym Stoku, dla nadzoru wydobycia rud cyny w Gierczynie (Giehren) oraz w Wałbrzychu (Waldenburg), gdzie szybko rozwijało się zagłębie węglowe. Dla kariery Redena kluczowe było założenie w 1779 roku nowej górnośląskiej deputacji w [[Tarnowskie Góry|Tarnowskich Górach]], mieście posiadającym jeszcze, podobnie jak Złoty Stok, tradycje czeskiej i austriackiej administracji górniczej. Siedziba deputacji (później urzędu górniczego) znajdowała się przy Rynku<ref>J. Piernikarczyk, Historja górnictwa i hutnictwa na Górnym Śląsku, t.1, Katowice 1933, s.173.</ref>.Tam było centrum, gdzie realizowano zaproponowany przez Redena plan [[Industrializacja Górnego Śląska do 1922 roku|industrializacji Górnego Śląska]].

Nowy szef Urzędu potrafił przy wdrażaniu swojego projektu zgromadzić wokół siebie osoby utalentowane i specjalistów w swojej dziedzinie. Byli to m.in.: John Baildon, Salomon Isaac, Johann Friedrich Wedding, August Boscamp, Ferdinand von Einsidel, Heinrich Heintzmann i August Friedrich Wilhelm von Holtzhausen. Niektórzy z nich, mimo że w otoczeniu Redena byli tylko krótko, stali się później znani w całej Europie, jak późniejszy kanclerz Prus Freiherr Karl August von Hardenberg czy Aleksander Humboldt, który wprawdzie nie zdecydował się zostać na Śląsku, ale prawdopodobnie był pomysłodawcą utworzenia szkoły górniczej w Tarnowskich Górach (''Oberschlesisiche Bergschule in Tarnowitz''), w której nauczanie rozpoczęto w 1803 roku. Szkoła odegrała potem olbrzymią rolę w industrializacji Górnego Śląska, ponieważ stanowiska sztygarów od połowy XIX wieku obsadzano już tylko osobami z wykształceniem górniczym (wcześniej wystarczała tylko praktyka)<ref>J. Jaros, Historia górnictwa węglowego…, s.165.</ref>.

Po trzecim rozbiorze Polski Reden zaangażował się także w plany industrializacji zajętego [[Zagłębie Dąbrowskie|Zagłębia Dąbrowskiego]] (w monarchii pruskiej prowincji znanej pod nazwą [[Nowy Śląsk]]), gdzie znajdowały się bogate złoża węgla kamiennego, rudy żelaza, galmanu i wapienia. W planach Urzędu zamierzano stworzyć w Zagłębiu Dąbrowskim dodatkowe zaplecze surowcowe dla już dobrze rozwijającego się przemysłu hutniczego na Górnym Śląsku. W latach 1796-1797 urząd górniczy w Tarnowskich Górach przejął eksploatację pokładw węgla w [[Dąbrowa Górnicza|Dąbrowie]], gdzie otwarto dwie rządowe pruskie kopalnie węgla kamiennego: [[Kopalnia Reden|„Reden”]] w Dąbrowie (1796 rok) i „Hoym” w Strzyżowicach (1797 rok)<ref>[[Nowy Śląsk|D. Nawrot, Nowy Śląsk, Encyklopedia Województwa Śląskiego 2016, t. 3]].</ref>.

Reden na swoim stanowisku pozostał do 1802 roku. Po śmierci ministra Heinitza wyjechał do Berlina i zastąpił swojego wuja na stanowisku ministra departamentu górnictwa i hutnictwa. Po dymisji odszedł ze służby w pruskiej administracji państwowej w czasie wojen napoleońskich w 1808 roku. Zmarł w 1815 roku w swoich dobrach w Bukowcu na Dolnym Śląsku.

== Wyższy Urząd Górniczy we Wrocławiu w XIX wieku ==
Stanowisko dyrektora Urzędu po odejściu Redena przejął najpierw Emil Steinbeck, jednocześnie dyrektor Sądu Krajowego, co powodowało, że swoją funkcję traktował tylko jako dodatkowe zajęcie. Siedzibę Urzędu kolejny raz wówczas przeniesiono na mocy dwóch edyktów króla Prus z lat 1816 i 1818, tym razem do Brzegu. Ponieważ większość urzędników, na czele ze Steinbeckiem, nie chciała się przenosić ze stolicy prowincji do powiatowego miasta, a poza tym w tym czasie usilnie starano się zredukować wydatki na finanse publiczne, liczbę urzędników Wyższego Urzędu Górniczego obniżono wówczas do zaledwie 20, co znacznie ograniczyło jego aktywność.

Spadek znaczenia Urzędu wynikał również z następujących ciągle zmian organizacyjnych. Po nowym podziale ministerstw dokonanym w czasie reform w państwie pruskim po klęsce w wojnach napoleońskich, górnictwo podporządkowano najpierw Ministerstwu Spraw Wewnętrznych (''Ministerium des Innern''), jako osobny wydział górniczy (''oberste Stelle für den Bergbau im Ministerium des Innern''). Liczbę podporządkowanych centrali terenowych urzędów górniczych zredukowano do zaledwie dwóch: jednego w Berlinie i drugiego we Wrocławiu. Potem Urząd podporządkowano na krótko Ministerstwu Finansów (''Finanzministerium''). W 1817 roku górnictwo powróciło jednak do utworzonego na powrót ministerstwa przemysłu (wówczas działającego pod nazwą: ''Ministerium für Handel, Gewerbe und Bauwesen''). Z krótką przerwą w latach 20. XIX wieku , kiedy wydział górniczy znalazł się ponownie w gestii Ministerstwa Spraw Wewnętrznych, od 1830 roku już na stałe pozostał w Ministerstwie Handlu i Przemysłu (''Ministerium für Handel- und Gewerbeangelegenheiten'').

Po odejściu Steinbecka początkowo sądzono, że nowym dyrektorem Urzędu zostanie Karl Johann Karsten, pracujący już wcześniej nad wykorzystaniem złóż galmanu w [[Szarlej|Szarleju]] koło [[Piekary Śląskie|Piekar]]. Ten wybrał jednak karierę w Berlinie, gdzie najpierw został radcą górniczym, a od 1821 roku przez 30 lat zarządzał całym przemysłem metalurgicznym i wydobywczym w państwie Hohenzollernów, kontynuując dzieło zapoczątkowane przez Heinitza. Nowym szefem Urzędu został wtedy mianowany latem 1818 roku hrabia Ferdinand von Einsiedel, znany już na Śląsku jako urzędnik zajmujący się wcześniej sprawami gospodarczymi. Pozostał na stanowisku dyrektora do 1833 roku. Jego następcami do przyjęcia nowej ustawy o urzędach górniczych kolejno byli: Hans Otto Philipp Martins (1833–1836), Toussaint von Charpentier (1836–1847) i Karl von Oeynhausen (1847–1855).

W 1851 roku nowe regulacje prawne w miejsce zasady dyrekcyjnej wprowadzały w górnictwie gospodarkę wolnokonkurencyjną. Były to: ustawa o nowych stosunkach w górnictwie (''Gesetz vom 12. Mai 1851 ueber die Verhältniss der Miteigenthümer eines Bergwerks für den ganzen Umfang derMonarchie; mit dr Ausnahme der auf dem linken Rheinufer belegenen Landestheile'') i zarządzenie wydane przez pruskiego Ministra do spraw Handlu i Wytwórczości z 6 marca 1852 roku (''Instruktion des Ministers für Handels, Gewerbe und öffentliche Arbeiten'')<ref>[https://sbc.org.pl/Content/305857/PDF/iii149962-1852-27.pdf “Amts-Blatt der königlichen Regierung zu Liegnitz” Nr. 27, 3. Juli 1852, s.262 i n.]</ref>. W życie weszła wtedy także obowiązujca na terenie całego państwa pruskiego nowa pruska ustawa górnicza (''Allgemeine Berggesetz für die Preussischen Staaten''), uchwalona 24 czerwca 1865 roku<ref>J. Jaros, Historia górnictwa węglowego…, s. 201 i n.</ref>.

Przeprowadzone zmiany ustawowe wprowadzały gospodarkę w pełni wolnokonkurencyjną, również w dotychczas chronionych branżach, takich jak górnictwo. Zarządzanie nad kopalniami od tej pory przeszło wyłącznie w ręce ich właścicieli, a Urząd stracił te uprawnienia. W jego kompetencji pozostały tylko funkcje kontrolne i nadzorcze.

Siedzibę Wyższego Urzędu Górniczego przeniesiono wtedy na powrót do Wrocławia, tym razem już na stałe. Najpierw mieściła się na Taschenstr., a w 1867 roku, po wykupieniu przez państwo budynku, na Neue Taschenstr. 2. W 1911 roku, po wzniesieniu nowego, okazałego gmachu na placu Cesarza Wilhelma (Kaiser Wilhelm Platz; d 1934 r. Hindenburg Platz), który został uroczyście oddany do użytku przez ówczesnego ministra handlu Reinholda von Sydow, znalazł się na tym miejscu. Dyrektorami Urzędu we Wrocławiu w drugiej połowie XIX wieku byli kolejno: Rudolf von Carnall (1855–1861), Karl Gustav Amelung (1864–1866), Albert Serlo (1867–1878) i Johann Friedrich Hermann Pinno (1891–1896).
[[Plik:Z serwisu urząd w TG.jpg|mały]]
Kolejne zmiany ustawowe z lat 1860–1861 sprecyzowały warunki nadzoru nad górnictwem ze strony Urzędu w nowych warunkach i podział kompetencji z jednostkami terenowymi, które zostały zorganizowane w nowy sposób od połowy XIX wieku. Na najniższym szczeblu znajdowały się od tej pory urzędy rewirów górniczych (''Bergreviere''). Na Dolnym Śląsku były to cztery rewiry (Nowa Ruda, Wałbrzych, Miedzianka, Zgorzelec), a na Górnym Śląsku osiem rewirów: dwa górnictwa cynku i ołowiu (wschodni i zachodni) i sześć węgla kamiennego (Tarnowskie Góry, [[Bytom]], [[Katowice]], [[Chorzów|Królewska Huta]], [[Mikołów]], [[Racibórz]]). W 1893 roku dodano nowy górnośląski rewir ([[Zabrze]]), a zlikwidowano rewir mikołowski. Po kolejnych zmianach, które trwały aż do wybuchu [[Pierwsza wojna światowa|pierwszej wojny światowej]], ostatecznie struktura górnośląskich rewirów górniczych ukształtowała się na początku XX wieku następująco: Nord Gleiwitz ([[Gliwice]] Północ), Süd Gleiwitz (Gliwice Południe), Süd Beuthen (Bytom Południe), Ost Beuthen (Bytom Wschód), Königshütte (Królewska Huta), Tarnowitz (Tarnowskie Góry), Nord Kattowitz (Katowice Północ), Süd Kattowitz (Katowice Południe), Ratibor (Racibórz). Na Dolnym Śląsku pozostały już wtedy tylko trzy rewiry: Ost Waldenburg (Wałbrzych Wschód), West Waldenburg (Wałbrzych Zachód), Görlitz (Zgorzelec). Urzędnicy rewirowi posiadali większość uprawnień dotyczących bieżącej kontroli nad kopalniami: koncesje, nadzór policyjny, ustalanie podatków, zarządzanie kapitałem w części tzw. wolnych kuksach, szkolnictwo górnicze.

Na przełomie wieków XIX/XX zamiast bezpośredniej ingerencji w działalność kopalni Urząd i urzędy rewirowe zajmowały się już przede wszystkim nadzorem i regulacjami prawnymi porządkującymi warunki, w jakich można było wydobywać kopaliny, opracowanie i przechowywanie dokumentacji niezbędnej do prowadzenia prac wydobywczych, a także wymagały spełniania coraz bardziej zaostrzanych warunków bezpieczeństwa pracy.

Urząd opracowywał najpierw tylko w postaci zaleceń wzorcowe regulaminy pracy, na podstawie których przygotowywano później regulaminy pracy w poszczególnych kopalniach<ref>Tamże, s.170.</ref>. W 1869 roku Urząd, odwołując się do obowiązującej już ustawy ogólnopruskiej z 1865 roku, zakazał zatrudnienia pod ziemią „mężatek i dziewcząt” i mimo protestów niektórych właścicieli na tę regulację, została ona potwierdzona przez pruskiego ministra przemysłu<ref>J. Pienikarczyk, Historja górnictwa i hutnictwa na Górnym Śląsku, t.2, Katowice 1936, s. 404.</ref>. Już pod naciskiem tworzących się organizacji robotniczych i przy poparciu w parlamentach pruskim i niemieckim zakazano zatrudnienia nieletnich. W Prusach już w 1853 roku można było zatrudniać dzieci tylko od 12 roku życia (wcześniej od dziewiątego), maksymalne 10 godzin dzienne. Kluczowe znaczenie miała jednak ustawa ogólnoniemiecka z 1903 roku (''Gesetz, betreffend Kinderarbeit in gewerblichen Betrieben, vom 30. März 1903''), która w paragrafie 4. wśród branż, w których nie można było zatrudniać dzieci poniżej 13 roku życia, wymieniała także kopalnie. Urząd był także odpowiedzialny za przestrzegane maksymalnego czasu pracy w górnictwie, który ustalono ustawowo od 1900 roku na 10 godzin przy sześciodniowym tygodniu pracy. W zakresie bezpieczeństwa pracy wprowadzano stopniowo zasady mające na celu poprawę sytuacji górników. Dla pracy w kopalniach głębinowych duże znaczenie miało wprowadzenie w 1887 roku przez Urząd obowiązku zaopatrzenia klatek szybowych na kopalniach w tzw. łapadła, pozwalające blokować klatki w razie zerwania się lin, na których je opuszczano<ref>J. Jaros, Historia górnictwa węglowego…, s. 125.</ref>. Podobny charakter zabezpieczenia pracy pod ziemią miało zaostrzenie przepisów przeciwpożarowych. Od 1900 roku dyrekcje kopalń były zobowiązane na każdym poziomie wydobycia do przygotowania materiałów na wypadek nagłej potrzeby budowy tam betonowych odcinających w razie pożaru zagrożone chodniki. Nakazywano także przygotowanie stałego dostępu dla górników do środków gaśniczych i stworzenie stałej łączności telefonicznej z powierzchnią. Zalecano także tworzenie przemysłowych straży pożarnych, które miały zapewnić szybką możliwość interwencji na wypadek pożaru. Pojawiły się one w większości kopalń górnośląskich, często służąc także w gaszeniu pożarów na terenie okolicznych miejscowości<ref>Tamże, s.140.</ref>. Poprawić higienę pracy miało między innymi udostępnianie łaźni na kopalniach, które najpierw znajdowały się tylko na niewielu kopalniach, a od 1900 roku Urząd nakazał zapewnienie wszystkim górnikom warunków do kąpieli po pracy<ref>Tamże, s.146.</ref>.

Wiele działań Urzędu w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy zapewniała dalej istniejąca ze strony Urzędu kontrola nad spółkami brackimi (''Knapschaften''). Pozwalało to poprzez zakładanie wyspecjalizowanych i dobrze wyposażonych szpitali na zapewnienie stałej opieki zdrowotnej dla górników i ich rodzin, a także godziwe zaopatrzenie rentowe w razie wypadku przy pracy, jeszcze przed wprowadzeniem ogólnoniemieckich ustaw bismarckowskich w Niemczech<ref>Tamże, s. 181.</ref>.

== Urząd Górniczy we Wrocławiu w latach 1922-1945 ==
[[Plik:Urzędik 3.jpg|mały]]
Po podziale Górnego Śląska w 1922 roku obszary, które weszły w skład państwa polskiego zostały wyłączone z nadzoru Urzędu we Wrocławiu. Rozporządzeniem polskiego ministra przemysłu i handlu z 27 czerwca 1922 roku powstał odrębny polski [[Wyższy Urząd Górniczy]] z siedzibą w Katowicach, który przejął dotychczasowe pruskie urzędy rewirowe.

Urząd we Wrocławiu nadal pozostał organem niemieckiej administracji państwowej i podlegał ministrowi gospodarki Rzeszy Niemieckiej (''Reichswirtschaftsminister''). Jego siedziba mieściła się nadal w tym samym miejscu (od 1934 roku Hindenburgplatz 20). Pod koniec lat 30. XX wieku obejmował swoim zasięgiem trzy pruskie prowincje: Śląsk (''Provinz Schlesien''), Prusy Wschodnie (''Provinz Ostpreussen'') i Brandenburgię (''Provinz Brandenburg''). Na jego czele stał od 1936 roku jako dyrektor (''Berghauptmann'' ) Friedrich Nolte. Sieć terenową tworzyły nadal rewiry górnicze (''Bergreviere''): Görlitz, Waldenburg-Nord, Waldenburg-Süd, Gleiwitz-Nord, Gleiwitz Süd, Beuthen-Nord, Beuthen-Süd<ref>Die schlesischen Bergwerke 1938, Breslau 1938, s. 9 i n.</ref>.

Znaczne powiększenie obszaru, nad którym kontrolę wydobycia pełnił Urząd we Wrocławiu, nastąpiły po wybuchu [[Druga wojna światowa|drugiej wojny światowej]]. Na powrót włączono pod jego zarząd tereny polskiego [[Województwo śląskie|województwa śląskiego]], ale ponadto także dużą część innych polskich województw, które po agresji Niemiec na Polskę weszły w skład tzw. obszarów wcielonych do Trzeciej Rzeszy Niemieckiej. Były to, oprócz już należących do Urzędu trzech prowincji pruskich: rejencje Ciechanów (Allenstein) i Katowice (Kattowitz); dwa nowe okręgi Rzeszy Niemieckiej Gdańsk-Prusy Zachodnie (Reichsgau Danzig-Westpreusen) i Kraj Warty (Wartheland); rejencja Opawa (Troppau) i kilka powiatów rejencji Usti nad Łabą (Aussig) w Kraju Sudeckim (Sudentenland). Wraz z podporządkowaniem tych obszarów nadzorowi Urzędu przywrócono w nich obowiązywanie pruskiej ustawy górniczej z 1865 rpoku, a dla byłych terenów czechosłowackich (wcześniej austriackich) austriackiej ustawy górniczej z 1854 roku. Nowym szefem Urzędu od 1940 roku był ''Berghauptmann'' Wilhelm Klingholz<ref>[https://sbc.org.pl/Content/353164/PDF/ow-1940-171.pdf Berghauptmann Nolte nach Dortmund versetzt Sein Nachfolger ist Berghauptmann Klingholz. “Oberschlesische Wanderer” 1940, Nr. 171.]</ref>.

Wraz z rozszerzeniem jurysdykcji Urzędu na tereny okupowane od nowa zorganizowano sieć rewirów górniczych. Obejmowała ona według stanu z 1944 roku następujące okręgi:

# Görlitz, którym kierował radca górniczy Förster. W jego skład wchodziły rejencje: Królewiec, Gąbin, Olsztyn, Ciechanów i część Legnicy oraz okręgi Rzeszy Gdańsk-Prusy Zachodnie i Kraj Warty (oprócz powiatu Wieluń)
# Waldenburg-Nord, którym kierował radca górniczy Hild. W jego skład wchodziły rejencje: część Legnicy, część Wrocławia, część Usti nad Łabą
# Waldenburg-Süd, którym kierował radca górniczy Schmitz. W jego skład wchodziła większa część rejencji Wrocław)
# Gleiwitz-Nord, w którym pełnił obowiązki kierownika radca górniczy Wienke. W jego skład wchodziły rejencje: Opole, z powiatami – Opole, Niemodlin, Grodków, Nysa, Prudnik, Koźle, Strzelce Wielkie, Olesno, Kluczbork; Katowice, z powiatami - [[Toszek]]-Gliwice, Gliwice i częściami powiatów Bytom-Tarnowskie Góry i Zabrze
# Gleiwitz-Süd, którym kierował radca górniczy Sassenberg. W jego skład wchodziła rejencja Katowice z powiatami - Zabrze, zachodnimi częściami powiatów Katowice i [[Rybnik]]
# Rybnik, w którym pełnił obowiązki kierownika radca górniczy Roberg. W jego skład wchodziła rejencja Katowice z wschodnimi częściami powiatów [[Racibórz]] i Rybnik
# Karwin-West, którym kierował radca górniczy Feist. W jego skład wchodziły rejencje: Opawa; Opole, z powiatami - Głubczyce i zachodnią częścią powiatu Racibórz; Katowice, z zachodnią częścią powiatu [[Cieszyn]]; Opawa
# Karwin-Ost, którym kierował radca górniczy Kaufmann. W jego skład wchodziła (rejencja Katowice z powiatami: Żywiec, [[Bielsko-Biała|Bielsko]], częściami powiatów [[Pszczyna]] i Cieszyn
# Kattowitz-Nord, którym kierował radca górniczy Latten. W jego skład wchodziła rejencja Katowice z wschodnią częścią powiatu Katowice
# Kattowitz-Süd, którym kierował radca górniczy Dörnen. W jego skład wchodziła rejencja Katowice z powiatem Chrzanów i wschodnią częścią powiatów Katowice, Rybnik i Pszczyna
# Königshütte-Ost, którym kierował radca górniczy Weber. W jego skład wchodziła rejencja Katowice z powiatami Królewska Huta i wschodnią częścią powiatów Bytom i Tarnowskie Góry)
# Königshütte-West, kierowany przez radcę górniczego Reichrdta. W jego skład wchodziła rejencja Katowice z powiatami Królewska Huta i zachodnimi częściami powiatów Katowice i Pszczyna
# Beuthen-Nord, którym kierował radca górniczy Koch . W jego skład wchodziła rejencja Katowice z południowo-zachodnią częścią powiatu Bytom, Tarnowskie Góry i północną częścią powiatu Bytom
# Beuthen-Süd, którym kierował radca górniczy Naton. W jego skład wchodziła rejencja Katowice z częściami powiatów Bytom i Bytom-Tarnowskie Góry
# Sosnowitz-Nord, w którym pełnił obowiązki kierownika radca górniczy Kriens. W jego skład wchodziła rejencja Katowice z zachodnimi częściami powiatów [[Sosnowiec]] i [[Będzin]]
# Sosnowitz-Süd, którym kierował radca górniczy Schrader. W jego skład wchodziła rejencja Katowice z powiatem Olkusz i wschodnimi częściami powiatów Sosnowiec i Będzin<ref>Die Bergbehörden und die ihrer Aufsicht unterstehenden Betriebe im Oberbergamtsbezirk Breslau 1944, Breslau 1944, s. 11 i n.</ref>

Wyższy Urząd Górniczy we Wrocławiu istniał do końca drugiej wojny światowej. Zaprzestał działalności w 1945 roku po klęsce Niemiec i likwidacji państwa pruskiego.

Akta Urzędu, częściowo zdigitalizowane, przechowywane są obecnie w Archiwum Państwowym we Wrocławiu<ref>[https://www.szukajwarchiwach.gov.pl/en/zespol?p_p_id=Zespol&p_p_lifecycle=1&p_p_state=normal&p_p_mode=view&_Zespol_javax.portlet.action=zmienWidok&_Zespol_id_zespolu=88709 Archiwum Państwowe we Wrocławiu, zespół: 82/244/0 Wyższy Urząd Górniczy we Wrocławiu.]</ref>, a mapy górnicze w  Archiwum Państwowym w Katowicach<ref>[https://www.szukajwarchiwach.gov.pl/zespol?p_p_id=Zespol&p_p_lifecycle=1&p_p_state=normal&p_p_mode=view&_Zespol_javax.portlet.action=zmienWidok&_Zespol_nameofjsp=jednostki&_Zespol_id_zespolu=140662 Archiwum Państwowe w Katowicach, zespół: 12/396/0 Wyższy Urząd Górniczy Katowice.]</ref>.

== Bibliografia ==

# Die Bergbehörden und die ihrer Aufsicht unterstehenden Betriebe im Oberbergamtsbezirk Breslau 1944, Breslau 1944.
# Die schlesischen Bergwerke 1938, Breslau 1938.
# Frużyński A., Zarys dziejów górnictwa węgla kamiennego w Polsce, Zabrze 2012.
# Jaros J., Historia górnictwa węglowego w Zagłębiu Górnośląskim do 1914 roku, Wrocław-Warszawa-Kraków 1965.
# Nawrot D., Nowy Śląsk, Encyklopedia Województwa Śląskiego 2016, t. 3.
# Pienikarczyk J., Historja górnictwa i hutnictwa na Górnym Śląsku, t.2, Katowice 1936.
# Piernikarczyk J., Historja górnictwa i hutnictwa na Górnym Śląsku, t.1, Katowice 1933.

== Przypisy ==
<references/>

== Źródła on-line ==
[https://sbc.org.pl/Content/305857/PDF/iii149962-1852-27.pdf “Amts-Blatt der königlichen Regierung zu Liegnitz” Nr. 27, 3. Juli 1852].

[https://www.szukajwarchiwach.gov.pl/zespol?p_p_id=Zespol&p_p_lifecycle=1&p_p_state=normal&p_p_mode=view&_Zespol_javax.portlet.action=zmienWidok&_Zespol_nameofjsp=jednostki&_Zespol_id_zespolu=140662 Archiwum Państwowe w Katowicach, zespół: 12/396/0 Wyższy Urząd Górniczy Katowice].

[https://www.szukajwarchiwach.gov.pl/en/zespol?p_p_id=Zespol&p_p_lifecycle=1&p_p_state=normal&p_p_mode=view&_Zespol_javax.portlet.action=zmienWidok&_Zespol_id_zespolu=88709 Archiwum Państwowe we Wrocławiu, zespół: 82/244/0 Wyższy Urząd Górniczy we Wrocławiu].

[https://sbc.org.pl/Content/353164/PDF/ow-1940-171.pdf Berghauptmann Nolte nach Dortmund versetzt Sein Nachfolger ist Berghauptmann Klingholz. “Oberschlesische Wanderer” 1940, Nr. 171].

[https://sbc.org.pl/de/dlibra/publication/5676/edition/5235/der-oberschlesische-knappschaftsverein-seine-entwickelung-lazarette-und-heilanstalten-1910 Der oberschlesische Knappschaftsverein, seine Entwicklung, Lazarette und Heilanstalten, Tarnowitz 1910].

[https://sbc.org.pl/dlibra/publication/621525/edition/584769/zeszyt-12-stulecie-wyzszego-urzedu-gorniczego-w-katowicach Kaczmarek R., Pruski Wyższy Urząd Górniczy we Wrocławiu (1769–1945), w: Stulecie Wyższego Urzędu Górniczego, red. Mańka J., „Poczet Gwarków Śląskich” z. 12].

== Zobacz też ==
[[Nowy Śląsk]]