Tekst źródłowy strony Teatr Dzieci Zagłębia

[[Kategoria:Historia]]
[[Kategoria:Kultura i sztuka]]
[[Kategoria:Indeks haseł – alfabetyczny]]
[[Kategoria:Tom 8 (2021)]]
Autor: [[prof. dr hab. Andrzej Linert]]

::::::::::::::::::::::::: ENCYKLOPEDIA WOJEWÓDZTWA ŚLĄSKIEGO
:::::::::::::::::::::::::[[ENCYKLOPEDIA WOJEWÓDZTWA ŚLĄSKIEGO Tom 8 (2021)|TOM: 8 (2021)]]  

Teatr powstał z inicjatywy Jana Dormana w 1945 roku w [[Sosnowiec|Sosnowcu]]. Początkowo scena działała pod nazwą Międzyszkolnego Teatru Dziecka i jej pierwsza premiera <i>Malowane dzbanki</i> odbyła się 22 grudnia 1945 roku na scenie Teatru Miejskiego, dzisiejszego [[Teatr Zagłębia w Sosnowcu|Teatru Zagłębia w Sosnowcu]]. W 1947 roku teatrzyk przekształcony został w Eksperymentalny Teatr Dzieci i do 1949 roku. Jego oficjalną siedzibą był dom Związku Zawodowego Górników przy ul. Żytniej w Sosnowcu. Początkowo działalność miała charakter rekompensacyjny. Obok funkcji oświatowej, teatrzyk spełniał cele ludyczne. Przygotowywane wraz z dziećmi widowiska miały charakter artystycznej zabawy, w strukturze której znajdowały się elementy zasad zabaw dziecięcych. Z czasem w praktyce teatralnej Dormana dominującą pozycję uzyskała teza o podstawowej roli zabawy w kulturze pierwotnej człowieka,  zaczerpnięta z teorii filozofa kultury Johana Huizingi oraz psychologii rozwojowej Stefana Szumana. [[Plik:Teatr Dzieci Zagłębia im.jpg|400px|thumb|right|Teatr Dzieci Zagłębia]]

Trudne warunki lokalowe domu ZZG sprawiły, że z dniem 7 marca 1950 roku zespół do swej dyspozycji otrzymał w dzierżawę budynek Domu Katolickiego parafii św. Trójcy przy ul. Sobieskiego w [[Będzin|Będzinie]] (obecnie ul. Teatralna 4). 1 kwietnia 1951 roku do życia powołane zostało Stowarzyszenie Teatr Dzieci Zagłębia, a w ślad za tym pojawiła się nowa nazwa - Teatr Dzieci Zagłębia. Adaptacja nowych pomieszczeń dla potrzeb teatralnych według planów Jacka Dormana nastąpiła w latach 1960-1963, a 1 stycznia 1969 roku Teatr  został upaństwowiony<ref> Współcześnie widownia jego liczy 268 miejsc.</ref>.

Zręby myśli estetycznej Dormana ewoluowały od zakwestionowania dominującej pozycji lalki, do jej ostatecznej detronizacji i likwidacji zasłaniającego aktorów parawanu. Jego teatr, jego jako jeden z pierwszych, stał się placówką żywego planu aktorskiego oraz różnorodnych rekwizytów, w tym i plastycznych znaków przestrzennych. Przykładem tego był już w 1958 roku, Kornela Makuszyńskiego <i>Krawiec pan Niteczka</i>, kiedy to pokazani na otwartej scenie aktorzy grali pozostającymi w ich rękach lalkami. One same utraciły swoją „funkcję przedstawiania postaci”<ref>H. Jurkowski: <i>Teatr Dzieci Zagłębia 1945-1974</i>. „Pamiętnik Teatralny” 1976, nr 3, s. 230.</ref>, stając się jedynie pretekstem do zabawy. Występujące od tego czasu w jego widowiskach elementy umowności, odnajdujemy także w klasycznych widowiskach dla dzieci i młodzieży, jakimi były m. in. Hansa Chrystiana Andersena <i>Krzesiwo</i> (1956), Kornela Makuszyńskiego <i>Koziołek Matołek</i> (1962) i Marii Kownackiej <i>Żaczek szkolaczek</i>  w reżyserii Janiny Dormanowej (1963). 

Kolejne ważne spektakle z lat 60. i 70. XX wieku, oparte na scenariuszach Dormana, odwoływały się do znanych tekstów literackich lub zaczerpniętych z nich pojedynczych scen. Ugruntowały one pozycję TDZ jako jednej z najciekawszych awangardowych scen polskich dla dzieci i młodzieży<ref>Por. H. Jurkowski: <i>Jan Dorman – nieustająco obecny. W: Jan Dorman i jego teatr</i>. Red. Marta Odziomek. Będzin 2013, ss. 86-95.</ref>. Był to równocześnie Teatr na wskroś współczesny, istniejący w abstrakcyjnej, uogólnionej przestrzeni geograficznej, rozgrywającej się tu, tam, wszędzie. Służyła temu m. in. scenografia jego widowisk, która nie odwoływała się do kompozycji naturalistycznych wzorów, ale była formą plastycznego collage, zbliżoną do obrazów z rzeczywistości przeszłej i teraźniejszej. Stąd próby sięgania do ilustracji gazetowych, ogłoszeń prasowych i panoramicznych zdjęć dużych miast. Ich symboliczna przestrzeń, abstrakcyjna i nieoznaczona, zdawała się prezentować świat wyłącznie współczesny i niezmienny<ref>W latach 1965–1973 Teatr był organizatorem Przeglądu Zespołów Obrzędowych „Herody”. Pochodzące z terenu Śląska i Beskidów zespoły ludowe, na ulicach Będzina i scenie teatru prezentowały swoje widowiska wystawiane z okazji świąt Bożego Narodzenia.</ref>. Zawarte w nich metafory i zagadki literackie miały swój sens poetycki, odwoływały się do parodii, parafrazy, pastiszu i happeningu. Przestrzeń sceniczna Teatru Dormana w powiązaniu z jednostką czasu teraźniejszego, zapewniała jego widowiskom pełnię scenicznego świata. Występujących w nich bohaterów łączyła, o ile nie liczyć elementów strukturalnych widowiska, jedynie wspólna zabawa. Tradycyjnie pojmowana akcja była bowiem nieobecna. 

W gronie najciekawszych autorskich widowisk Dormana były m.in. Zbigniewa Wojciechowskiego <i>Która godzina?</i> (1964), <i>Sen nocy letniej</i> Williama Shakespeare’a (1965), Oskara Wilde’a <i>Szczęśliwy książę</i> (1967), Denisa Diderota <i>Kubuś Fatalista</i> (1972), a także Aleksandra Błoka <i>Buda jarmarczna. Dwunastu</i> oraz <i>Kaczka i Hamlet</i> - te dwie ostatnie z 1968 roku oraz <i>Młynek do kawy</i> Konstantego Ildefonsa Gałczyńskiego (1974) i <i>Konik</i> (1975). 

Związek bohaterów sztuk Dormanowskich z otaczającym ich światem, uproszczony został do symbolicznej stylizacji ludzi zazwyczaj samotnych, zagubionych, nierzadko tragicznych i poszukujących szczęścia. Stąd w jego najgłośniejszych widowiskach brak zainteresowania psychologią odtwarzanych postaci i stała niemal obecność Pierrota, Arlekina i Kolombiny, obok postaci z dramatów klasyki europejskiej. Aktorzy prawdę kreowanych postaci zastępowali symbolami i tezami, prezentując zazwyczaj jedną dominującą właściwość charakteru. Pomijając psychologiczne motywacje, prezentowali postaci zredukowane do jednej nadrzędnej cechy. Ich bohaterowie nie byli więc przykładami postaci społecznego działania, które samodzielnie kreowały losy swoich bohaterów. Artysta wykorzystując nastrój osamotnienia, wywoływał uczucie wyobcowania i niepokoju, lęku i braku stabilizacji. W stanach ich apatii i zadumy, zakodowana została rzeczywistość polska lat 60. i 70., obraz świadomość nieuchronnej klęski w walce z nieprzyjaznym i wrogim światem zewnętrznym. Do dziecka widowiska te przemawiały strukturą zabawy, z kolei do dorosłych ich subiektywne i wieloznaczne przesłania, trafiały poprzez zakodowane w nich wielorakie  kody literackie oraz czytelne motywy i postaci. 
[[Plik:Jan Dorman.jpg|400px|thumb|right|Jan Dorman wśród lalek]]

Artysta łącznie na scenie będzińskiej zrealizował 59 widowisk. Zrażony jednak brakiem zrozumienia 1 kwietnia 1978 roku postanowił przejść na emeryturę<ref>Od początku istnienia Teatru, ważnym elementem jego programu była działalność edukacyjna, czego przykładem było istnienie m. in. Klubu Studenckiego „Ethiopus”.</ref>. Do grona współpracujących z nim scenografów m. in. należeli Stanisław Byrski, Ali Bunsch, Jacek Dorman, Tadeusz Grabowski, Zofia Jarema, Adam Kilian, Andrzej Łabiniec i Alfred Ryl-Krystianowski. Wieloletnimi jego aktorami byli: Janina Dorman, Janina Rose, Lidia Wróbel, Iwona Żelaźnicka, Grzegorz Lewandowski i Stanisław Zagórzecki, a także Leokadia Ćwięk i Helena Pilch-Dąbrowiecka.

Po odejściu Dormana, kolejni dyrektorzy sceny będzińskiej w mniej lub bardziej świadomy sposób nawiązywali do poetyki jego teatru, bądź też tworzyli w opozycji do niej własne programy artystyczne, przykładem tego na wstępie były dwie krańcowo odmienne dyrekcje Grzegorza Lewandowskiego (1978–1991)<ref>Obdarzony pasją pedagoga Lewandowski powołał do życia dwuletnie Studium Aktorskie Teatrów Lalkowych, które w latach 1982 -1985 i 1987-1989 wykształciło 51 aktorów-lalkarzy.</ref> i Waldemara Musioła (1991/1992), a z czasem także Małgorzaty Majewskiej (1992–1995), Michała Rosińskiego (1995–2001), Arkadiusza Klucznika (2001–2005), Dariusza Wiktorowicza (2005–2014), Gabriela Gietzky’ego (2014-2017)<ref>Status organizacyjny: teatr miejski w połowie finansowany przez miasto, w połowie starostwo.</ref> i w ostatnich latach Pawła Klica i Jakuba Kasprzaka (2017-2020).

Najtrudniejszy czas w dziejach TDZ nastąpił w 2015 roku, w chwili gdy Starostwo Powiatowe w Będzinie obcięło o połowę dotację dla zespołu, a następnie uchwałą z 12 maja 2015 roku postanowiło zerwać zawartą z Urzędem Miasta umowę na prowadzenie i współfinansowanie działalności Teatru<ref>Wcześniej 1 lutego 1999 roku podpisano umowę o współfinansowaniu Teatru przez miasto Będzin w 55% i w 45% przez powiat będziński.</ref>. Na szczęście kryzys ten 10 czerwca 2015 roku udało się przezwyciężyć.

W repertuarze Teatru w ostatnich dziesięcioleciach znajdowały się dzieła zarówno klasyki polskiej, jak i światowej, w tym m. in. adaptacje bajek <i>Kot w butach</i> (2005), <i>Król Maciuś</i> (2005), <i>Czarnoksiężnik z Oz</i> (2006), <i>Śpiąca królewna</i> (2008), <i>Calineczka</i> (2009), <i>W dolinie Muminków</i> (2010), <i>Jaś i Małgosia</i> (2011) i <i>Przygody zucha Tomcia Palucha</i> (2011), a także widowiska przeznaczone dla młodzieży i dorosłych, podejmujące trudny temat m. in. autyzmu, czego przykładem był Roksany Jędrzejewskiej-Wróbel <i>Kosmita</i> (2009), a następnie spektakl inspirowany tragiczną historią nastoletniej mieszkanki Będzina Rutki Laskier <i>Pamięć Rutki</i> (2017). Wśród pozostałych tytułów znajdował się ponadto m. in. osadzony w realiach Bożego Narodzenia <i>Kopciuszek</i> (2018), następnie <i>Opowieść ze zmyślonego cyrku</i> (2019) oraz opracowane na motywach książki Stefana Themersona <i>Przygody Pędrka Wyrzutka</i> i dla najmłodszych Carllo Collodiego <i>Pinokio</i> (2019)<ref>Do grona zasłużonych aktorów zespołu m. in. zaliczani są Ewa Bryk-Nowakowska, Janina z Polańskich-Dormanowa, Henryk Ćmok, Andrzej Gwoździewicz, Jacek Karnecki, Agata Madejska, Grzegorz Lewandowski, Waldemar Musiał, Michał Kusztal, Mateusz Pospieszalski, Witold Polak, Krystyna Popławska, Agnieszka Raj-Kubat, Janina Rose, Lidia Wróbel i Stanisław Zagórzecki.</ref>. 

W marcu 1996 roku - w 10. rocznicę śmierci Dormana i 50-lecie istnienia zespołu, Teatr przyjął na patrona swego założyciela i twórcę<ref>Wcześniej 25 marca 1992 roku – w foyer Teatru odsłonięta została tablica poświęcona pamięci J. Dormana.</ref>. W 2018 roku dodatkowo w zmodernizowanym budynku dworca kolejowego Będzin Miasto, przy wsparciu środków unijnych, otwarto Małą Scenę kosztem 7,5 mln zł<ref>Status organizacyjny: teatr miejski w połowie finansowany przez miasto, w połowie starostwo.</ref>. Równocześnie nowym dyrektorem Teatru 1 września 2020 roku nominowany został Andrzej Jacek Wierdak, dyrektor Polkowickiego Centrum Animacji w latach 1996-2019.

==Bibliografia==
#<i>45. lat Teatru Dzieci Zagłębia</i>. Red. Marta Fox. Będzin 1991.
#<i>Być mistrzem, materiały z tamtych lat</i>, red. I. Dowsilas, Archiwum Jana Dormana, Będzin 2006.
#Dorman  J.: <i>Być mistrzem. Materiały z tamtych lat</i>, t. 1, wybór i oprac. I. Dowsilas. Będzin 2002.
#Dorman J.: <i>Moje credo artystyczne</i>, „Polska”, 1969, nr 6.
#Dorman J.: <i>Moje uwagi i spostrzeżenia na marginesie imprezy Herody</i>, „Polska Sztuka Ludowa”, 1971, nr 4.
#Dorman J.: <i>Lalka w inscenizacji (notatki z praktyki reżysera)</i>, „Teatr Lalek”, 1968, nr 1-2.
#Dorman J.: <i>O teatrze dla dzieci</i>, „Teatr”, 1968, nr 11, s. 9-10.
#Dorman J.: <i>Wyssane z palca?</i> Oprac. i wybór tekstów I. Dowsilas. Będzin 2003. 
#Dorman J.: <i>Wzniosłe i frywolne</i>, „Polska”, 1970, nr 7 [sprawozdanie z Herodów’70]
#Dorman  J.: <i>Zabawa dzieci w teatr</i>. Warszawa 1981.
#Dowsilas I., <i>Jan Dorman. Od zabawy w teatr do teatru klasycznego</i>, Fundacja im. Jana Dormana, Będzin 2015 
#<i>Herody</i>, red. I. Dowsilas, Fundacja im. Jana Dormana, Będzin 2000.
#<i>Herody lata 1965–1973</i>. Oprac. I. Dowsilas. Będzin 2000. 
#<i>Jan Dorman w Będzinie. Wpływ działalności Jana Dormana na kulturę i społeczność Będzina w latach 1949–1986 i współcześnie</i>. Wyd. z okazji 10. Fundacji im. Jana Dormana. Będzin 2008. 
#Jurkowski H. : <i>Jan Dorman nieustająco obecny</i>. W: <i>Jan Dorman i jego teatr</i>. Red. Marta Odziomek. Będzin 2013, s. 86-95 
#Jurkowski H.: <i>Moje pokolenie</i>. Łódź 2006.
#Jurkowski H., <i>Teatr Dzieci Zagłębia</i>, „Scena”, 1971, nr 6.
#Jurkowski H., <i>Teatr Dzieci Zagłębia 1945-1974</i>, „Pamiętnik Teatralny”, 1976, z. 3. 
#Kajzar H., <i>O teatrze Dormana</i>, „Teatr”, 1971, nr 14.
#Kozień L.:<i>Jan Dorman. Dokumentacja działalności, seria Lalkarze</i>, Łódź 1996. 
#Kuczyński: J. <i>Pod parasolem Jana Dormana czyli Krótka historia Klubu Studenckiego „Ethiopus”</i>. Bedzin 2014.
#Linert A.: <i>Teatr Jana Dormana w świetle wybranych wartości naddanych. W: Jan Dorman i jego teatr</i>. Red. Marta Odziomek. Będzin 2013, s. 96 -107. 
#<i>Listy Jana Dormana do Marii Teresy Antoniny 1966–1985</i>. Wybór. Opr. Wiesława Domańska. Warszawa 2013.
#Miłobędzka K.: <i>Teatr Jana Dormana</i>. Poznań 1990.
#Miłobędzka K., <i>W widnokręgu Odmieńca. Teatr, dziecko, kosmogonia</i>, Biuro Literackie, Wrocław 2008. 
#Ogrodzińska T., <i>Dormana teatr dla dzieci</i>, „Dialog”, 1987, nr 2.
#<i>Pół wieku. Teatr Dzieci Zagłębia 1945–1995</i>. Red. Paweł Gabara. Będzin 1996.
#<i>Teatr Dzieci Zagłębia 1945–1975</i>. Red. Stanisław Wilczek. Będzin 1975.
#<i>Teatr Dzieci Zagłębia 1945–1985</i>, Red. J. Pierzchała. Katowice/Będzin 1986.
#<i>Teatr Dzieci Zagłębia im. Jana Dormana w Będzinie 1951–2011</i>. Red. Piotr Zaczkowski. Będzin 2011.
#Tomaszewska E.: <i>Jan Dorman</i>. Encyklopedia Teatru Polskiego 2016: 
#Tomaszewska E.: <i>Jan Dorman poeta teatru</i>. Katowice 2010.
#Tomaszewska E.: <i>Jan Dorman własna drogą</i>. Katowice 2013.
#Waszkiel M.: <i>Dzieje teatru lalek w Polsce 1944–2000</i>. Warszawa 2012.
#<i>Wyssane z palca?</i>, opr. i wybór tekstów I. Dowsilas, Fundacja im. Jana Dormana, Będzin 2003.

==Przypisy==
<references/>

==Źródła online==
Encyklopedia Teatru Polskiego [http://www.encyklopediateatru.pl/autorzy/4567/jan-dorman]