Tekst źródłowy strony Spektakl „Wyzwolenie” w reż. Leopolda Poboga-Kielanowskiego

[[Kategoria:Historia]]
[[Kategoria:Kultura i sztuka]]
[[Kategoria:Indeks haseł – alfabetyczny]]
[[Kategoria:Tom 10 (2023)]]
Autor: [[prof. dr hab. Andrzej Linert]]

::::::::::::::::::::::::: ENCYKLOPEDIA WOJEWÓDZTWA ŚLĄSKIEGO
:::::::::::::::::::::::::[[ENCYKLOPEDIA WOJEWÓDZTWA ŚLĄSKIEGO Tom 10 (2023)|TOM: 10 (2023)]]               
[[Plik:Afisz z katowickiej premiery Wyzwolenia Stanisława Wyspiańskiego - Zbiory Instytutu Teatralnego w Warszawie.jpg|400px|thumb|right|Afisz z katowickiej premiery <i>Wyzwolenia</i> Stanisława Wyspiańskiego. Zbiory Instytutu Teatralnego w Warszawie.]]
[[Plik:Strona 11 programu Teatru im St Wyspiańskiego w Katowicach na sezon 1937-1938 z projektem scenografii do Wyzwolenia Stanisława Wyspiańskiego i portret Józefa Jarnutowskiego - Zbiory własne.png|400px|thumb|right|Strona 11 programu Teatru im. St. Wyspiańskiego w Katowicach na sezon 1937-1938 z projektem scenografii do <i>Wyzwolenia</i> Stanisława Wyspiańskiego i portret Józefa Jarnutowskiego. Zbiory własne autora.]]
[[Plik:Strona 8 i 9 programu teatralnego wydanego z okazji otwarcia sezonu teatralnego 1 października 1936 r w budynku teatralnym w Bielsku - Zbiory własne.png|400px|thumb|right|Strona 8 i 9 programu teatralnego, wydanego z okazji otwarcia sezonu teatralnego 1 października 1936 r. w budynku teatralnym w Bielsku. Zbiory własne autora.]]

Stanisław Wyspiański: <i>Wyzwolenie</i>, reż. Leopold Pobóg-Kielanowski, scen. Józef Jarnutowski, muz. Antoni Żuliński, premiera 17 września 1936 roku, [[Teatr Śląski im. Stanisława Wyspiańskiego  w Katowicach|Teatr Śląski im. Stanisława Wyspiańskiego]], [[Katowice]]. 

Jednym z najciekawszych widowisk w latach międzywojennych na scenie teatru katowickiego była inscenizacja <i>Wyzwolenia</i> Stanisława Wyspiańskiego w reżyserii Leopolda Pobóg-Kielanowskiego. Jej premiera 17 września 1936 roku była okazją do ogłoszenia zmiany, obowiązującej od 1922 roku, nazwy Teatru Polskiego na Teatr im. Stanisława Wyspiańskiego. Dla ówczesnych władz wojewódzkich, dyrekcji teatru i reżysera twórczość tego wybitnego artysty młodopolskiego, dramaturga, malarza i poety była w latach międzywojennych jednym z centralnych ogniw życia ideowego i kulturalnego Polski. Swoją popularność zawdzięczał on przede wszystkim wizjom zawartym w swoich dramatach. Barbara Maresz przypomniała, że dyrektor  Marian Sobański tłumacząc wybór sztuki, w przemówieniu przed premierą mówił: „<i>Właśnie tu powinno się ukazać „Wyzwolenie”, ten najdziwniejszy dramat polski, tak proroczy, że niemal jasnowidzący, tak aktualny, jakby go pisał człowiek po prostu nam współczesny na zasadzie najwnikliwszej obserwacji współczesności.</i>” Kielanowski, dr filozofii, aktor i pisarz, pozostający na etacie reżysera w teatrze katowickim w latach 1935-1938, w dramacie Wyspiańskiego, nazywanym przez niego „misterium narodowym”, zafascynowany był przede wszystkim przemianami bohatera i jego rozwojem, które - jak pisała Elżbieta Nawrat - <i>„umiał przekonywująco i sugestywnie pokazać za pomocą środków scenicznych właściwych teatrowi poetycko-wizyjnemu”</i>. Zaliczany do grona monumentalistów scenicznych, dwukrotnie przed wojną wystawił Mickiewicza <i>Dziady</i> i Wyspiańskiego <i>Wyzwolenie</i> oraz <i>Zygmunta Augusta</i>, a także Słowackiego <i>Księcia Niezłomnego</i> i <i>Marię Stuart</i>.

W <i>Wyzwoleniu</i> katowickim  wydobył i ukazał przede wszystkim zmagania i walkę, jaką o narodowe cele toczył Konrad. Stąd też obecne w widowisku m.in. po raz pierwszy obecne były ostre akcenty satyryczne, kierowane pod adresem przedstawicieli stronnictw społecznych i partii politycznych. Tą samą rolę pełniły także Maski. Dla jednych były uosobieniem „<i>żywych ludzi indywidualizowanych na sposób realistycznych</i>”, a dla innych maszkarami, będącymi krytycznym uosobieniem myśli samego Konrada. Zarówno w programie, jak i na afiszu, Maski nazwano „Myślami Konradowymi”. Stad też ich momentami koszmarny kształt i elementy groteski, zwłaszcza że krytyka zwracała uwagę na obecne w wypowiedziach bohaterów inwektywy i cechujący ich kabotynizm oraz pustosłowie. Reżyser sztukę definiował, powołując się na Wyspiańskiego, jako „<i>sztukę sądzącą i rozkazującą</i>”.  Po premierze o postaci głównego bohatera Adam Grzymała-Siedlecki pisał: <i>Konrad —symbol człowieka walczącego dla idei, może tylko wówczas podjąć czyn, jeśli przerasta otoczenie. To urastanie wewnętrzne Konrada, wyzwalanie się z „masek," które narzuciło mu życie, a dochodzenie do prawdy, jest istotną, jakże aktualną treścią „Wyzwolenia"</i>.

W założeniach reżysera akt I rozgrywał się na pustej scenie, z kolei akt III w katedrze wawelskiej. Natomiast akt II w myślach Konrada. W stałej, ustawionej w półokręgu dla całego przedstawienia, ekspresjonistycznej według Zenobiusza Strzeleckiego scenografii Józefa Jarnutowskiego, po lewej stronie widza umieszczona była kazalnica z baldachimem. W jej sąsiedztwie usytuowane zostały dwa wawelskie witraże Wyspiańskiego (Kazimierz Wielki i biskup Stanisław Szczepanowski), rozdzielone bocznym wejściem. W centrum sceny, w jej głębi na podwyższeniu tkwił na wzór średniowiecznego tryptyku zrekonstruowany portal katedry wawelskiej. Poniżej po lewej stronie stał fotel Prymasa. Po prawej stronie sceny pod pokaźnych rozmiarów gotyckim łukiem, w głębi stał stół i krzesło, a poniżej usytuowany został kolejny stół, miejsce spotkania Karmazyna z Hołyszem. Całości towarzyszyły widoczne w dali  wieże katedry wawelskiej.

Obecność kilku podestów sprawiała, że  przygotowana z pietyzmem akcja w zależności od potrzeby rozgrywała się na kilku poziomach. Momentami słychać było głos Zygmunta. Muzykę, o której pisano, że była niezwykle ważnym elementem przedstawienia, na zaproszenie Kielanowskiego skomponował jeden z najzdolniejszych  muzyków młodego pokolenia Antoni  Żuliński. Jej poszczególne tematy i motywy przypisane zostały poszczególnym bohaterom: Prezesowi, Kaznodziejom, Prymasowi, Mówcy, Harfiarce i Geniuszowi. Osobne tematy muzyczne towarzyszyły Maskom, w chwili gdy otaczały Konrada. Z kolei gdy ten modlił się, słychać było kolędę <i>Mizerna cicha</i>. Krytyka podkreślała walory brzmieniowe poloneza w trakcie toczącej się rozmowa z Hołyszem. Ponadto ważną funkcję pełniło kolorowe oświetlenie, wyodrębniające rozmieszczone na kilku poziomach poszczególne grupy społeczne.

W realizacji widowiska wziął udział niemal cały zespół aktorski, rozbudowany dodatkowo o liczną grupą statystów. Rolę Konrada Kielanowski powierzył utalentowanemu i wszechstronnie uzdolnionemu Stefanowi Czajkowskiemu, odtwórcy wielu głównych ról w wielkim repertuarze na scenie katowickiej, w tym m.in. Gustawa-Konrada w mickiewiczowskich <i>Dziadach</i>. Tym razem stworzył on postać, o której krytyka pisała, jako „<i>o niezapomnianej prawdzie wyrazu i sugestywności. Do kreacji tej można
przyłożyć miarę najwyższą</i>”. Chwalono ponadto m.in. Mariana Godlewskiego – Geniusza, Zofię Barwińską – Harfiarkę i Teresę Marecką – Muzę.

Inscenizacja katowicka <i>Wyzwolenia</i> Kielanowskiego z 1936 roku zaliczana bywa w historii teatru polskiego, obok inscenizacji Juliusza Osterwy w Teatrze Reduty w Teatrze Polskim na Pohulance w Wilnie w 1925 roku, następnie Leona Schillera w Teatrze Polskim w Warszawie w 1935 roku oraz w tym samym roku Wilama Horzycy w Teatrze Wielkim we Lwowie, do najciekawszych w latach międzywojennych.

==Bibliografia==

#Grzymała-Siedlecki Adam: <i>„Wyzwolenie” St. Wyspiańskiego w Teatrze im. Wyspiańskiego</i>, [w:] „Przegląd Artystyczny” 1936, nr 7, s. 4-5.
#Hierowski Zdzisław: <i>Pod auspicjami Wyspiańskiego</i>, [w:] „Kuźnica” 1936, nr 10, s. 10.
#Kielanowski Leopold: <i>„Idę by walić młotem”. (Przed otwarciem sezonu w Teatrze im. Stanisława Wyspiańskiego)</i>, [w:] „Polska Zachodnia” 1936, nr 254, s. 4.
#Linert Andrzej: <i>Wyspiański na scenie swojego imienia</i> „Rocznik Katowicki”, t. 13, s. 66-84.
#Maresz Barbara: <i>Leopold Kielanowski i katowicka premiera „Wyzwolenia”</i>, [w:] „Książnica Śląska” 2022, t. 34: <i>Dwa jubileusze</i>, Katowice 2022, s. 77-106.
#Nawrat Elżbieta: <i>Klasycy polscy na scenie katowickiej w okresie międzywojennym, [w:] Pięćdziesiąt lat Teatru Śląskiego im. Stanisława Wyspiańskiego w Katowicach. Materiały sympozjum naukowego 20 i 21 października 1972 r., Katowice 1972, s. 77 – 110.
#Nawrat Elżbieta: <i>Leopold Pobóg-Kielanowski. Nota biograficzna</i>, [w:] „Pamiętnik Teatralny” 1988, z. 1-2, s. 53-58.
#Nawrat Elżbieta: <i>Teatr Polski w Katowicach. O artystycznej działalności sceny dramatycznej w latach 1922-1939</i>, Wrocław [i in.] 1981.
#Sobański Marian: <i>Teatr Polski na Śląsku 1922-1939: materiały i wspomnienia</i>, Katowice 1963.
#W.K. (Władysław Kubisz): <i>„Wyzwolenie” Stanisława Wyspiańskiego. Misterium narodowe w trzech aktach</i>, [w:] „Polska Zachodnia” 1936, nr 257, s. 4.