Tekst źródłowy strony Spektakl „Dwa teatry” w reż. Edmunda Wiercińskiego

[[Kategoria:Historia]]
[[Kategoria:Kultura i sztuka]]
[[Kategoria:Indeks haseł – alfabetyczny]]
[[Kategoria:Tom 10 (2023)]]
Autor: [[prof. dr hab. Andrzej Linert]]

::::::::::::::::::::::::: ENCYKLOPEDIA WOJEWÓDZTWA ŚLĄSKIEGO
:::::::::::::::::::::::::[[ENCYKLOPEDIA WOJEWÓDZTWA ŚLĄSKIEGO Tom 10 (2023)|TOM: 10 (2023)]]               
[[Plik:Strona 6 i 7 programu Dwóch teatrów.png|400px|thumb|right|Strona 6 i 7 programu <i>Dwóch teatrów</i> Jerzego Szaniawskiego Teatru Śląskiego im. Stanisława Wyspiańskiego w Katowicach. Zbiory własne autora.]]
[[Plik:Dwa teatry1.jpg|400px|thumb|right|„<i>Dwa teatry</i>” J. Szaniawskiego, w reż. E. Wiercińskiego, scen. A. Pronaszko, prem. 21 I 1947 r. Fot. B. Stapiński (źródło: Archiwum Teatru Śląskiego w Katowicach).]]
[[Plik:Dwa teatry2.jpg|400px|thumb|right|„<i>Dwa teatry</i>” J. Szaniawskiego, w reż. E. Wiercińskiego, scen. A. Pronaszko. Od lewej: B. Dąbrowski – Dyrektor Teatru „Małe Zwierciadło” i T. Łomnicki – Chłopiec z deszczu, prem. 21 I 1947 r. Fot. B. Stapiński (źródło: Archiwum Teatru Śląskiego w Katowicach).]]

Jerzy Szaniawski: <i>Dwa teatry</i>, reż. Edmund Wierciński, scen. Andrzej Pronaszko, muz. Witold Krzemieński. Premiera 21 stycznia 1947 roku, [[Teatr Śląski im. Stanisława Wyspiańskiego  w Katowicach|Teatr Śląski im. Stanisława Wyspiańskiego]], [[Katowice]]. 

W powojennej historii Teatru Śląskiego był to jeden z najciekawszych ideowo i artystycznie spektakli. Powszechnie uznawany jest za najwybitniejszą realizację tego dramatu w jego dziejach scenicznych. Twórca i reżyser Edmund Wierciński tematem tego poetyckiego  widowiska uczynił przede wszystkim polskie doświadczenie historyczne [[Druga wojna światowa|II wojny światowej]]. Oskarżany o skrajny estetyzm, stworzył widowisko o niezwykłej głębi moralnej. Jego  nowatorstwo inscenizacyjne wynikało z zespolenia realizmu scenicznego aktu I i II z poetycką rzeczywistością symboliczną aktu III, a także z wprowadzeniem do spektaklu akcentów tragedii powstania warszawskiego i rozrachunku z jego konsekwencjami.

Akt I rozgrywał się na tle umieszczonego w centrum sceny olbrzymiego okna, w gabinecie dyrektora Teatru „Małe Zwierciadło”. Po lewej stronie usytuowana była biblioteczka wraz z biurkiem, a naprzeciw po prawej dwa wejścia. Do pierwszego, półkolistego tuż przy oknie prowadziło pięć schodów. Drugie drzwi poniżej, osłonięte kotarą, wiodły do pomieszczeń, w których Liselotta przyrządzała posiłki. Całość uzupełniał niski stolik i dwa głębokie fotele.  Z kolei w akcie II obie jednoaktówki <i>Matka</i> i <i>Powódź</i> rozgrywały się na stałym i niezmiennym podeście. W obu dominował rodzajowy realizm. W <i>Matce</i>, obok dwóch okien i drzwi, po lewej stronie sceny stało pianino, a na środku przykryty obrusem stół i dwa krzesła. Z kolei w <i>Powodzi</i> na tle pochmurnego nieba widoczne były słomiane elementy chłopskiej strzechy i trójkątny fragment dachu. Na podłodze, obok łóżka, stała klatka z żywymi kurami. Z kolei monumentalno kubistyczno-ekspresyjna zabudowa sceniczna aktu III dzieliła scenę wzdłuż na dwa plany. Dzięki temu scenograf Andrzej Pronaszko uzyskał  dwupłaszczyznowość realistycznej bądź wizyjnej akcji, a także dwoistość jej bohaterów. W tyle sceny, na tle wypalonych murów Warszawy i powstańczego grobu, rozgrywały się dramatyczne sceny wizyjne Teatru „Snu”. Górą, na długości całego okna sceny przebiegał skosem fragment konstrukcji zrujnowanej kamienicy. Całość uzupełniał usytuowany z przodu na poziomie sceny, po jej prawej stronie od widza, stolik i dwa fotele, w których m.in. swoje sny śnił dyrektor teatru „Małe Zwierciadło”, a pojawiający się poległy Chłopiec z Deszczu wywoływał wizję dziecięcej krucjaty z drewnianymi szabelkami w ręku i w papierowych czapeczkach na głowie. Górował patos i liryzm. Dominowała problematyka wielkiej tragedii narodowej ujętej w poetycką metaforę. Poszczególne sceny łączył stały motyw muzyczny, opracowany przez Witolda Krzemińskiego na kanwie piosenki powstańczej.

W  gronie szeregu wybitnych indywidualności artystycznych przesiedlonego teatru lwowskiego uwagę w jednoaktówce <i>Powódź</i> zwracała postać sędziwego Mariana Bieleckiego w roli Ojca, a także grającego niemal samego siebie Bronisława Dąbrowskiego jako Dyrektora Teatru „Małe Zwierciadło”. Spory ładunek naturalności prezentowała pracująca w owym czasie w sekretariacie teatru Ludwika Castori jako Liselotta. Przejmującą postać Chłopca z Deszczu stworzył początkujący Tadeusz Łomnicki. W III akcie w jego młodzieńczej postaci krytyka odnajdywała syntezę pokolenia „straconych poetów” z rocznika 1920-1921. Ponadto recenzenci zgodnie wyróżniali role Matki w wykonaniu Zdzisławy Życzkowskiej, Pani – Antoniny Góreckiej, Autora – Romana Hierowskiego, Andrzeja – Kazimierza Wichniarza, Leśniczego – Igora Śmiałowskiego i Dyrektora „Teatru Snów” – Tadeusza Konrada, którego z postacią Dyrektora „Małe Zwierciadło” nie łączyło żadne podobieństwo.	

Wierciński wyrastający z tradycji redutowej koncentrował się przede wszystkim na wewnętrznych, psychicznych przeżyciach postaci dramatu. Z kolei Andrzej Pronaszko jako scenograf inscenizator preferował rozwiązania skrótowe i ekspresyjne, był rzecznikiem syntetycznych propozycji plastycznych. W efekcie zrodzone w aurze narastających niepokojów politycznych i ograniczeń swobód twórczych przedstawienie, przemawiało za sprawą licznych symboli i przenośni. Funkcję tę pełniła zwłaszcza wizja  krucjaty kilkunastoletnich chłopców z drewnianymi szabelkami w papierowych czapeczkach na tle ruin miasta, a także m.in. stylizacja mundurów powstańców warszawskich, zarys żołnierskiego grobu, fragmenty melodii powstańczej piosenki oraz przypięty do beretu Chłopca z Deszczu orzełek.

Reżyser, konsekwentnie stosując dwie stylistyki adekwatne dla rzeczywistości realnej i świata poezji, jawy i snu, faktu i marzenia, w sposób logiczny ukazał ich niezbywalną jedność jako logiczny obraz sceniczny. Spektakl był odważnym głosem dezaprobaty w dyskusji na temat wyboru lansowanego już wtedy realizmu, jako naczelnej metody prezentacji otaczającego uniwersum. Przez krytykę zaliczany był do najważniejszych wypowiedzi scenicznych w toczącej się wówczas ideologicznej dyskusji na temat sposobu prezentacji otaczającej człowieka rzeczywistości. Przez środowisko lewicowe niesłusznie odczytywany został jako apoteoza powstania warszawskiego. 

W wymiarze intelektualnym spektakl na łamach prasy był impulsem do niejednokrotnie gwałtownych manifestacji politycznych oraz werbalizacji istotnych problemów filozoficznych i estetycznych. Odczytywany jako próba zakwestionowania założeń ideowych rodzącego się realizmu, atakowany był za swoje rzekomo „reakcyjno-polityczne filiacje”. Oskarżenie to zaważyło z czasem na zakazie wystawiania i publikowania tekstów autora. 

==Bibliografia==

#Butryńczuk Bogdan: <i>Dwa teatry</i>, [w:] „Odra” 1947, nr 6, s. 7.
#Grzybowska Krystyna: <i>Dwie premiery</i>, [w:] „Listy z Teatru” 1947, nr 11, s. 24-27.  
#Grzybowska Krystyna: <i>Katowice</i>, [w:] „Teatr” 1947, nr 3, s. 53-54.
#Dąbrowski Bronisław: <i>Na deskach świat oznaczających</i>, t. 1-3, Kraków 1977-1981.
#Flukowski Stefan: <i>Dwa teatry jednej rzeczywistości</i>, [w:] „Odrodzenie” 1946, nr 20, s. 10.
#Kierczyńska Melania: <i>Spór o realizm</i>, [w:] „Kuźnica” 1947, nr 18, s. 15-16.
#Krakowska Joanna: </i>PRL. Przedstawienia</i>, Warszawa 2016.
#Krasiński Edward: <i>Edmund Wierciński</i>, Warszawa 1960.
#Kudliński Tadeusz: <i>„Dwa teatry” Szaniawskiego</i>, [w:] „Tygodnik Powszechny” 1947, nr 6, s. 11.
#Linert Andrzej: <i>Teatr Śląski w latach 1945-1949</i>, Katowice 1979.
#Linert Andrzej:  https://encyklopediateatru.pl/przedstawienie/21701/dwa-teatry.
#Markowski Mieczysław: <i>Z teatrów śląskich</i>, [w:] „Dziś i Jutro” 1947, nr 8, s. 7-8.
#Morstin Ludwik Hieronim: <i>Moje przygody teatralne</i>, Warszawa 1961.
#Piestrzyński Edward: <i>„Dwa teatry” Jerzego Szaniawskiego</i>, [w:] „Gazeta Robotnicza” 1947, nr 24, s. 6
#Stanik Stanisław: <i>Samotnik z Zegrzynka. Studium o Jerzym Szaniawskim</i>, Bydgoszcz 1998.
#Strzelecki Zenobiusz: <i>Polska plastyka teatralna</i>, Warszawa 1963.
#Surówka Bolesław: <i>„Dwa teatry” Jerzego Szaniawskiego</i>, [w:] „Dziennik Zachodni” 1947, nr 25, s. 4. 
#Swinarski Artur Maria: <i>Szaniawski, Musset i Shaw na scenie katowickiej</i>, [w:] „Odrodzenie” 1947, nr 11, s. 6.
#Udalska Eleonora: <i>Szaniawski na scenie polskiej w okresie powojennym</i>, [w:] „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Łódzkiego. Nauki Humanistyczno-Społeczne”, seria 1, zeszyt 82, Łódź 1972, s. 71-93.
#Warecki Władysław: <i>Zły czar</i>, [w:] „Trybuna Robotnicza” 1947, nr 39, s. 3.
#Wydrzyński Andrzej: <i>Pamięć teatru</i>, Stalinogród [Katowice] 1956.