Tekst źródłowy strony Spektakl „Bal manekinów” w reż. Jerzego Jarockiego

[[Kategoria:Historia]]
[[Kategoria:Kultura i sztuka]]
[[Kategoria:Indeks haseł – alfabetyczny]]
[[Kategoria:Tom 10 (2023)]]
Autor: [[prof. dr hab. Andrzej Linert]]

::::::::::::::::::::::::: ENCYKLOPEDIA WOJEWÓDZTWA ŚLĄSKIEGO
:::::::::::::::::::::::::[[ENCYKLOPEDIA WOJEWÓDZTWA ŚLĄSKIEGO Tom 10 (2023)|TOM: 10 (2023)]]               
[[Plik:Bal manekinów1.jpg|400px|thumb|right|„<i>Bal manekinów</i>” B. Jasińskiego, w reż. J. Jarockiego, scen. W. Lange, prem. 20 VII 1957 r. Fot. B. Stapiński (źródło: Archiwum Teatru Śląskiego w Katowicach).]]
[[Plik:Bal manekinów2.jpg|400px|thumb|right|„<i>Bal manekinów</i>” B. Jasińskiego, w reż. J. Jarockiego, scen. W. Lange, prem. 20 VII 1957 r. Fot. B. Stapiński (źródło: Archiwum Teatru Śląskiego w Katowicach).]]

Bruno Jasieński: <b><i>Bal manekinów</i></b>, przekł. Anatol Stern, reż. Jerzy Jarocki, scen. Wiesław Lange, choreogr. Tadeusz Burke, muz. Wojciech Kilar. Premiera 20 lipca 1957 roku, [[Teatr Śląski im. Stanisława Wyspiańskiego  w Katowicach|Teatr Śląski im. Stanisława Wyspiańskiego]], [[Katowice]]. 

Prapremiera sztuki Bruno Jasińskiego <i>Bal manekinów</i> odbyła się 20 lipca 1957 roku i za sprawą wymowy ideowej widowiska oraz jego formy od razu zwróciła uwagę krytyki na młodego, debiutującego Jerzego Jarockiego. Absolwent  Państwowego Instytutu Sztuki Teatralnej (GITIS) w Moskwie w gabinecie dyrektora i kierownika artystycznego Teatru Śląskiego Józefa Wyszomirskiego pojawił się w kwietniu 1957 roku, po nieudanych próbach zainteresowania wcześniej kilku dyrektorów teatrów polskich nieznaną i dziwną propozycją repertuarową, jaką była groteska Jasieńskiego. 

Zarówno w wypadku Wyszomirskiego, jak i Jarockiego, decyzja o wystawieniu sztuki była ryzykowna wobec obowiązującej w tym czasie w teatrze [[Realizm socjalistyczny na obszarze województwa śląskiego|socrealistycznej]] estetyki. Zawarty w spektaklu wyimaginowany obraz rzeczywistości manekinów, uznających istoty ludzkie za mniej od siebie doskonałe, nieforemne i pełne felerów, a równocześnie nimi rządzące, pomyślany został jako krytyka obecnej w życiu społeczno-politycznym kraju hipokryzji i zakłamania. Widowisko zgodnie z intencjami autora otwierała radosna atmosfera balu krawieckich manekinów w salonie „<i>jednego z pierwszorzędnych domów mody w Paryżu</i>”.

W sztuce świat ludzi, swobodnie poruszających się po pięknym i nieznanym manekinom świecie, budził w nich zazdrość,  zresztą jak fakt, że ludzie posiadają głowy. Przypadek sprawiał, że uroczystość została zakłócona, wraz z nadejściem lidera prawicowych syndykalistów, socjalisty i posła do parlamentu Paula Ribandela, który pomylił manekina z kobietą i poszedł za nim prosto na bal. Pojawiający się niespodziewanie wśród manekinów żywy człowiek od początku stanowił dla nich poważne zagrożenie. Nie chcąc, by ktokolwiek dowiedział się o tym, że one żyją, zabiły go. Mimo to jego bezgłowe ciało oddaliło się. Manekiny natomiast, losując ściętą głowę, instalują ją na korpusie jednego z nich. Tenże po znalezieniu za¬proszenia, skierowanego do ściętego Ribandela, udaje się na bal zorganizowany przez właściciela fabryki samochodów Arnaux, który na wszelkie sposoby stara się zjednać przychylność manekina-Ribandela. Wspierały go w tym córka Angelika Arnaux, jak i pan Levesin i jego żona Solange. Brylujący w towarzystwie lider–manekin wywołuje skandal, przyłapany nieomal <i>in flagranti</i> z panią Levasin przez jej męża. Spoliczkowany zmuszony został do pojedynku przygotowywanego zgodnie z całym kodeksem postępo¬wania honorowego. Niemal farsowy charakter pojedynku z udziałem manekina na szczęście w ostatniej chwili został zażegnany  przez  pojawiającego się nagle bezgłowego Ribandela, któremu lider-manekin z ulgą zwrócił głowę, a sam sfrustrowany światem ludzi uciekł.

W widowisku wszystkie te wydarzenia związane z personifikacją manekinów, jak i zamianą człowieka w manekina, w atmosferze drwiny i ironii ukazane zostały jako zdarzenie realne. Towarzysze związkowi lidera Ribandela odbierani byli jako przedstawiciele współczesnych skorumpowanych polskich związkowców, którzy w latach stalinowskiego terroru wspierali bezwzględną eksploatację środowiska robotniczego i utożsamiani byli z aktualną elitą władzy politycznej. Dominował obraz buntu tych, którzy dotychczas byli ubezwłasnowolnieni. Na fali popaździernikowej odnowy widowisko odczytane zostało jako analiza postaw ludzi „rewolucji”, którzy zdradzili jej ideały i sprzeniewierzyli się jej zasadniczym celom. 

Artystyczne walory spektaklu skutecznie wspierał syntetyczną scenografią Wiesław Lange, który przyjmując, że akcja toczy się w sklepie, całość widowiska skondensował do najistotniejszych znaków odwołujących się do pawilonu handlowego. Równocześnie w tyle sceny, tworząc kontrapunkt dla manekinów, ustawił rycerza w zbroi z halabardą. Ten niemy świadek historii, nieobecny w didaskaliach tekstu, był w jego zamyśle nie tylko dodatkowym elementem dekoracyjnym, ale i wspomnieniem odległych epok oraz wzniosłych ideałów, symbolem utraconych przez współczesnych ogólnoludzkich wartości humanistycznych.

Spektakl miał charakter rozrachunkowy z epoką stalinowskiego terroru lat 1949-1956. Ze sceny padały słowa ostre i demaskatorskie, prawdy o latach panującej niesprawiedliwości społecznej. Dotyczyły one przede wszystkim wykorzystywanego i zakłamywanego przez działaczy partyjnych i związkowych społeczeństwa polskiego. Wiosną 1958 roku spektakl pokazany został w Warszawie. Na widowni zasiadł m.in. polski minister kultury Karol Kuryluk wraz z przebywającym w stolicy Ministrem Kultury ZSRR Mikołajem Michajłowem i jego otoczeniem. Niestety inscenizacja Jarockiego zdecydowanie nie spodobała się Rosjanom. Na znak protestu demonstracyjnie w przerwie opuścili teatr. Kuryluk pozostał na widowni do końca.

Głosy krytyki –  na tyle, na ile pozwalała  cenzura – były  pozytywne. Zrealizowany staraniem całego zespołu „<i>Bal manekinów</i>”  swój sukces zawdzięczał wytężonej wspólnej pracy całego zespołu oraz walorom satyrycznym, wśród których dominowała drwina i ironia. W gronie wykonawców dominował  Bolesław Smela w roli posła do parlamentu Paula Ribandela i w jednej osobie lidera-manekina. W scenach, gdy odtwarzał postać ludzką, wyróżniał się typowymi dla działaczy związkowych cechami tzw. funkcjonariuszy społecznych. Jego ruchy i gesty przybierały z kolei charakter mechaniczny w chwili prezentacji postaci manekina. W widowisku ponadto udział brali m.in. Władysław Brochwicz w roli właściciela fabryki samochodów Arnaux oraz jego rówieśnik Piotr Połoński jako przemysłowy konkurent i właściciel fabryki samochodów Levasin. Obydwaj tworzyli zdaniem krytyki dobry realistyczny teatr, zabarwiony akcentami rodzajowymi. Te ostatnie widoczne były zwłaszcza w wykonaniu Ireny Tomaszewskiej jako Solange Levasin i w postaci Angeliki Arnaux w wykonaniu Danuty Bleicherówny. Również pozostali wykonawcy sztuki Jasieńskiego z powodzeniem sprostali wymaganiom nie tylko nowatorskich rozwiązań inscenizacyjnych, ale także niestandardowych form prezentacji tekstu. W konsekwencji Jarocki od razu na wstępie swojej kariery artystycznej wpisał się w rozrachunkową myśl przewodnią dyrekcji Wyszomirskiego, na równi z głośnymi w tym czasie jego widowiskami: <i>Śmiercią Dantona</i> Georga Büchnera i <i>Wyzwoleniem</i> Stanisława Wyspiańskiego.

==Bibliografia==

#Byelin Karolina: <i>Ludzie i manekiny</i>, [w:] „Exspres Wieczorny” 1957, nr 284, s. 6. 
#Czuliński Jeremi: <i>Wśród ludzi i manekinów</i>, [w:] „Żołnierz Wolności” 1957, nr 284, s. 3.
#Gawlik Jan Paweł: <i>Bal manekinów Bruno Jasińskiego</i>, [w:] „Słowo Ludu” 1957, nr 323. 
#Gawlik Jan Paweł: <i>Bal wyblakłych manekinów</i>, [w:] „Życie Literackie” 1957, nr 40, s. 9. 
#Grodzicki August: <i>Manekiny na balu</i>, [w:] „Życie Warszawy” 1957, nr 282, s. 6. 
#Hierowski Zdzisław: <i>Do czego ludziom potrzebne są głowy?</i>, [w:] „Panorama” 1957, nr   39, s. 6.
#Hierowski Zdzisław: <i>„Bal manekinów”</i>, [w:] „Przemiany” 1957, nr 40, s. 6.
#Jarocki Jerzy: <i>Wybory i przypadki</i>, rozm. A. Wanat, [w:] „Teatr” 1992, nr 2, s. 13. 
#Jarocki Jerzy: <i>Debiutuj i daj debiutować innym</i>, rozm. Anna R. Burzyńska, [w:] <i>Reżyser: 50 lat twórczości Jerzego Jarockiego</i>,  red. Tomasz Kubikowski, Paweł Płoski,  Warszawa 2007.
#Jarocki Robert: <i>Kogo szukał, czego chciał. Rzecz o Jerzym Jarockim</i>, Warszawa 2006, s. 127. 
#Jaszcz [Jan Alfred Szczepański]: <i>Przypomniana sztuka Jasieńskiego</i>, [w:] „Trybuna Ludu” 1957, nr 303, s. 6.
#Jaworski Krzysztof: <i>Dandys. Słowo o Brunonie Jasieńskim</i>, Warszawa 2009. 
#Jasieński Bruno: <i>Bal manekinów</i>, [w:] „Dialog” 1957, nr 6.
#Kitrasiewicz Piotr: <i>Wstęp</i>, [w:] Bruno Jasieński: <i>Bal manekinów</i>, Warszawa 2006, s. 7. 
#Kolesnikoff Nina: <i>Bruno Jasieñski. His Ewoíution from futurism to socialist realism</i>, Watetrloo-Ontario 1982, s. 8. 
#Konieczna Elżbieta: <i>Jerzy Jarocki: biografia.</i>, Kraków 2018, s. 19. 
#Konopacka-Csala Krystyna: <i>Śląskie spotkania z Melpomeną</i>, [w:] „Odra” 1957, nr 6/7, s. 26. 
#Krzychylkiewicz Agata: <i>The grotesque in the works of Jasiensk Bruno</i>, [w:] Reihe XVI Série XVI Slawische Sprachen und Literaturen Langues et littératures slaves Vol./Band 76,, Bern 2006. 
#Linert Andrzej: <i>Katowicki „Bal manekinów”</i>, [w:] „Książnica Śląska”, t. 34: 2022. <i>Dwa Jubileusze</i>,  Katowice 2022, s. 107 132.
#Strzelecki Zenobiusz: <i>Polska plastyka teatralna</i>, Warszawa 1963, s. 488.
#Surówka Bolesław: <i>„Bal manekinów” Brunona Jasieńskiego</i>, [w:] „Dziennik Zachodni” 1957, nr 221, s. 3. 
#Szewczyk Wilhelm: <i>Manekiny na front</i>, [w:] „Trybuna Robotnicza” 1957, nr  217, s. 3. 
#Żytomirski Eugeniusz: <i>Manekiny i ludzie</i>, [w:] „Teatr i Film” 1957, nr 11, s. 4.