Tekst źródłowy strony Ordynacja Ziemska księstwa opolsko-raciborskiego

[[Kategoria:Historia]]
[[Kategoria:Indeks haseł – alfabetyczny]]
[[Kategoria:Tom 3 (2016)]]
(ang. Law Code for Duchy of Opole and Racibórz, niem. Landesordung für Herzogtum Oppeln-Ratibor)

Autor: [[Marta Pater]]

::::::::::::::::::::::::: ENCYKLOPEDIA WOJEWÓDZTWA ŚLĄSKIEGO
:::::::::::::::::::::::::[[ENCYKLOPEDIA WOJEWÓDZTWA ŚLĄSKIEGO Tom 3 (2016)|TOM: 3 (2016)]]  

[[Plik:Ordynacja.png|400px|thumb|right|Ordynacja Ziemska księstwa opolsko-raciborskiego]]
Ordynacja Ziemska [[Księstwo opolsko-raciborskie|księstwa opolsko-raciborskiego]] (Zřizeni Zemské Knižetstvi Oppolskeho a Ratiborského y ginych Kraguow k nim přislussegiczych, Landesordung, ordinatio provincialis) – obszerny, liczący 376 artykułów zawartych w 53 rozdziałach akt prawny o charakterze kodyfikacji, wydany przez sejmik księstwa opolsko-raciborskiego i zatwierdzony przez cesarza [[Ferdynand I Habsburg|Ferdynanda I]] 29 września 1562 roku. Motywem jej spisania była chęć ujęcia w jednym miejscu materiału prawnego, dotychczas rozproszonego w statutach oraz uchwałach sejmowych i sejmikowych, uwzględniając przy tym obowiązujący zwyczaj<ref>M. Ptak, Śląskie ordynacje ziemskie, w: „Sobótka” nr. 1, 1979, s. 33.</ref>. Działania te wpisywały się w ruch kodyfikacyjny na [[Śląsk|Śląsku]] w XVI i XVII wieku. Dokument normował więc zagadnienia ogólnoustrojowe, ustalał kompetencje i prawa władz księstwa oraz regulował niemal wszystkie dziedziny prawa, z przeważającą jednak ilością norm proceduralnych i cywilnoprawnych. Niemniej w tekście brakuje systematyki – poszczególne gałęzie prawne nie są od siebie wyraźnie wyodrębnione, a przepisy zostały wzajemnie przemieszane.

Ordynacji podlegała początkowo cała szlachta księstwa opolsko-raciborskiego, później również osoby spoza stanu szlacheckiego, ale posiadające dobra rycerskie bądź piastujące wysokie urzędy w księstwie, a w pewnym zakresie również poddani [[Chłopi|chłopi]]. Terytorialnie obejmowała ziemie należące do księstwa, jednak znalazła również zastosowanie w górnośląskich państwach stanowych: [[Wolne państwo stanowe Bytom|bytomskim]], [[Bogumińskie Państwo Stanowe|bogumińskim]] i od 1666 roku w [[Mniejsze państwo stanowe Wodzisław|wodzisławskim]]. Ponadto wywarła wpływ na praktykę sądową [[Siewierz|Siewierza]] oraz stała się wzorem dla ordynacji [[Księstwo cieszyńskie|księstwa cieszyńskiego]] wydanej w 1591 roku. Z tego względu ordynacja ta nazywana jest też Górnośląskim Prawem Sądowym<ref>Tamże, s. 21; Statut ziemski księstw Opolskiego i Raciborskiego i innych do nich należących, red. O. Kniejski, R. Sękowski, Opole 2012, s. 3; J. Kapras, Zemska zřizeni opolsko-ratiborské a tešinské, w: „Sbornik véd pravnich a statnich” t. XXII, 1922,  s. 2.</ref>. Obowiązywała ona do połowy XVIII wieku, czyli do momentu przejścia Śląska pod panowanie pruskie. Przypuszczalnie w XIX wieku mogła stanowić jeszcze prawo posiłkowe<ref>M. Ptak, Śląskie ordynacje…, s. 21.</ref>. Historycy podkreślają słowiański rodowód kodyfikacji, na którą w dużym stopniu wpłynęło prawo czeskie i polskie, oraz na nieznaczny udział prawa saskiego, w przeciwieństwie do ordynacji księstw dolnośląskich<ref>P. Wiązek, Prawo karne w śląskich ordynacjach ziemskich, Wrocław 2002; s. 39, M. Ptak, Śląskie ordynacje…, s. 21, J. Kapras, Zemská zřízeni…, s. 2.</ref>.  

==Układ wewnętrzny==

Ordynacja została spisana w języku czeskim i składa się z 53 nienumerowanych tytułów, czy też rozdziałów, te zaś dzielą się na artykuły oznaczone numeracją rzymską, odrębną dla każdego tytułu<ref> M. Kinstler, Uwagi o śląskich ordynacjach ziemskich XVI i XVII wieku, w: „Sobótka” nr. 3, 1976, s.397.</ref>. Tekst rozpoczyna się wstępem, wskazującym inicjatorów projektu na szlachtę księstwa opolsko-raciborskiego, która spisała i uchwaliła prawa na sejmiku w roku 1561. Za głównych pomysłodawców uważa się ówczesnego starostę ziemskiego Jana Oppersdorffa i kanclerza księstwa Mikołaja Lasotę<ref>Statut ziemski…, s. 9</ref>. 

Pierwszych dwanaście rozdziałów Zrzizeni dotyczy najważniejszych kwestii ustrojowych i militarnych księstwa. Rozdział pierwszy zawiera regulacje odnośnie formy i miejsca składania hołdu lennego, potwierdzenie zachowania dotychczasowych przywilejów, oraz powtórzoną za [[Przywilej Hanuszowy|Przywilejem Hanuszowym]] informację o jedności księstwa i przynależących do niego okręgów. Kolejne dwa wymieniają podstawowe obowiązki ludności wynikające z konieczności obrony kraju. Dodatkowo tytuły te zawierają informacje dotyczące żołdu, zasad obsadzania zamków i miast podczas działań zbrojnych oraz opisany został wygląd chorągwi. Na następne pięć rozdziałów składają się przepisy administracyjne i ustrojowe. Dotyczą one wyglądu pieczęci królewskiej i ziemskiej, a także wymagań związanych z ich przechowywaniem. Rozdziały od 8 do 12 charakteryzują główne organy władzy księstwa i opisują organizację oraz kompetencje sejmu, kancelarii oraz starosty generalnego. W rozdziałach od 13 do 20, składających się z ponad 70 artykułów, znalazły się regulacje związane z prawem małżeńskim majątkowym, opiekuńczym i spadkowym. Dalej poświęcono uwagę duchowieństwu (rozdział 23) oraz sprawom majątkowym duchownych (rozdział 21), skupiając się głównie na dziesięcinach i sposobie ściągania opłat. Ponadto zawarto też przepisy związane z majątkiem szpitalnym i dochodom instytucji i fundacji kościelnych (rozdział 22). Kolejne 20 rozdziałów zawiera zróżnicowany materiał prawny, składający się z przepisów karnych, administracyjnych, materialnych i proceduralnych. W tej części aktu, liczącego przeszło dwieście artykułów, znajdują się regulacje związane z bezpieczeństwem i porządkiem publicznym, zasady działania wymiaru sprawiedliwości dotyczące m.in. składu sędziowskiego i sposobu jego uzupełniania, wynagrodzenia, kolejności zasiadania za stołem, zaprzysiężenia sędziego ziemskiego, prawa i obowiązki uczestników procesu (w tym kary za niestawienie się w sądzie na wezwanie). Dodatkowo wymieniono tu niektóre kategorie przestępstw i zasady karania za nie. Ostatnią grupą przepisów są, począwszy od rozdziału 40, zagadnienia dotyczące stosunków dominialnych i ekonomicznej ochrony interesów feudałów. 

==Władze księstwa==

Najwyższym urzędnikiem był starosta (Wrehni Haytman zemsky, Oberster Landeshauptmann) księstwa wykonujący polecenia władcy. Po zatwierdzeniu ordynacji jego rola znacznie wzrosła, gdyż stał się namiestnikiem cesarza sprawującym w jego imieniu władzę. Jego kompetencje rozciągały się również na sądownictwo, ponieważ jednocześnie miał pełnić rolę najwyższego sędziego księstwa, przewodniczyć sesjom sądu oraz zatwierdzać wyroki. Funkcję doradczą starosty pełnił sejmik ziemski, któremu ordynacja nie poświęciła jednak zbyt wiele miejsca. Początkowo jego skład tworzyła szlachta, zaś zwoływany był na rozkaz króla przez starostę i sąd ziemski. Obecność na posiedzeniu była obowiązkowa, a niestawienie się podlegało karze dziesięciu grzywien. Instytucja ta szybko przekształciła się w sejmik reprezentantów, w skład którego weszli także przedstawiciele duchowieństwa i miast. Delegaci zostali podzieleni na [[Wolni Panowie Stanowi na Śląsku|stan panów]] i stan rycerski. Wkrótce sejmik zaczął zajmować się wszelkimi przejawami życia publicznego<ref>Statut ziemski…, s. 10-11.</ref>, a jego uchwały zatwierdzane były przez cesarza, jako króla czeskiego. 

Drugim dygnitarzem księstwa był kanclerz, do którego kompetencji należała organizacja administracji, prowadzenie kancelarii i odpowiedzialność za pieczęcie (pieczęć królewską i pieczęć księstwa), a również prowadzenie ksiąg urzędowych, takich jak księgi ziemskie, notarialne czy sądowe. Funkcję zastępcy kanclerza pełniło dwóch urzędników, to jest amtmanów. Kancelaria pierwotnie znajdowała się na zamku opolskim, później zaś w prywatnym domu kolejnych kanclerzy, tzw. Domu Nawoyowym, od nazwiska pierwszego właściciela, bądź Domem Kanclerskim<ref>Dom ten usytuowany był przy bramie zamkowej naprzeciwko klasztoru franciszkanów i przylegał do murów miejskich. Dziś znajduje się w tym miejscu Archiwum Państwowe w Opolu. R. Sękowski, Opole. Rozwój przestrzenny miasta do końca XVII wieku (szkice i wypisy źródłowe), Opole 2013, s. 44-45.</ref>. 

Ordynacja nie precyzuje w jaki sposób powoływano starostę oraz kanclerza. W przypadku starosty przyjęła się zasada (choć nie zawsze praktykowana), iż sejmik ziemski przedstawiał trzech kandydatów, spośród których cesarz mianował jednego<ref>  Statut ziemski…, s. 10.</ref>, natomiast o wyborze kanclerza Zrzizeni informuje, że zatwierdzać go miała władza zwierzchnia. 

Trzecią osobą w księstwie był zwierzchni sędzia ziemski, jednak jego rola została ograniczona przez sędziowskie funkcje starosty. Sesje sądu ziemskiego miały odbywać się dwa razy do roku, pierwsza w Opolu, druga w [[Racibórz|Raciborzu]], a więc zachowano w przepisach ustalony już wcześniej porządek zbierania się sądu, wynikający z przepisów Przywileju Hanuszowego. Skład sądu liczył osiemnaście osób: starostę ziemskiego, który przewodniczył obradom, sędziego ziemskiego, kanclerza księstwa oraz piętnastu asesorów. Zasiadali oni za stołem według ustalonego porządku, w ten sposób iż pierwsze i najważniejsze miejsce zajmował starosta, po jego lewej sędzia, a dalej kanclerz. Stan rycerski zasiadał po lewej, a stan pański po prawej stronie, w kolejności według stażu sędziowskiego. Występujący przed sądem zarówno mieszkańcy księstwa, jak i cudzoziemcy, mieli wypowiadać się w języku czeskim. Również po czesku należało wydawać wyroki, zaś przedstawione sądowi dokumenty pisane po łacinie bądź niemiecku miały być tłumaczone. 

==Wydania drukiem==

Pierwsze wydanie Zrzizeni ukazało się drukiem w 1563 roku w Ołomuńcu z inicjatywy Mikołaja Lasoty. Na karcie tytułowej został umieszczony drzeworyt z herbem księstwa opolsko-raciborskiego, natomiast na końcu dzieła widnieje herb Lasoty z inicjałami NL<ref>Statut ziemski…, s. 8. Również przypisy nr. 48, 49.</ref>. Do dzisiejszych czasów zachowały się cztery egzemplarze tego wydania, które znajdują się w dziale poloników Zakładu Narodowego im. Ossolińskich PAN we Wrocławiu, w Archiwum Archidiecezjalnym we Wrocławiu, a również w bibliotece Klementinum w Pradze i Ermitażu w Petersburgu<ref>Według informacji podanych przez Mariana Ptaka, Śląskie ordynacje…, przyp. 19, s. 20 oraz kwerendy Olgierda Kniejskiego  i Romana Sękowskiego, który podaje również informację o jeszcze jednym egzemplarzu tego wydania, zrabowanym przez Szwedów w trakcie trwania wojny trzydziestoletniej z tzw. „Biblioteki Rożemberskiej”, i obecnie przechowywanym w Szwecji; Statut ziemski…, przyp. 49., s. 8.</ref>. Kolejne dwie edycje miały miejsce w XVII wieku, w 1609 roku we Wrocławiu w opracowaniu Adama Grentiusa i w 1671 roku w Nysie, wydane przez Ignatiusa Schubarta. Wydanie wrocławskie znane jest z bibliotek uniwersyteckich w Dreźnie i Cincinnati w USA. Jeden z egzemplarzy przechowywany jest też w zbiorach Cieszyńskiego Oddziału Zabytkowego [[Biblioteka Śląska|Biblioteki Śląskiej]] w Katowicach i udostępniony przez Śląską Bibliotekę Cyfrową. Pozostałe zachowane egzemplarze tego wydania znajdują się ponadto w cieszyńskim oddziale Archiwum Państwowego w Katowicach, i Archiwum Archidiecezjalnym we Wrocławiu. Na podstawie tych wydawnictw powstały odpisy w języku niemieckim, autorstwa Schickfussa z 1625 roku, Weingartena z 1690 roku, czy też Brachvogela z 1731 roku. Nie zachowały się jednak materiały, które przed wojną znajdowały się w zespole księstwa opolsko-raciborskiego w Archiwum Państwowym we Wrocławiu<ref>P. Wiązek, Prawo karne…, przyp. 58, s. 29.</ref>. 

==Bibiliografia==
# Bieniasz M., Górnośląskie prawo prywatne według kodyfikacji z roku 1563, maszynopis, Katowice 1973.
# Hatalska M., Sejmik księstwa opolsko-raciborskiego w latach 1564-1742, Wrocław 1979.
# Kapras J., Pravo hornoslezske, [w:] Księga Pamiątkowa ku czci Oswalda Balzera, t. II, Lwów 1925.
# Kapras J., Zemska zřizeni opolsko-ratiborské a tešinské, w: „Sbornik véd pravnich a statnich” t. XXII, 1922. 
# Kinstler M., Uwagi o śląskich ordynacjach ziemskich XVI i XVII wieku, w: „Sobótka” nr. 3, 1976.
# Ptak M., Śląskie ordynacje ziemskie, „Sobótka” 1979, nr 1.
# Sękowski R., Opole. Rozwój przestrzenny miasta do końca XVII wieku (szkice i wypisy źródłowe), Opole 2013.
# Statut ziemski księstw Opolskiego i Raciborskiego i innych do nich należących, red. O. Kniejski, R. Sękowski, Opole 2012.
# Weber M., Die schlesischen Polizei- und Landesordungen der Frűhen Neuzeit, Böhlau-Verlag, Köln-Weimar-Wien, 1996.
# Wiązek P., Klasyfikacja przestępstw w ordynacji ziemskiej księstwa opolsko-raciborskiego z roku 1562, w: „Acta Universitatis Wratislaviensis”  1998, nr 2070.
# Wiązek P., Ordynacje ziemskie w systemie źródeł prawa Śląska, w: Studia historycznoprawne, (Acta Universitatis Wratislaviensis. Prawo 276). Wrocław, 2002.
# Wiązek P., Prawo karne w śląskich ordynacjach ziemskich, Wrocław 2002.
# Wiązek P., System kar w ordynacji ziemskiej księstwa opolsko-raciborskiego z roku 1562, w: „Acta Universitatis Wratislaviensis” nr. 1953, 1997.
==Przypisy==
<references/>
==Źródła==
# Archiwum Archidiecezjalne we Wrocławiu, sygn. VIa 19, VIa 24.
# Archiwum Państwowe we Wrocławiu, Akta miasta Wrocławia, sygn. B 74, B 142, B143, R. 661, Zbiór rękopisów archiwalnych Rep. 135, sygn. D 370b, D373b, D 373e, D388.
# Biblioteka Zakładu Narodowego im. Ossolińskich PAN we Wrocławiu, sygn. XVI Qu 2878.
# Brachvogel Ch., Kaiserlichen und Königlichen das Erbherzogthum Schlesien concernirende Privilegia, Statuta und Sanctiones Pragmaticae, t. IV, s. 1641-1723, Breslau 1731.
# Książnica Cieszyńska w Cieszynie, Kolekcja rękopisów biblioteki księdza Leopolda Jana Szersznika, sygn. DD III 15
# Schickfuss J., New vermehrete Schlesische Chronika, ks. III, s. 455-502, Jena-Breslau 1625.
# Weingraten J., Fasciculi Diversorum Iurium, ks. II, s. 228-258, Nűrnberg 1690.
# Wojewódzka Biblioteka Publiczna im. Emanuela Smołki w Opolu, sygn. II-19 rkp.

==Źródła on-line==
[http://www.sbc.org.pl/dlibra/docmetadata?id=4987&from=&dirids=1&ver_id=&lp=10&QI= Zržijzenij Zemské Knijžestwij Oppolského a Ratiborského y giných Kraguow k nim přijslussegijcých]