Tekst źródłowy strony Niecka Nidziańska – region geomorfologiczny

[[Kategoria:Geografia]]
[[Kategoria:Indeks haseł – alfabetyczny]]
[[Kategoria:Tom 1 (2014)]]
Autor:[[dr hab. Renata Dulias]]
::::::::::::::::::::::::: ENCYKLOPEDIA WOJEWÓDZTWA ŚLĄSKIEGO
::::::::::::::::::::::::: [[ENCYKLOPEDIA WOJEWÓDZTWA ŚLĄSKIEGO Tom 1 (2014)|TOM: 1 (2014)]]


W podziale geomorfologicznym Niecka Nidziańska jest podprowincją [[Wyżyna Śląsko-Małopolska|Wyżyny Śląsko-Małopolskiej]] i stanowi rozległe obniżenie pomiędzy [[Wyżyna Śląsko-Krakowska – region geomorfologiczny|Wyżyną Śląsko-Krakowską]] a Wyżyną Kielecką. Geologicznie przynależy do młodokimeryjskiej synkliny miechowskiej<ref>S. Gilewska. Wyżyny Śląsko-Małopolskie, w: Geomorfologia Polski, t. 1. Góry i Wyżyny, red. M. Klimaszewski, wyd. PWN, Warszawa 1972, s. 280. </ref>.Zachodnia część Niecki Nidziańskiej, wyróżniana jako makroregion o nazwie [[Niecka Włoszczowska]], wchodzi w obręb północno-wschodniej części [[Województwo śląskie|województwa śląskiego]]. Na ogół cechują ten makroregion monotonna rzeźba i małe deniwelacje. Budową i ukształtowaniem Niecka Włoszczowska przypomina misę o płaskim dnie i uniesionych ku górze brzegach<ref>S. Gilewska, Wyżyny Śląsko-Małopolskie, w: Geomorfologia Polski, t. 1. Góry i Wyżyny, red. M. Klimaszewski, wyd. PWN, Warszawa 1972, s. 280. </ref>. Do "śląskiej" części Niecki Włoszczowskiej należą dwa regiony – Próg Kredowy i Równina Pilicy.

==Próg Kredowy==

Próg Kredowy, nazywany także Progiem Lelowskim, w podziale geomorfologicznym stanowi zachodnią część Niecki Włoszczowskiej. W całości jest położony w granicach województwa śląskiego, w jego północno-wschodniej części. Biegnie on wzdłuż subsekwentnej bruzdy górnej Wiercicy – Białki Lelowskiej i Żebrówki, od [[Krasice|Krasic]] nad [[Warta|Wartą]] do [[Żarnowiec|Żarnowca]]. Na północy dalszy jego ciąg stanowi monoklinalny garb Kruszyny<ref>S. Gilewska, Wyżyny Śląsko-Małopolskie, w: Geomorfologia Polski, t. 1. Góry i Wyżyny, red. M. Klimaszewski, wyd. PWN, Warszawa 1972, s. 281 </ref>. Próg jest zbudowany z utworów kredy – margli, wapieni i piasków, zapadających pod niewielkim kątem 3 - 6° ku północo-wschodowi. Monoklinalna budowa geologiczna stworzyła warunki dla rozwoju progu strukturalnego typu kuesty. Tworzą go zwięzłe wapienie i margle, zaś obniżenie na jego przedpolu rozwinęło się w obrębie piasków oraz mniej odpornych odmian skał wapienno-marglistych. Kuesta kredowa ma wysokość 15 - 35 m, jest więc niższa niż kuesty Wyżyny Śląsko-Krakowskiej, ciągnie się z północnego-zachodu na południowy-wschód. W odcinku północnym próg wyróżnia się zwartością i występowaniem miniaturowych, strukturalnych progów marglisto-wapiennych oraz licznych kopulastych pagórków zbudowanych z piasków, konkrecji kwarcytowych oraz piaskowców. W okolicach Julianki wieńczą one skrasowiały garb wapienny odgrzebany spod osadów kredowych <ref>S. Gilewska, Wyżyny Śląsko-Małopolskie, w: Geomorfologia Polski, t. 1. Góry i Wyżyny, red. M. Klimaszewski, wyd. PWN, Warszawa 1972, s. 281 </ref>. W rzeźbie zaznacza się także odcinek kuesty między Sierakowem a Wygiełzowem – ma charakter spłaszczonego garbu o przeciętnej wysokości 15 – 20 m. Na jego przedpolu występują inwersyjne pagóry świadki, a u podnóży liczne zagłębienia bezodpływowe, związane z odnawianiem się starego krasu w wapieniach jurajskich pod pokrywą piasków kredowych i czwartorzędowych (miąższości do 40 m)<ref>S. Gilewska, Wyżyny Śląsko-Małopolskie, w: Geomorfologia Polski, t. 1. Góry i Wyżyny, red. M. Klimaszewski, wyd. PWN, Warszawa 1972, s. 281 </ref>. W okolicach Wygiełzowa, Próg Lelowski zatraca swoją morfologiczną wyrazistość ze względu na występowanie pokrywy lessowej  maskującej starszą rzeźbę – ma ona tu miąższość 10 – 15 m i nazywana jest lelowską wyspą lessową. Lessy wiązane są głównie z okresem zlodowacenia Wisły, ale w spągu występują również odwapnione lessy zlodowacenia Warty. Dalej na południowy-wschód, Próg Kredowy wyłania się ponownie spod utworów czwartorzędowych jako asymetryczny garb monoklinalny o wysokości 20 - 35 m. Próg Lelowski jest rozczłonkowany na trzy części dolinami rzek - [[Białka Lelowska|Białki Lelowskiej]] i [[Krztynia|Krztyni]] – [[Żebrówka|Żebrówki]], wykorzystujących poprzeczne uskoki tektoniczne. W części północno-zachodniej pasmo kredowe sięga 280 m n.p.m., a na południowym-wschodzie wznosi się do 340 m n.p.m. Północna część Progu Kredowego stanowiła granicę maksymalnego zasięgu zlodowacenia Odry.

==Równina Pilicy==

Równina Pilicy to największy region Niecki Włoszczowskiej. W granicach województwa śląskiego znajduje się jej zachodnia i północno-zachodnia część. Pod względem geologicznym jest to płyta, którą budują niemal poziomo ułożone margle z okresu górnej kredy. Na utworach starszego podłoża spoczywają osady czwartorzędowe. Ta część Równiny Pilicy, która wchodzi w obręb województwa śląskiego była w zasięgu zlodowacenia Sanu I oraz zlodowacenia Odry. Osady glacigeniczne, które pozostawił po sobie starszy lądolód zostały w większości usunięte przez późniejszą erozję. Lądolód Odry, a w zasadzie jeden z jego jęzorów, nazywany lobem koniecpolskim, wniknął w obręb Niecki Włoszczowskiej aż po okolice Szczekocin i zatamował odpływ wód górnej Pilicy. W powstałym zastoisku koniecpolskim osadziły się iły warwowe – miejscami są one reprezentowane przez dwie serie szarych iłów rozdzielone piaskami i mułkami z torfem. Na powierzchni utworów zastoiskowych leżą gliny zwałowe i piaski sandrowe<ref>S. Gilewska, Wyżyny Śląsko-Małopolskie, w: Geomorfologia Polski, t. 1. Góry i Wyżyny, red. M. Klimaszewski, wyd. PWN, Warszawa 1972, s. 283 </ref>. Zabarykadowanie północnej części Niecki Włoszczowskiej przez lądolód spowodowało przelewanie się wód [[Pilica|Pilicy]] na zachód do zlewni Warty i na wschód do zlewni [[Nida|Nidy]]. W granicach województwa śląskiego pozostałością po tym odpływie jest martwa dolina koniecpolsko-przyrowska. Nieliczne wychodnie skał mezozoicznych można obserwować głównie w okolicach [[Starzyny|Starzyn]], Brzostka i [[Koniecpol|Koniecpola]], a także miejscami między [[Kruszyna|Kruszyną]], [[Borowno|Borownem]] i [[Rzerzęczyce|Rzerzęczycami]]. Na tym ostatnim obszarze skały górnokredowe wystają spod większego płata gliny zwałowej<ref>R. Dulias, A. Hibszer, Województwo śląskie. Przyroda, gospodarka, dziedzictwo kulturowe, wyd. Kubajak, Krzeszowice 2004, s. 80. </ref>. Równina Pilicy odznacza się bardzo monotonną rzeźbą. Dominują tu rozległe równiny denudacyjne rozcięte dolinami rzek – Pilicy, Warty, [[Wiercica|Wiercicy]] i ich dopływów. Dna dolin są podmokłe, lokalnie zatorfione i charakteryzują się ogólnie niewielkim spadkiem. Zbocza dolin są sterasowane. Deniwelacje są nieznaczne, rzędu 10 - 30 m i w dużej mierze związane z występującymi tu licznie wydmami ze schyłkowego okresu ostatniego zlodowacenia. Szczególnie dużo wydm występuje na wschód od Koniecpola, [[Dąbrowa Zielona|Dąbrowy Zielonej]] i [[Soborzyce|Soborzyc]]<ref>R. Dulias, A. Hibszer, Województwo śląskie. Przyroda, gospodarka, dziedzictwo kulturowe, wyd. Kubajak, Krzeszowice 2004, s. 80</ref>. Niektóre formy wydmowe osiągają wysokość 15-20 m.




==Bibliografia==

*Dulias R., Hibszer A., Województwo śląskie. Przyroda, gospodarka, dziedzictwo kulturowe, wyd. Kubajak, Krzeszowice 2004.
*Flis J., Szkic fizycznogeograficzny Niecki Nidziańskiej, "Czasopismo Geograficzne" 1956, t. 27, z. 2.
*Gilewska S., Wyżyny Śląsko-Małopolskie, w: Geomorfologia Polski, t. 1. Góry i Wyżyny, red. M. Klimaszewski, wyd. PWN, Warszawa 1972. 
*Lewandowski J., „Jurajska Oaza Śródlodowa” w świetle badań ostatniego półwiecza, "Przegląd Geologiczny" 2011, vol. 59, nr 11, s. 732-738.
*Nowak W., Rzeźba progu kredowego w Niecce Nidziańskiej, "Czasopismo Geograficzne" 1965, t. 34.
*Różycki S. Z., Czwartorzęd okolic Lelowa, "Biuletyn Geologiczny Uniw. Warsz." 1982, t. 26, s 10–58.

==Przypisy==

<references/>

==Źródła on-line==

[http://przyroda.katowice.pl/pl/ Przyroda województwa śląskiego]