Tekst źródłowy strony Pieniądz zastępczy na Górnym Śląsku (1914 – 1924)

Autor: Wiesław M. Pawłowski

Termin pieniądz zastępczy (niem. notgeld) określa środki płatnicze będące w obiegu na ograniczonym obszarze w krótkotrwałym okresie, wydawane przez organy nieuprawnione do ich emisji. Emisje miały miejsce w czasie wojen, kryzysów gospodarczych, ruchów społecznych czy przy braku wystarczającej ilości pieniądza oficjalnego. Pieniądz zastępczy stosowano w wielu krajach europejskich: Niemcy, Polska, Rosja, Austria, Belgia, Francja, Holandia, Węgry<ref>K. Skubiszewski, Pieniądz na terytorium okupowanym. Studium prawnomiędzynarodowe ze szczególnym uwzględnieniem praktyki niemieckiej, Poznań 1960, s. 31, 39-41,45-46.</ref>. Podczas i po I wojnie światowej pojawił się także w wielu miejscowościach na [[Górny Śląsk|Górnym Śląsku]].

==Pieniądz zastępczy przed I wojną światową==

Na terenie dzisiejszej Polski pieniądz zastępczy pojawił się podczas oblężenia Gdańska w 1577 roku<ref>M. Gumowski, Podręcznik numizmatyki polskiej, Kraków 1914.</ref>, w twierdzy Zamość w 1813 roku<ref>Tamże.</ref>, w Kołobrzegu w 1807 roku<ref>Tamże.</ref>, w twierdzy [[Koźle]] w 1761 roku<ref>E. Kopicki, Ilustrowany skorowidz pieniędzy polskich i z Polską związanych, Warszawa 1995.</ref>.

Najczęściej przyjmuje się podział pieniędzy zastępczych według emisji, ze względu na emitenta. W ten sposób można wyróżnić cztery grupy wystawców:
*urzędowi (magistraty, gminy, kasy pożyczkowe i oszczędnościowe),
*militarni (dowództwa oddziałów wojskowych, instytucje wojskowe),
*prywatni (zakłady pracy, dobra prywatne, księgarnie, kawiarnie itp.),
*pozostali (koleje, tramwaje, żetony do automatów gazowych, bony obozów jenieckich).

Pieniądz zastępczy wydawany był w dwóch podstawowych formach:
*monetarnej - pieniądz metalowy (miedź, aluminium, mosiądz, brąz, nikiel, ołów, żelazo, cynk) bądź porcelanowy (kamionka),
*bonów papierowych lub kartonowych, płóciennych (len, jedwab), skórzanych, z tworzyw sztucznych.

W [[Rejencja opolska|rejencji opolskiej]] (późniejsza [[Prowincja Górny Śląsk|Prowincja Górnośląska]])<ref> Prowincja Górnośląska (Provintz Oberschlesien) powstała mocą pruskiej ustawy z 14 października 1919 roku.</ref> emisje pieniądza zastępczego pojawiły się na początku I wojny światowej, w 1914 roku, a przestały występować w 1924 roku. W oparciu o ówczesną sytuację ekonomiczną można tutaj wyróżnić cztery podokresy:
*lata 1914-1915 – początek kryzysu wojennego,
*lata 1916-1918 – emisje wojenne,
*lata 1919-1921 – pierwsza faza inflacji powojennej,
*lata 1922-1924 – wielka inflacja powojenna.

==Charakterystyka górnośląskich pieniędzy zastępczych w latach 1914-1924==

W 1914 roku urzędowy pieniądz zastępczy pojawił się w związku z sytuacją na rynku finansowym II Rzeszy. W tym roku zamknięto giełdę berlińską, obniżono kwoty wypłat z banków oraz zawieszono wymienialność banknotów na złoto<ref>W. Lesiuk, J. A. Kujat , Pieniądz zastępczy na Śląsku w latach 1914-1924, Opole 2002.</ref>. Bony zastępcze najczęściej emitowano z określonym terminem ważności, z ograniczeniem obiegu do terenu miasta, gminy, powiatu, zakładu pracy, instytucji użyteczności publicznej, automatów gazowych, kolei, tramwajów czy obozów jenieckich.

W początkowym okresie szata graficzna pieniędzy zastępczych była uboga i ograniczała się do podania nominału, danych wystawcy, daty emisji, terminu ważności, podpisu uprawnionej osoby (lub uprawnionych osób). Najczęściej były to bony jednostronne. Z czasem szata graficzna stała się bogatsza. Pojawiały się się grafiki przedstawiające osoby czy miejsca istotne dla mieszkańców miasta bądź gminy. Wystawcy chwalili się osiągnięciami, a także zamieszczali historyczne lub encyklopedyczne informacje o danej miejscowości (Krapkowice, Głubczyce)<ref>W. M. Pawłowski, Pieniądz zastępczy na Górnym Śląsku w okresie plebiscytu i III powstania  śląskiego, Lublin 2020.</ref>. Na bonach znajdowały się  podpisy (druk, faksymile, odręczne) i używano suchych lub tuszowych pieczątek.

W pierwszej fazie (rok 1914) dochodziło do wysokiej emisji bonów, a w kolejnym roku odnotowano prawie całkowity zanik emisyjny. W latach 1915-1917 emisja bonów górnośląskich zyskała z kolei maksymalny pułap, po osiągnięciu którego zaczęła opadać aż do roku 1920. Ponownie zwiększyła się w związku ze zbliżającym się [[Plebiscyt|plebiscytem]] na Górnym Śląsku. Po III [[Powstania śląskie|powstaniu śląskim]] znów nastąpił wyraźny spadek emisji, a kolejny, jednorazowy wzrost z 1923 roku wiązał się z tzw. hiperinflacją w Niemczech.

==Pieniądz zastępczy na Górnym Śląsku podczas plebiscytu w latach 1920-1921==

Czasowe nasilenie emisji bonów górnośląskich w latach 1920-1921 związane było ze zbliżającym się plebiscytem. Emisje z tego okresu można podzielić na cztery fazy, w których dominują odmienne hasła propagandowe:
przedplebiscytowa – hasła zachęcające do udziału w plebiscycie, pochwała niemieckości,
plebiscytowa – częstokroć dwujęzyczne, z wpisaną datą plebiscytu (21.03.1921 r.),
powstaniowa (III powstanie śląskie) – dwujęzyczne z datą wybuchu powstania 3.05.1921 r. „''Maiaufstand – Powstanie Majowe''”,
popowstaniowa – polskojęzyczne, po podziale [[Śląsk|Śląska]].

[[Plik:Pieniądz-wykres.jpg|none|thumb|500px|Wykres przestawiający wysokość emisji bonów na Górnym Śląsku w latach 1914-1924]]

Bony zawierały hasła propagandowe nawołujące do uczestnictwa w plebiscycie, informacje o wynikach głosowania i radości z wyniku. Często były narzędziem antypolskiej propagandy w formie tekstowej lub graficznej (Bielszowice, [[Hajduki Wielkie]], Koźle, [[Katowice]], Kluczbork, Gorzów Śląski, Mechnice, [[Mikołów]], Głogówek, [[Chorzów|Królewska Huta]], Otmuchów, Przysiecz, [[Tarnowskie Góry]], [[Biała]]). W maju (3.05.1921 r.) pojawiły się bony z nadrukiem „''Maiaufstand – Powstanie Majowe''” (Królewska Huta, Huta Laura, [[Siemianowice Śląskie|Siemianowice]], [[Tychy]], Katowice). Po zakończeniu powstania występowały bony dotyczące czasu powstania, w swojej treści antypolskie (Kędzierzyn-Pogorzelec, Kłodnica,  Gorzów Śląski). Ostatnią grupą były bony wystawione przez stronę polską po podziale Śląska (Bielszowice, [[Knurów]], Kończyce)<ref>Tamże.</ref>.

17.07.1922 r. Reichstag uchwalił ustawę „O wydawaniu i wycofywaniu pieniądza zastępczego”, która upoważniała lokalne władze do wydawania pozwoleń (w stopniu ograniczonym) na emisje pieniądza zastępczego. Dotyczyło to jednak jedynie emisji magistratów, gmin i powiatów, czyli jednostek samorządowych podległych administracji państwowej.

Praktycznie od początku pojawiania się w obiegu bonów zastępczych stały się one przedmiotem kolekcjonerskim. W latach 1920-1922 emitenci w celach handlowych drukowali bony w ciekawej kolorystyce i szacie graficznej, które były wydawane w seriach. Już w tym czasie bony były przedmiotem handlu, sprzedawanym powyżej wartości nominalnej<ref>Tamże, s. 258.</ref>.

==Przykładowe emisje bonów<ref>Tamże; wszelkie informacje zawarte w tym rozdziale pochodzą ze wspomnianej publikacji</ref>==

===Bony urzędowe===

Wraz z pogarszającą się sytuacją ekonomiczną, urzędy miast (''Magistrat'') i gmin (''Gemeinde''), jak również kasy miejskie (''Stadtsparkasse''), wprowadzały do lokalnego obiegu bony tymczasowe.

[[Plik:Pieniądz-1.jpg|none|thumb|500px| ryc. 1 bon Krapkowic z encyklopedyczną informacją dot. miasta]]

===Bony militarne===
[[Plik:Pieniądz-2.jpg|none|thumb|500px|ryc. 2 wydany przez SS Hannover (Selbstschutz Hannover) w okolicach Zębowic]]

===Bony prywatne===
[[Plik:Pieniądz-3.jpg|none|thumb|500px|ryc. 3 przedplebiscytowy bon Josefa Scheitzy z Chróścic z terminem ważności do miesiąca po plebiscycie]]

::''nur bei Lohnzahlungen von mir verausgabt und nur in meinen Betrieben umlaufsfähig.''
::''S. Fränkel''
::(tylko za zarobki płacone przeze mnie i nadające się tylko do obiegu w mojej firmie.
::S. Fränkel)

[[Plik:Pieniądz-4.jpg|none|thumb|500px| ryc. 4 bon Samuela Fränkela z Prudnika]]

====[[Radlin]]====

::''Gemäß Erlass des Finanzministers vom 29. Oktober 1918 ist das von grösseren industriellen Werken ausgegebene Notgeld von den öffentlichen Kassen im örtlichen Verkehr als vollgiltiges Zahlungsmittel anzunehmen.''
::(Zgodnie z dekretem Ministra Finansów z dnia 29 października 1918 r. pieniądze nadzwyczajne wydawane przez większe zakłady przemysłowe mają być akceptowane przez kasy publiczne w obiegu lokalnym jako ważny środek płatniczy.)

[[Plik:Pieniądz-5.jpg|none|thumb|500px| ryc. 5 bon Radlina z informacją odwołującą się do uchwały Ministerstwa Finansów]]

====Gałązczyce====

::''Einzulösen bei der Direktion, beim Rentamt oder den Gutsverwaltungen der Herrschaft''
::(Do wykupienia w dyrekcji, biurze wynajmu lub administracji nieruchomości zakładu)

[[Plik:Pieniądz-6.jpg|none|thumb|500px| ryc. 6 bony grafa Sierstorpffa z Gałązyczyc]]

===Hiperinflacja===
[[Plik:Pieniądz-7.jpg|none|thumb|500px| ryc. 7 bon Zabrza o nominale milion marek]]
[[Plik:Pieniądz-8.jpg|none|thumb|500px| ryc. 8 bon Radlina o nominale 500 000 marek polskich]]
[[Plik:Pieniądz-9.jpg|none|thumb|500px| ryc. 9 bon Paruszowca o nominale 500 000 marek polskich]]

===Komitet prowincjonalny Prowincji górnośląskiej w [[Racibórz|Raciborzu]]===
[[Plik:Pieniądz-10.jpg|none|thumb|500px| ryc. 10 bon-cegiełka porcelanowa o nominale 5 marek]]

==Przykłady bonów propagandowych z lat 1920-1922==

===Bielszowice (propaganda przedplebiscytowa)===

::''Durch Mörderbuben und Banditen haben alle wir gelitten darum freut sicht altund jung auf den Tag der Abstimmung damit wir Ruhe bienieden wie wir's gewohut im Freiden''.
::(Przez zabójców i bandytów wszyscy cierpieli. Dlatego starcy i młodzi są szczęśliwi w dniu głosowania byśmy mogli odpoczywać, jak jesteśmy przyzwyczajeni podczas pokoju.)

[[Plik:Pieniądz-11.jpg|none|thumb|500px| ryc. 11 przedplebiscytowy bon Bielszowic]]

===Królewska Huta (plebiscytowy)===

[[Plik:Pieniądz-12.jpg|none|thumb|500px| ryc. 12 przedplebiscytowy bon Królewskiej Huty]]

===Kłodnica (propaganda popowstaniowa)===

::''Zur Erinnerung an die Befreiung von polnischer Anarchie Mai /Juni 1921.''
::(Jako przypomnienie wyzwolenia od polskiej anarchii maj/czerwiec 1921 roku.)

[[Plik:Pieniądz-13.jpg|none|thumb|500px| ryc.13 bon Kłodnicy wydany po powstaniu]]

::''Gewalt geht vor Recht! Poln. Insurgentenübrfall Mai 1921.''
::(Gwałt idzie przed prawem! Napad polskich buntowników, maj 1921.)

[[Plik:Pieniądz-14.jpg|none|thumb|500px| ryc.14 bon Kłodnicy wydany po powstaniu]]

===Kluczbork (propaganda popowstaniowa)===

::''An Kreuzburgs Mauern an deutschen Mut, zerschellte die wilde, slawische Flut.''
::(Na murach Kluczborka niemiecka odwaga rozbiła dziką słowiańską powódź.)

::''Der grosse polnische Aufstand vom 5. Mai bis 5 Juli 1921 wurde wor Kreuzburg durch Bürgerwehr u. Selbstschutz siegreich abgewehrt.''
::(Wielkie polskie powstanie 5 maja do 5 lipca 1921 pod Kluczborkiem zostało zwycięsko odparte przez straż obywatelską i samoobronę.)

[[Plik:Pieniądz-15.jpg|none|thumb|500px| ryc.15 bon Kluczborka wydany po powstaniu]]

===Głubczyce (podkreślenie niemieckości)===

::''In diesen Adern Deutschlands Blut, Und Deutschlands Pulsschalg klopft in diesen Herzen.''
::(W tych żyłach niemiecka krew i niemiecki puls bije w sercach.)

[[Plik:Pieniądz-16.jpg|none|thumb|500px| ryc.16 bon Głubczyc wydany po podziale Śląska]]

===Agresywna propaganda niemiecka===

::''Korfanty in seinem Heim''
::(Korfanty w swoim domu)

::''Du bist mir so sympathisch dass ich dich stundenlang in die Fresse hauen möchte''
::(Jesteś dla mnie tak sympatyczny, że godzinami chciałbym cię bić po pysku)

[[Plik:Pieniądz-17.jpg|none|thumb|500px| ryc.17 antypolski przedplebiscytowy bon kolekcjonerski]]

===Powstanie majowe===

[[Plik:Pieniądz-18.jpg|none|thumb|500px| ryc.18 bon Królewskiej Huty wydany w maju 1921 roku]]

[[Plik:Pieniądz-19.jpg|none|thumb|500px| ryc.19 bon Siemianowic wydany w maju 1921 roku]]

[[Plik:Pieniądz-20.jpg|none|thumb|500px| ryc.20 bon Tychów wydany w maju 1921 roku]]

[[Plik:Pieniądz-21.jpg|none|thumb|500px| ryc.21 bon Huty Laura wydany w maju 1921 roku]]

===Polskie bony propagandowe===

====Bielszowice====

::''Landsleute! Es muss jedwed Spur des preusische Joches ve(rsch) winden. Korfanty''
::(Rodacy! Musimy zrzucić pruskie jarzmo. Korfanty)

[[Plik:Pieniądz-22.jpg|none|thumb|500px| ryc.22 bon Bielszowic wydany po powstaniu]]

====Knurów====

[[Plik:Pieniądz-23.jpg|none|thumb|500px| ryc.23 bon Knurowa wydany po podziale Śląska]]

====Kończyce====

::''Zum Andanken an den polnischen Aufstand 1921''
::(Na pamiątkę powstania polskiego 1921 r.)

[[Plik:Pieniądz-24.jpg|none|thumb|500px| ryc.24 bon Kończyc wydany po podziale Śląska]]

==Lista  emitentów (miejscowości)==

Na Górnym Śląsku emisja pieniądza zastępczego (monety i bony) obejmowała 146 miejscowości, a wystawcami były 334 podmioty.

Emitenci bonów na terenie Górnego Śląska (alfabetycznie, nazwy polskie i niemieckie): Baborów (niem. Bauerwitz O.S.), Biała (Zülz O.S.), Bielice (Bielitz O.S.), Bielszowice (Bielschowitz O.S.), Biskupice (Biskupitz O.S.), [[Bobrek]] (Bobrek O.S.), [[Bogucice]] (Bogutschütz), [[Boguszowice]] (Boguschowitz), [[Brynów]] (Brynow), Brzezina (Birkenhein O.S.), [[Brzozowice-Kamień|Brzozowice]] (Brzezowitz O.S.), Byczyna (Pitschen), Bykowina (Friedrichsdorf O.S.), [[Bytom]] (Beuthen O.S.), Chebzie (Morgenroth), Chorzów (Chorzow), [[Chropaczów]] (Chropatschow), Chróścice (Chrosczütz), [[Chwałowice]] (Chwallowitz O.S.), Czernica (Czernitz), [[Czerwionka-Leszczyny|Czerwionka]] (Czerwionka), Dąb (Domb), [[Dąbrówka Wielka]] (Groß-Dombrowka), [[Dębieńsko]] (Dubensko), Dobrodzień (Guttentag), Gałązczyce (Giersdorf bei Grottkau), [[Gliwice]] (Gleiwitz O.S.), Głogówek (Oberglogau O.S.), Głubczyce (Leobschütz), Głuchołazy (Ziegenhals), Godula (Godullahütte), Gorzów Śląski (Landsberg O.S.), Gostyń (Gostin), Górażdże (Gorasdze), Grodków (Grottkau), Groszowice (Groschowitz), Hajduki Wielkie (Bismarckhütte O.S.), Huta Antonia (Antonienhütte O.S.), Huta Laura (Laurahütte O.S.), Huta Pokój (Friedenshütte O.S.), [[Imielin]] (Imiellin), [[Janów]] (Janow), Jasienie (Jaschine), Kamień (Kamin), Karb (Karf), Katowice (Kattowitz), Karłuszowiec (Carlshof), Kędzierzyn-Pogorzelec (Kandrzin-Pogorzelletz), Kietrz (Katscher), Kluczbork (Kreuzburg O.S.), Kłodnica (Klodnitz-Oderhafen), Knurów (Knurow), Kochłowice (Kochlowitz), Kokociniec (Kokoczinetz), Kolonowskie (Collonowska O.S.), Kończyce (Kunzendorf), Kopalnia Śląsk (Schlesiengrube O.S.), Kopice (Koppitz), Korfantów (Friedland O.S.), [[Kostuchna]] (Kostuchna), Kozłowa Góra (Koslowagora), Koźle (Cosel O.S.), Krapkowice (Krappitz), Królewska Huta (Königshütte O.S.), [[Krupski Młyn]] (Kruppamühle), Krywałd (Kriewald), Ligota Ścinawska (Ellguth-Steinau), [[Lipiny]] (Lipine), [[Lubliniec]] (Lublinitz), [[Łabędy]] (Laband), Łagiewniki (Lagiewnick-Hohenlinde O.S.), Łambinowice (Lamsdorf O.S.), Łaziska (Lazisk), Maciejkowice (Maczeikowitz), Mechnice (Muchenitz O.S.), Michałkowice (Michallkowitz), Miechowice (Miechowitz), Mikołów (Nikolai O.S.), Mikulczyce (Mikultschitz), [[Murcki]] (Emanuelssegen), [[Mysłowice]] (Myslowitz), [[Niedobczyce]] (Niedobschütz), Niemodlin (Falkenberg), Niewiadom Górny (Ober-Niewiadom), Nowa Cerekwia (Neukirch), Nowa Wieś (Neudorf O.S.), Nowa Wieś Królewska (Königlich Neudorf bei Oppeln), Nowe Hajduki (Neuheiduk), Nowy Bieruń (Neuberun), Nysa (Neisse), Nysa Nowy Świat (Neisse-Neuland), Olesno (Rosenberg O.S.), Opole (Oppeln), Orzegów (Orzegow), Otmuchów (Ottmachau O.S.), Ozimek (Malapane O.S.), Paczków (Patschkau), Paruszowiec (Paruschowitz), Pawłów (Paulsdorf), [[Piekary Śląskie]] (Deutsch Piekar), [[Piotrowice]] (Petrowitz), Pniowiec (Pniowitz), Polska Cerekiew (Polnisch Neukirch), Prudnik (Neustadt O.S.), Przysiecz (Przyschetz O.S.), [[Pszczyna]] (Pless), [[Pszów]] (Pschow), Racibórz (Ratibor), Radlin – Kopalnia Emma (Emmagrube), [[Radzionków]] (Radzionkau), Rojca (Roitza), [[Rokitnica]] (Rokittnitz), [[Rozbark]] (Rossberg), Roździeń (Rosdzin), Rozwada (Roswadze), [[Ruda]] (Ruda), Rudy Wielkie (Groß-Rauden), [[Rybnik]] (Rybnik), Rydułtowy Dolne (Nieder Rydultau), Rydułtowy Górne (Charlottengrube), Siedlice (Schädlitz bei Pless), Siemianowice (Siemianowitz), [[Strzelce Opolskie]] (Groß-Strehlitz), Szarlej (Scharley O.S.), Szombierki (Schomberg O.S.), [[Szopienice]] (Schoppinitz), Szymiszów (Schimischow), Świerklaniec (Neudeck O.S.), [[Świętochłowice]] (Schwientochlowitz), [[Tarnowskie Góry]] (Tarnowitz O.S.), Tarnów Opolski (Tarnau), [[Toszek]] (Tost), Tychy (Tichau O.S.), Ujazd (Ujest O.S.), [[Wełnowiec]] (Ignatzdorf), [[Wesoła]] (Wessolla), [[Wieszowa]] (Wieschowa), [[Wodzisław Śląski|Wodzisław]] (Loslau), Wołczyn (Konstadt O.S.), Wróblin (Frauendorf O.S.), Zaborze (Zaborze), [[Zabrze]] (Hindenburg O.S.), Zalesie (Salesche), [[Załęże]] (Zalenze), Zawadzkie (Zawadzki), [[Żory]] (Sohrau O.S.).

==Bibliografia==
#Feuchtwanger L., Die Darlehnskassen des Deutschen Reiches, Stuttgart-Berlin 1918.
#Gumowski M., Podręcznik numizmatyki polskiej, Kraków 1914.
#Kopicki E., Ilustrowany skorowidz pieniędzy polskich i z Polską związanych, Warszawa 1995.
#Lesiuk W., Kujat J. A., Pieniądz zastępczy na Śląsku w latach 1914-1924, Opole 2002.
#Pawłowski W. M., Pieniądz zastępczy na Górnym Śląsku w okresie plebiscytu i III powstania  śląskiego, Lublin 2020.
#Skubiszewski K., Pieniądz na terytorium okupowanym. Studium prawnomiędzynarodowe ze szczególnym uwzględnieniem praktyki niemieckiej, Poznań 1960.

==Przypisy==
<references/>