Tekst źródłowy strony Edukacja regionalna w województwie śląskim

Autor: [[ dr Krystian Węgrzynek]] 
Edukacja regionalna to ogół działań mający na celu kształtowanie postaw wobec świata pierwotnego zakorzenienia człowieka lub/i wobec środowiska, w którym się wychowuje oraz przekazywanie wiedzy na temat tego miejsca <ref>Por. J.Nikitorowicz, Edukacja regionalna i międzykulturowa, Warszawa 2009, s.213-226.</ref>. Działania te mają przede wszystkim charakter instytucjonalny i odbywają się w jednostkach oświatowych: w przedszkolu, szkole, na uczelni. W sytuacji modelowej stanowią kontynuację wychowania, które odbywa się w najbliższym kręgu mieszkańca regionu – w środowisku rodzinnym i sąsiedzkim.

==Cele edukacji regionalne==

Celem edukacji regionalnej jest „ułatwienie wychowankowi odkrywania jego tożsamości kulturowej i własnego miejsca w świecie”<ref>Ł.Staniczek, Koncepcja edukacji regionalnej na Śląsku. Szkic niektórych problemów [w:] Edukacja regionalna na Śląsku. Od tradycji do nowoczesności, Katowice 1996.</ref>, a jego istotą przekazywanie regionalnego dziedzictwa następnemu pokoleniu oraz godzenie postawy regionalnej z podejściem uniwersalnym.

Szczególną rolę edukacja regionalna odgrywa w społeczeństwach wielokulturowych. W Szwajcarii wiedzę historyczną uczniów buduje się na podstawie dziejów regionalnych i lokalnych, w Niemczech opis historii regionu odnosi się do kraju związkowego, w Finlandii wątek regionalny jest rozbudowany wobec historii powszechnej, a w Kanadzie tę tematykę nauczyciel ustala z uczniami<ref> A.Suchoński, Idea edukacji regionalnej i przykłady jej realizacji w świecie [w:]Edukacja regionalna. Wszechnica Górnośląska XI. Red.M.Kubista, Katowice-Opole-Cieszyn, 1995, s.12-14.</ref>. W każdym z tych miejsc w sposób szczególny pielęgnuje się historię lokalną.

Początki takiego podejścia do nauczania można dostrzec już w pismach Jana Amosa Komeńskiego: „ (…) człowiek o gruntownej wiedzy jest drzewem mającym własny korzeń, własnym sokiem odżywia swe siły i dlatego zawsze (…) żyje, zieleni się, kwitnie i wydaje owoce. Sens główny do tego prowadzi: trzeba ludzi uczyć w graniach możliwie najszerszych, nie z książek czerpać mądrość, ale z nieba, ziemi, z dębów i buków; to jest znać i badać rzeczy same, a nie wyłącznie cudze spostrzeżenia i świadectwa o rzeczach”<ref> J.A.Komeński, Wielka Dydaktyka. Tłum. B.Suchodolski, Wrocław 1956, s.161-162.</ref>.

Istotą edukacji regionalnej jest zatem takie przekazywanie wiedzy o najbliższym środowisku i wychowywanie w poczuciu więzi z tym otoczeniem, by ułatwiało edukację na następnych etapach edukacji odnoszącą się do innych regionów świata i dziedzin nauki.

==Historia edukacji regionalnej na obszarze obecnego województwa śląskiego==

Historia edukacji regionalnej w [[Województwo śląskie|województwie śląskim]] wiąże się w naturalny sposób z dziejami oświaty w jego poszczególnych subregionach. Powszechny obowiązek szkolny w Prusach, a zatem i w tej części [[Górny Śląsk|Górnego Śląska]], która znalazła się w jego granicach, objął wszystkie dzieci pomiędzy 7 a 13 rokiem życia. Podstawą prawną tego obowiązku był akt [[Fryderyk II Hohenzollern|Fryderyka II]] zatwierdzający regulamin szkolny w 1765 roku<ref>B.Pawlica, Szkolnictwo, http://ibrbs.pl/mediawiki/index.php/Szkolnictwo [dostęp 8 września 2020]</ref>. Polityka pruskich władz zmierzała po [[Wojny śląskie|wojnach śląskich]] do integracji tych ziem z resztą państwa. Realizacji tego zadania miało sprzyjać wprowadzanie języka niemieckiego do szkół, choć w praktyce nauczanie odbywało się przy uwzględnieniu lokalnych „stosunków językowych”<ref>B.Cimała, J.Kwiatek, Heimatkunde w szkołach na Górnym Śląsku do I wojny światowej [w:] Regionalizm, kultura i oswiata regionalna. Red. B.Cimała, J.Kwiatek, Opole 2010, s.119.</ref>. Od 1826 roku władze [[Rejencja opolska|rejencji opolskiej]] wprowadziły obowiązek nauczania w obu językach: niemieckim i polskim. W czasach sprawowania urzędu radcy szkolnego rejencji opolskiej przez biskupa Bernarda Bogedaina (1848-1858) językowi polskiemu w szkołach zapewniono pozycję dominującą. Sytuacja zmieniła się po zjednoczeniu Niemiec i zainicjowaniu polityki kulturkampfu – władze rejencji niemal całkowicie, poza religią, wyrugowały język polski (zarządzenie z 20 września 1872 r.). Jednocześnie władze państwowe, dokonując reformy programów nauczania, wprowadziły nowy typ zajęć - Heimatkunde. Przedmiot poświęcony „ojczyźnie prywatnej” miał niejako poprzedzać poznawanie „ojczyzny ideologicznej” (Vaterland)<ref>Zestawienie Heimat-Vaterland nie ma idealnego odpowiednika w języku polskim. Oddaję je poprzez terminy Stanisława Ossowskiego: ojczyzna prywatna - ojczyzna ideologiczna. Zob.. S.Ossowski, Analiza socjologiczna pojęcia ojczyzny [w:] tegoż, O ojczyźnie i narodzie, Warszawa 1984, s. 15-47.</ref>, a ostatecznie służyć narodowej integracji wszystkich regionów Rzeszy Niemieckiej. Jednym z zaangażowanych propagatorów tego przedmiotu był Anton Jelitto pochodzący z Gogolina. Wydawane przez niego gazety „Kindergärtchen”(dla dzieci) i „Junger Oberschlesier” (dla młodzieży) na przełomie XIX i XX wieku cieszyły się w całych Niemczech sporą popularnością. Rdzenna ludność odbierała te publikacje z dużą rezerwą, traktując je jako teksty agitacyjne. Jednym z narzędzi tej propagandy była edukacja historyczna, na przykład przy udowadnianiu wielowiekowej przynależności [[Śląsk|Śląska]] do Rzeszy Niemieckiej:

::Król Jan z Czech przyjął w 1327 roku w Breslau [Wrocław – KW] hołd wszystkich śląskich książąt (…) Ponieważ jednak następcą Jana został cesarz niemiecki, Karol IV, więc w 1355 roku [wtedy Karol IV Luksemburski otrzymał w Rzymie koronę cesarską – KW] Śląsk stał się jednocześnie częścią Rzeszy Niemieckiej. Zatem Śląsk już niemal od 550 lat należy do Rzeszy Niemieckiej i jest od ponad 700 lat oddzielony od polskiego państwa.<ref>[dr D.B.], Aus der älteren Geschiche Oberschlesiens, „Der junge Oberschlesier”. 3. Jahrgang,[1898] Nr 17, s. 129.</ref>

Z drugiej jednak strony upowszechnianie wiedzy o najbliższej okolicy przyczyniło się do powstania wielu wartościowych monografii historycznych takich miast jak: [[Mysłowice]], [[Wodzisław Śląski|Wodzisław]], [[Bytom]], [[Racibórz]] czy [[Pszów]]<ref>Do najwartościowszych prac z tego zakresu należą teksty Augustina Weltzla i ks. Johannesa Chrząszcza. Zob. B.Cimała, J.Kwiatek, Heimatkunde…,s.128-129.</ref>.

Sytuacja szkolnictwa w [[Zagłębie Dąbrowskie|Zagłębiu Dąbrowskim]] oraz na [[Śląsk Austriacki|Śląsku Austriackim]] przed [[Pierwsza wojna światowa|I wojną światową]] była również odzwierciedleniem konfliktów narodowościowych. Heinrich Dietel, bogaty fabrykant sosnowiecki, łożył duże sumy na cele oświatowe, ale popierał rusyfikację Polaków. W śląskiej części Austro-Węgier nauczanie w języku polskim i czeskim było wprawdzie od 1848 roku dozwolone, ale mieszkańcy niektórych wsi sprzeczali się o to, który z tych języków powinien być używany w szkole ludowej<ref>Obecnie pojawia się też postulat wprowadzenia edukacji regionalnej dla mieszkańców Zaolzia - dla wielu z nich, zarówno Czechów jak i Polaków, językiem macierzystym jest gwara zachodniocieszyńska. Zob. A.Różańska, Miejsce i rola współczesnej twórczości literackiej w „języku domowym” na Zaolziu w opinii młodzieży zaolziańskiej [w:] Regionalizm, kultura i oświata regionalna Red. B.Cimała, J.Kwiatek, Opole 2010, s.71-78.</ref>. Jednak oba systemy państwowego szkolnictwa nie łączyły strategii wychowywania obywatelskiego z nauczaniem regionalizmu. 

W II Rzeczypospolitej edukacja w województwie śląskim miała inny charakter – ugruntowywała polską tożsamość na terenach dawnych zaborów, co miała być narzędziem w walce o integrację „kresów śląskich z resztą Polski”<ref>T. Nawrocki, Kultura profesjonalna na Górnym Śląsku w latach 1922-1980 [w:] Górny Śląsk. Szczególny przypadek kulturowy. Red. M. Błaszczak-Wacławik, W. Błasiak, T. Nawrocki, Warszawa 1990, s.154.</ref>. W takiej sytuacji uczniowie z najmłodszego województwa II Rzeczypospolitej byli po raz kolejny traktowani przez nauczycieli – 80 % z nich pochodziło spoza Górnego Śląska – jako „podmioty misji cywilizacyjnej”. Przejawem tych tendencji było wprowadzenie do szkolnego obiegu podręcznika do nauki języka polskiego napisanego przez Jana Żebroka w latach 1926-1927. Zawarte w nim elementy edukacji historycznej były podporządkowana wzmacnianiu antagonizmu polsko-niemieckiego w regionie. Charakterystycznym wydarzeniem, które przywoływano wówczas był rzekomy narodowościowy konflikt pomiędzy synami Henryka Brodatego: Konradem Kędzierzawym a Henrykiem Pobożnym:

::Przyszło do wojny domowej. Była to ważna chwila w historji [sic!] Śląska, chodziło bowiem o to, czy polskość, czy niemczyzna weźmie górę w nadodrzańskiej krainie. Szczęście nie sprzyjało jednak Konradowi. Po zaciętej walce w pobliżu Lignicy [Legnicy – KW], w której obie strony znaczne poniosły straty, uległ Konrad i rycerstwo polskie Henrykowi i Niemcom.<ref>[J.Ż.] Z dawnej przeszłości Śląska [w:] Jan Żebrok, Nasze czytanki dla piątego roku szkolnego szkół powszechnych, Bytom 1929, s. 205. Forma „Lignica” używana jest w śląskim dialekcie w odniesieniu do Legnicy.</ref>
 

::Nasze czytanki stały się podręcznikiem obowiązującym w województwie śląskim na długie lata, budząc od początku niezadowolenie na Górnym Śląsku. Poza przyczynami językowymi istniały bowiem również ideologiczne źródła niepokoju. Podręcznik był książką pozbawioną katolickich znamion konfesyjnych.<ref> E.Kopeć, „My i oni” na polskim Śląsku (1918-1939), Katowice 1986, s.180-181.</ref>

Takie działania edukacyjne autochtoni odbierali jako nierzetelne i lekceważące tradycyjne wartości śląskiej kultury. Postulowano, by wprowadzić do programu nauczania i teksty śląskich utworów regionalnych, i życiorysy autorów<ref>J. Paszenda, O miejsce dla piewców śląskich w śląskiej szkole, „Śląska Szkoła” 1929, nr 10, s.11</ref>. Mimo późniejszych inicjatyw władz wojewódzkich (zorganizowanie konkursu literackiego o tematyce śląskiej, audycje [[Stanisław Ligoń|Stanisława Ligonia]] w [[Radio Katowice|Polskim Radiu w Katowicach]], uroczyste posiedzenie Polskiej Akademii Literatury w [[Katowice|Katowicach]]), nastawienie napływowej inteligencji do śląskiej mowy było w dalszym ciągu bardzo sceptyczne.

Nie brakowało jednak i postaw życzliwych. Przykładem może być działalność Stanisława Bąka pochodzącego z Podkarpacia, który w latach trzydziestych XX wieku pracował w [[Mikołów|mikołowskim]] gimnazjum jako nauczyciel języka polskiego, a jednocześnie prowadził własne badania dialektologiczne. Zachęcał uczniów do zapisywania tekstów gwarowych, które potem opublikował<ref> Teksty gwarowe z polskiego Śląska. Teksty z 12 wsi w powiatach rybnickim i pszczyńskim. Oprac. S.Bąk, , Kraków 1939.</ref>. Szczególnie predystynowani do tej roli byli – jego zdaniem- uczniowie szkół średnich:

::(…) uczniowie mogą zupełnie dobrze zapisywać teksty gwarowe (rozmaitego typu) oraz gromadzić materiał słownikowy. Wystarczy bowiem dobrze znać dialekt danej wsi czy miasteczka, umieć się nim posługiwać i starać się oddać przy pomocy zwykłej ortografii językowej cechy językowe, choćby tylko te, które dla danej wsi są najbardziej typowe. Praca ta nie przekracza ich sił i możności, a nadają się oni do niej znakomicie. Język literacki opanowują uczniowie bardzo powoli, ciągle posługując się swoją gwarą. Nieraz próbują w niej odpowiadać na lekcjach w szkole. Sami się napierają, by pisać swoje wypracowania „po śląsku”. Tu więc mieliby do tego doskonałą sposobność.<ref> S. Bąk, O zbieraniu materiałów gwarowych na Śląsku, Katowice 1937, s.23.</ref>


Sytuacja ta nie zmieniła się zasadniczo w kolejnym okresie. „W Polsce międzywojennej i powojennej bez trudu można dostrzec ciągle zmieniający się – zazwyczaj ze względów politycznych – stopień zainteresowania tym typem kształcenia. Zarówno bowiem separatystyczne tendencje, dostrzegalne w Rzeczypospolitej Kresowej, jak i propagowane w Polsce realnego socjalizmu hasło o jedności narodu nie mogły pozostawać bez wpływu na ograniczanie bądź wręcz rugowanie – z programów kształcenia – wielu treści regionalnych i lokalnych”<ref> M. S. Szczepański, Ludzie bez ojczyzny? Wiedza o ojczyźnie lokalnej w procesach integracji społecznej [w:]: Edukacja regionalna. Oprac. M. Kubista, Katowice, Opole-Cieszyn 1995, s.39.</ref>. Propagowanie realnego socjalizmu w kontekście warunków lokalnych – np. w okresie swoistych współrządów [[Edward Gierek|Edwarda Gierka]] i [[Jerzy Ziętek|Jerzego Ziętka]] w latach 1957-1970 – znajdowało swoje odzwierciedlenie w funkcjonowaniu szkolnictwa. Sugestywnie przedstawia tę sytuację Krzysztof Lewandowski, opisując wizytację Ziętka w jednej ze szkół:

::- I jeszcze jedna sprawa. Dlaczego karzecie dzieci za to, że mówią tak jak w domu.
::- To są germanizmy.
::- Bzdura. Macie ich uczyć polskiego. Muszą dobrze mówić po polsku, ale mają też prawo mówić jak ich rodzice. Ilu nauczycieli pani zatrudnia, którzy posługują się gwarą?
::- Żadnego.
::- Jak przyjadę za rok, ma mieć pani przynajmniej jednego. Dzieci muszą wiedzieć, że gwara to nic złego, że nauczyciele też ją znają. Polska przetrwała tu dzięki gwarze, a wy ją chcecie rugować jak Prusacy – denerwował się.<ref> K. Lewandowski, Wojewoda śląski. W kotle czarownic, Brzezia Łąka 2020, s. 440.</ref>

Niemniej jednak w świadomości zbiorowej ciągle jeszcze trwa poczucie krzywdy wyrządzanej autochtonom w szkole PRL. Michał Smolorz towarzyszący wielkim grupom Ślązaków opuszczających swoje rodzinne strony pod koniec lat osiemdziesiątych XX wieku, przeprowadził rozmowy z 1355 osobami. Aż 1060 osób z tej grupy uzasadniało swoją dramatyczną decyzję poczuciem krzywdy, a przede wszystkim sposobem traktowania ich na lekcjach: „W szkole mówiłem gwarą i byłem z tego powodu prześladowany przez nauczycieli (otrzymywałem gorsze stopnie, nie dostałem promocji do kolejnej klasy, nauczyciel mnie lżył itp.) – to przejawiało się niemal w każdej wypowiedzi”<ref> M. Smolorz, Śląsk wymyślony, Katowice 2012, s. 128.</ref>.

Z punktu widzenia nauczycieli i metodyków języka polskiego cel tych działań – abstrahując od środków służących do jego realizacji – był oczywisty: wyposażenie ucznia w takie kompetencje językowe, które pozwolą mu opanować standardową polszczyznę. Zastanawiano się nad tym, „które cechy gwarowe najsilniej tkwią w danym środowisku i mimo planowanego działania różnych czynników z zewnątrz ( w tym wypadku głównie szkoły) nie dają się usunąć”<ref> J. Żlabowa, Właściwości gwarowe w języku młodzieży śląskiej, „Zeszyty Naukowe WSP. Sekcja językoznawstwa”, Katowice 1959, s.19.Podkr. moje- KW.</ref>.

==Edukacja regionalna po 1989 roku==


Przedstawione okoliczności historyczne sprawiały, iż śląska edukacja regionalna, dla której władze oświatowe zaczęły stwarzać legislacyjną przestrzeń, wchodziły do niej z bagażem defensywnych doświadczeń. Przełom roku 1989 był także początkiem zmiany strategii – nauczanie regionalizmu miało być otwarciem ucznia na środowisko lokalne i jego dziedzictwo , a nie kurczową obroną zagrożonej swojszczyzny.

Potrzebę przygotowania systemowej koncepcji programowo-metodycznej edukacji regionalnej w kontekście narastającej globalizacji formułowała Krystyna Dybowa:

::Akcentowanie potrzeby zakorzenienia w małej ojczyźnie jest reakcją na nadmierny uniformizm, globalizację życia społecznego w konsekwencji bezradność wobec zagubienia człowieka w anonimowych społecznościach. Wiąże się z tym również potrzeba budowania społeczeństwa obywatelskiego, które już na szczeblu lokalnym będzie określało i realizowało cele edukacyjne (…) Od przełomu 1990 i 1991 wiele się dzieje w tym zakresie w szkołach naszego województwa. Pojawiło się przede wszystkim wiele opracowań, które zainteresowanym nauczycielom i uczniom pomagają dotrzeć do informacji. Istnieje jednak pilna potrzeba opracowania różnorodnych i zróżnicowanych materiałów nauczania, także poradnika metodycznego dla nauczyciela i sukcesywnie podręcznika dla uczniów.<ref>K. Dyba, Koncepcja programowo-metodyczna edukacji regionalnej [w:] Edukacja regionalna. Oprac. M. Kubista, Katowice, Opole-Cieszyn 1995, s.56.</ref>


Autorka postulowała poszerzenie treści kształcenia przedmiotu w każdej klasie o problematykę lokalną. Kiedy jednak zarządzenie Ministerstwa Edukacji Narodowej z kwietnia 1992 wprowadzające jedną godzinę dydaktyczną do dyspozycji dyrektora interpretowano na Górnym Śląsku jako możliwość wprowadzenia edukacji regionalnej do planu lekcji, pojawiła się propozycja przygotowania osobnej jednostki dydaktycznej – wiedzy o ojczyźnie lokalnej. Marek S. Szczepański tak uzasadniał tę nomenklaturę „(…)nawiasem mówiąc, taka właśnie nazwa proponowanego przedmiotu nie jest przypadkowa. Z jednej strony bowiem wyeliminowano z niej bezpośrednie odwołanie się do regionalizmu, przez wielu zewnętrznych obserwatorów kojarzonego z rozmaitymi formami separatyzmu, z drugiej zaś – wyeksponowano element lokalnego patriotyzmu i wartości ojczyzny prywatnej”<ref> M.S.Szczepański, Ludzie bez ojczyzny?..., s. 40.</ref>.

W kolejnych latach zajęcia regionalne odbywały się w mniej lub bardziej zorganizowany sposób , zazwyczaj w formie tzw. ścieżki międzyprzedmiotowej. Inicjatywę scalania różnych lokalnych pomysłów podjął Związek Górnośląski. W 2005 roku zespół dydaktyków, metodyków i naukowców opracował program edukacji regionalnej dla wszystkich etapów kształcenia. Program został objęty patronatem śląskiego i opolskiego kuratora oświaty. Jego treści zostały dostosowane do podstawy programowej kształcenia ogólnego<ref> Rozporządzenie MENiS z dania 26 lutego 2002 http://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/DocDetails.xsp?id=WDU20020510458 [dostęp 15 września 2020]. Obecnie trwają prace nad dostosowaniem tego programu do nowej podstawy programowej (http://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/DocDetails.xsp?id=WDU20180001679 – dostęp 15 września 2020) oraz dostosowaniem jego treści do wszystkich regionów województwa śląskiego (Zagłębia Dąbrowskiego, Żywiecczyzny, Ziemi Częstochowskiej, Zagłębia Jaworznicko-Chrzanowskiego).</ref>. Kolejne treści programu zostały dostosowane do potrzeb edukacyjnych dzieci przedszkolnych, uczniów szkół podstawowych i ponadpodstawowych. „Zagadnienia związane ze środowiskiem najbliższym uczniowi – domem, rodzinną miejscowością i jej okolicą, dominują w przedszkolu oraz na I i II etapie kształcenia, zaś na III i IV etapie akcentuje się zagadnienia regionalne, zwłaszcza związki Górnego Śląska z innymi regionami Polski i Europy”<ref>Górny Śląsk. Program edukacji regionalne dla wszystkich etapów kształcenia. Oprac. K. Adamczyk, H. Bieniusa, I. Cieślar, J. Grajewska-Wróbel, A. Hibszer, M. Kopsztejn, H. Nocoń, J. Pytlik, B. Sosna, Ł. Staniczek, J. Wąsowicz, Katowice -Opole-Cieszyn 2005, s.11.</ref>.

Prace nad programem zainicjowała Łucja Staniczkowa, wieloletnia przewodnicząca Bractwa Oświatowego Związku Górnośląskiego i wiceprezes Zarządu Głównego Związku (2014-2019) . Była także pomysłodawczynią wielu, trwających do dziś, cyklicznych przedsięwzięć edukacyjnych: Ogólnopolskiego Konkursu Krasomówczego im. Wojciecha Korfantego (22 edycje), Forum Nauczycieli Regionalistów (13 edycji), Śląskiego Turnieju Debat Oksfordzkich (11 edycji), [[Olimpiada Wiedzy o Górnym Śląski|Olimpiady Wiedzy o Górnym Śląsku]] (10 edycji). Konkurs krasomówczy od 2017 roku prowadzi Instytut Myśli Polskiej im. W. Korfantego (dawniej: Regionalny Instytut Kultury), współorganizatorem forum jest Kuratorium Oświaty w Katowicach, turniej debat wspiera Wojewódzki Ośrodek Metodyczny w Katowicach, a zawody olimpijskie odbywają się pod egidą Instytutu Badań Regionalnych Biblioteki Śląskiej. Jednak najstarszą imprezą organizowaną przez Związek Górnośląski jest Regionalny Przegląd Pieśni im. prof. Adolfa Dygacza (27 edycji). Współorganizatorem konkursu jest [[Zespół Pieśni i Tańca Śląsk]]. Koszęciński pałac to także siedziba Śląskiego Centrum Edukacji Regionalnej, działającego od 2001 roku, na czele którego stoi Michał Mazur. W Centrum prowadzone są warsztaty dla dzieci, młodzieży i nauczycieli z terenu województwa.

Od 2009 roku Kuratorium Oświaty w Katowicach organizuje konkurs dla przedszkoli, szkół podstawowych i ponadpodstawowych Edukacja regionalna w szkole. Komisja konkursowa bierze pod uwagę nie tylko przygotowanie konkretnych projektów, ale sprawdza również sposób realizacji edukacji regionalnej, formy współpracy placówki ze środowiskiem oraz ocenia działania popularyzujące gminę (dzielnicę miasta)<ref>Regulamin konkursu Edukacja regionalna w szkole. http://www.kuratorium.katowice.pl/wp-content/uploads/2020/01/regulamin-konkursu-edukacja-regionalna-w-szkole.pdf [dostęp 15 września 2020]</ref>.

W wielu szkołach odbywają się konkursy popularyzujące śląską mowę i śląską tożsamość. Tytułem przykładu wymieńmy dwa. Konkurs Silesia Incognita stworzył Marcin Melon, nauczyciel języka angielskiego w Szkole Podstawowej nr 37 w [[Tychy|Tychach]]. Od 2017 roku organizuje go wraz z Muzeum Miejskim w Tychach jako Wojewódzki Konkurs Wiedzy o Regionie (to drugi człon nazwy). Melon jest także przewodniczącym Stowarzyszenia na rzecz Edukacji Regionalnej „Silesia Schola”, w ramach którego powstał cykl filmów „W regionie o regionie”.

Od 1991 roku w IV Liceum Ogólnokształcącym im. Marii Skłodowskiej-Curie w [[Chorzów|Chorzowie]] odbywa się Konkurs Recytacji w Mowie Śląskiej. Wszystkie dotychczasowe 28 edycji przygotował polonista szkoły, Grzegorz Zarzycki. W jury konkursu zasiadają profesorowie Uniwersytetu Śląskiego: Mirosława Siuciak, Danuta Krzyżyk, Helena Synowiec, Dariusz Rott.

Idea krzewienia edukacji regionalnej na poziomie szkolnictwa wyższego zrodziła się w Instytucie Socjologii [[Uniwersytet Śląski|Uniwersytetu Śląskiego]], gdzie z inicjatywy prof. Marka S. Szczepańskiego powołano Centrum Edukacji Regionalnej i Obywatelskiej. W ramach centrum w 1999 roku utworzono Podyplomowe Studium Wiedzy o Regionie, którego kierownikiem został dr (obecnie prof.) Tomasz Nawrocki.

Na Wydziale Filologicznym Uniwersytetu Śląskiego interdyscyplinarne studia śląskie uruchomiono w 2015 r. Kierunek miał przygotować absolwentów do pracy w regionalnych instytucjach kultury, samorządowych i pozarządowych. W 2017 roku, kiedy zamknięto ten kierunek, na tym samym wydziale (obecnie Wydział Humanistyczny) powołano Podyplomowe Studia z Wiedzy o Regionie. Łączą one elementy interdyscyplinarne z następujących dziedzin: językoznawstwa, kulturoznawstwa, historii, socjologii, geografii i przyrody w zakresie wiedzy o całym terytorium województwa śląskiego. Studia kierowane są przede wszystkim do nauczycieli, którzy po ich zakończeniu uzyskują niezbędne kompetencje do realizacji programu edukacji regionalnej w szkołach oraz instytucjach kultury. Kierownikiem studiów jest prof. Jolanta Tambor.

Edukację regionalną wspierają gminy województwa śląskiego, m.in. Chorzów, [[Ruda Śląska]], [[Zabrze]], Katowice. W stolicy województwa w 2019 roku wprowadzono program „Katowice – moje miejsce na ziemi. Serce Metropolii”<ref>Katowice – moje miejsce na ziemi. Serce Metropolii. Red. Oprac. J. Siebel, E. Koclejda, B. Staniczek, M. Lux, D. Dylus, S. Gogulla, G. Wawrzynek, K. Węgrzynek, G. Burek, S. Witek, W. Bojarun Katowice 2018. W roku 2018 rozpoczął się pilotaż programu w wybranych szkołach miejskich.</ref>. Adresatem programu są uczniowie klas pierwszych i drugich szkół ponadpodstawowych (ponadgimnazjalnych). Treści programowe koncentrują się wokół wielokulturowej historii miasta, jego struktur samorządowych, ochrony przyrody oraz instytucji kultury.

Działania w zakresie edukacji regionalnej podejmuje także Instytut Badań Regionalnych Biblioteki Śląskiej. Bezpośrednio do szkół skierowane są projekty: Platforma Edukacji Regionalnej Eduś oraz Olimpiada Wiedzy o Górnym Śląsku. Pierwsze przedsięwzięcie to cyfrowe vademecum dla nauczyciela chcącego przeprowadzić lekcję dotyczącą różnych regionów województwa śląskiego. Na platformie znajduje się zestaw scenariuszy gotowych zajęć dla uczniów starszych klas szkoły podstawowej i szkół ponadpodstawowych. Scenariusze zajęć pogrupowane w trzy działy – Przyroda, Społeczeństwo, Kultura – znajdują się na stronie: http://edus.ibrbs.pl/ .

Olimpiada Wiedzy o Górnym Śląsku to interdyscyplinarny konkurs dla uczniów szkół ponadpodstawowych obejmujący cztery dziedziny wiedzy: geografia, historia i społeczeństwo, literatura i dialekt śląski, dziedzictwo kulturowe. Zadaniem uczniów jest napisanie pracy z zakresu jednej z tych dziedzin lub eseju interdyscyplinarnego i przeprowadzenie jej obrony przed komisją ekspertów. Laureaci otrzymują indeksy wyższych uczelni. Przewodniczącym Komitetu Głównego jest dr hab. Adam Hibszer. Opis wszystkich edycji znajduje się na stronie: http://owogs.bs.katowice.pl/ 

Dwa pozostałe projekty Instytutu mają charakter ogólnoedukacyjny. Są to Encyklopedia Województwa Śląskiego oraz Śląski Słownik Geograficzno-Historyczny GEOHIST. Pierwszy projekt to naukowe wydawnictwo encyklopedyczne, które powstaje od 2011. Obecnie składa się z siedmiu tomów podzielonych na kategorie: historia, kultura i sztuka, geografia, nauki społeczne. Obszar badawczy Encyklopedii obejmuje pięć regionów: Górny Śląsk, [[Śląsk Cieszyński]] i [[Podbeskidzie]], Zagłębie Dąbrowskie i [[Ziemia Zawierciańska]], [[Ziemia Częstochowska]] i [[Ziemia Jaworznicka]]. Autorami haseł są eksperci z danej dziedziny wiedzy. Redaktorem naukowym wydawnictwa jest prof. Ryszard Kaczmarek. Zasoby znaleźć można na stronie: http://ibrbs.pl/mediawiki/index.php/Strona_g%C5%82%C3%B3wna 

Śląski Słownik Geograficzno-Historyczny GEOHIST to platforma cyfrowa upowszechniająca wiedzę na temat struktury społecznej ludności mieszkającej w granicach obecnego Województwa Śląskiego od 1900 do 2012 roku z podziałem na historyczne i współczesne województwa powiaty, gminy. Projekt uwzględnia nieistniejące już dzisiaj regiony historyczne, m.in. rejencji opolskiej w Cesarstwie Niemieckim, Śląska Austriackiego i Galicji w Cesarstwie Austriackim, Guberni Piotrkowskiej i Kieleckiej w Cesarstwie Rosyjskim<ref> Por. R. Kaczmarek, Aspekty historyczne uwzględniane przy realizacji Słownika Geograficzno-Historycznego Województwa Śląskiego [w:] Słownik Geograficzno-Historyczny Województwa Śląskiego.Materiały z konferencji naukowej. http://ibr.bs.katowice.pl/wp-content/uploads/2020/02/Konferencja-GEOHIST.teksty.pdf [dostęp 15 września 2020]</ref>. Celem projektu jest udostępnienie i scalenie zdigitalizowanych, ale rzadko wykorzystywanych materiałów z zasobu Śląskiej Biblioteki Cyfrowej. http://geohist.ibrbs.pl 

Ponadto Instytut podejmuje inne okolicznościowe przedsięwzięcia edukacyjne m.in.: opowiadanie o powstaniach śląskich dla dzieci „Pola, Wojtek i trzy skrzydła”, konkurs „Krzyżówka powstańcza, Katowice – historia miasta zamknięta w fotografii” ( z okazji 155-lecia Katowic) oraz grę planszową „Silesia Go! Rajd po województwie śląskim” popularyzującą wiedzę o wszystkich regionach tej jednostki administracyjnej.

==Znaczenie edukacji regionalnej==

Edukacja regionalna jawi się więc przede wszystkim jako projekt interdysycplinarny. Przekonanie dydaktyków nauk przyrodniczych, iż „poznanie miejscowego środowiska geograficznego stanowi podstawę wiedzy geograficznej”<ref> A.Hibszer, Koncepcja poznawania „małej ojczyzny” (najbliższej okolicy i własnego regionu) w szkolnej edukacji geograficznej [w:]Region i edukacja regionalna – zarys problematyki. Red. T.Michalski, Pelplin2004. s.9</ref>, należy odnieść i do innych przedmiotów nauczania, przede wszystkim humanistycznych: uczeń powinien zdobywać wszechstronna wiedzę najpierw o swoim regionie, a potem o Polsce i świecie.

W Polsce XXI wieku wielu obywateli nie traktuje identyfikacji innej niż narodowa za istotny składnik własnej tożsamości. Na tym tle województwo śląskie jawi się jako jeden z tych regionów w kraju, gdzie mieszkańcy nie tylko podkreślają przynależność do mniejszej wspólnoty, ale również stale chcą poszerzać wiedzę na jej temat. Różnorodne działania z zakresu edukacji regionalnej – w ostatnim okresie obejmujące wszystkie regiony województwa, także te, które nie należały do historycznego Górnego Śląska – przeprowadzane na poziomie rodzinnym, społecznym lub instytucjonalnym są próbą zaspokojenia tych potrzeb.

==Bibliografia==

#Bąk S., O zbieraniu materiałów gwarowych na Śląsku, Katowice 1937.
#Cimała B., J.Kwiatek, Heimatkunde w szkołach na Górnym Śląsku do I wojny światowej [w:] Regionalizm, kultura i oswiata regionalna. Red. B.Cimała, J.Kwiatek, Opole 2010, s.119.
#„Der junge Oberschlesier”. 3. Jahrgang,[1898] Nr 17.
#Dyba K., Koncepcja programowo-metodyczna edukacji regionalnej [w:] Edukacja regionalna. Oprac. M.Kubista, Katowice, Opole-Cieszyn 1995, s.56
#Górny Śląsk. Program edukacji regionalne dla wszystkich etapów kształcenia. Oprac. K.Adamczyk, H. Bieniusa, I. Cieślar, J. Grajewska-Wróbel, A. Hibszer, M. Kopsztejn, H. Nocoń, J. Pytlik, B. Sosna, Ł. Staniczek,J.Wąsowicz, Katowice -Opole-Cieszyn 2005, s.11.
#http://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/DocDetails.xsp?id=WDU20020510458 [dostep 15 września 2020].  (http://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/DocDetails.xsp?id=WDU20180001679 – dostęp 15 września 2020) 
#Kaczmarek R., Aspekty historyczne uwzględniane przy realizacji Słownika Geograficzno-Historycznego Województwa Śląskiego [w:] Słownik Geograficzno-Historyczny Województwa Śląskiego.Materiały z konferencji naukowej. http://ibr.bs.katowice.pl/wp-content/uploads/2020/02/Konferencja-GEOHIST.teksty.pdf [dostęp 15 września 2020]
#Katowice – moje miejsce na ziemi. Serce Metropolii. Red. Oprac. J. Siebel, E. Koclejda, B. Staniczek, M. Lux, D. Dylus, S. Gogulla, G. Wawrzynek, K. Węgrzynek, G. Burek, S. Witek, W. Bojarun Katowice 2018. 
#Komeński J.A., Wielka Dydaktyka. Tłum. B.Suchodolski, Wrocław 1956.
#Kopeć E., „My i oni” na polskim Śląsku (1918-1939), Katowice 1986.
#Lewandowski K., Wojewoda śląski. W kotle czarownic, Brzezia Łąka 2020. 
#Nawrocki T., Kultura profesjonalna na Górnym Śląsku w latach 1922-1980 [w:]: Górny Śląsk. Szczególny przypadek kulturowy. Red.M.Błaszczak-Wacławik, W.Błasiak, T.Nawrocki, Warszawa 1990, s.154.
#Nikitorowicz J., Edukacja regionalna i międzykulturowa, Warszawa 2009, s.213-226.
#Ossowski S., Analiza socjologiczna pojęcia ojczyzny. [w:] tegoż, O ojczyźnie i narodzie, Warszawa 1984. 
#Paszenda J., O miejsce dla piewców śląskich w śląskiej szkole. „Śląska Szkoła” 1929, nr 10, s.11
#Pawlica B., Szkolnictwo, http://ibrbs.pl/mediawiki/index.php/Szkolnictwo
#Regulamin konkursu Edukacja regionalna w szkole. http://www.kuratorium.katowice.pl/wp-content/uploads/2020/01/regulamin-konkursu-edukacja-regionalna-w-szkole.pdf [dostęp 15 września 2020]
#Rozporządzenie MENiS z dnia 26 lutego 2002 
#Różańska A., Miejsce i rola współczesnej twórczości literackiej w „języku domowym” na Zaolziu w opinii młodzieży zaolziańskiej [w:] Regionalizm, kultura i oświata regionalna. Red. B.Cimała, J.Kwiatek, Opole 2010.
#Smolorz M., Śląsk wymyślony, Katowice 2012.
#Staniczek Ł., Koncepcja edukacji regionalnej na Śląsku. Szkic niektórych problemów [w:] Edukacja regionalna na Śląsku. Od tradycji do nowoczesności, Katowice 1996
#Suchoński A., Idea edukacji regionalnej i przykłady jej realizacji w świecie [w:] Edukacja regionalna. Wszechnica Górnośląska XI, Red.M.Kubista, Katowice-Opole-Cieszyn, 1995, s.12-14.
#Szczepański M.S., Ludzie bez ojczyzny? Wiedza o ojczyźnie lokalnej w procesach integracji społecznej [w:]: Edukacja regionalna. Oprac. M.Kubista, Katowice, Opole-Cieszyn 1995.
#Teksty gwarowe z polskiego Śląska. Teksty z 12 wsi w powiatach rybnickim i pszczyńskim. Oprac. S.Bąk, , Kraków 1939.
#Żebrok J., Z dawnej przeszłości Śląska [w:] Jan Żebrok, Nasze czytanki dla piątego roku szkolnego szkół powszechnych, Bytom 1929. 
#Żlabowa J., Właściwości gwarowe w języku młodzieży śląskiej, „Zeszyty Naukowe WSP. Sekcja językoznawstwa”, Katowice 1959.

==Przypisy==
<references/>

==Źródła on-line==
[http://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/DocDetails.xsp?id=WDU20020510458]

[http://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/DocDetails.xsp?id=WDU20180001679]

[http://ibr.bs.katowice.pl/wp-content/uploads/2020/02/Konferencja-GEOHIST.teksty.pdf Kaczmarek R., Aspekty historyczne uwzględniane przy realizacji Słownika Geograficzno-Historycznego Województwa Śląskiego [w:] Słownik Geograficzno-Historyczny Województwa Śląskiego.Materiały z konferencji naukowej.]

[http://www.kuratorium.katowice.pl/wp-content/uploads/2020/01/regulamin-konkursu-edukacja-regionalna-w-szkole.pdf Regulamin konkursu Edukacja regionalna w szkole]

==Zobacz też==
[http://edus.ibrbs.pl/ Eduś]
[http://geohist.ibrbs.pl/ GEOHIST]
[http://owogs.bs.katowice.pl/ Olimpiada Wiedzy o Górnym Śląsku]