Tekst źródłowy strony Kultura teatralna Cieszyna (i Czeskiego Cieszyna)

(ang. Theatrical culture in Cieszyn, niem. Theater Kultur in Teschen)
Autor: [[dr hab. Mirosława Pindór]]

Uwzględniony w haśle obszar geograficzny, dotyczący w zasadzie [[Cieszyn|Cieszyna]],  niecały mieści się  w granicach obecnego [[Województwo Śląskie w III RP − jednostka administracyjna|województwa śląskiego]], a nawet państwa – Czeski Cieszyn (Český Tĕšín)  położony jest wszak w Republice Czeskiej, w kraju morawsko-śląskim. Jednakże opracowując hasło dotyczące kultury teatralnej Cieszyna  po 1945 roku, zdecydowano się  na poszerzenie zakresu przestrzennego tematu. Przyjęta perspektywa  ma swoje uzasadnienie historyczne i kulturowe. Oba graniczne miasta: Cieszyn i Český Tĕšín powstały wszak na bazie jednego, historycznego Cieszyna, a stało się to na mocy decyzji Rady Ambasadorów podjętej w Paryżu 28 lipca 1920 roku, dotyczącej podziału [[Śląsk Cieszyński|Śląska Cieszyńskiego]] pomiędzy dwa nowo powstałe państwa: Rzeczpospolitą Polską i Republikę Czechosłowacką. Ostateczny rozpad Cieszyna na dwa odrębne organizmy administracyjne i samorządowe, należące do odmiennych struktur państwowych, nastąpił 10 sierpnia 1920 roku o godz.12.45;  linię graniczną wyznaczyła rzeka [[Olza]].  2 października 1938 roku „z Cieszyna Wschodniego i Cieszyna Zachodniego utworzono miasto wydzielone”<ref>Z. Hojka,  Administracja rządowa,  w: Województwo śląskie (1922–1939). Zarys monograficzny, red. F. Serafin, Katowice 1996, s.39.</ref> Cieszyn, scalone w granicach II Rzeczpospolitej.  We wrześniu 1939 roku na teren zespolonego miasta wkroczyli Niemcy i  obowiązująca stała się nazwa Teschen. 10 maja 1945 roku Cieszyn ponownie został  podzielony granicą na Olzie. Sposób opracowania niniejszego hasła jest zatem następstwem postrzegania obu Cieszynów, prawo- i lewobrzeżnego,  jako przestrzeni ongiś wspólnej, a od blisko stu lat przestrzeni mniej lub bardziej konstruktywnego współdziałania w sferze gospodarki i kultury (sformalizowanego po  listopadzie 1989 roku<ref>Zob. M. Pindór, Jedno czy dwa miasta?  Polityczne i kulturalne aspekty współpracy  Cieszyna (RP) i Českého Těšína (RC) w latach 1990–2010, (w:) „Świat i Słowo” 2012, nr 19, s. 27–44.</ref>), w tym w obszarze polsko-czeskich kontaktów teatralnych<ref>Szczegółowe informacje na ten temat: M. Pindór,  Polsko-czeskie i polsko-słowackie kontakty teatralne. Cieszyn – Český Tĕšín  1945 –1999,  Katowice 2006.</ref>.  Zważywszy jednak  na to, iż EWoŚ swym zasięgiem obejmuje tereny obecnego województwa śląskiego, kulturę teatralną Czeskiego Cieszyna starano się ująć w niniejszym haśle skrótowo i wybiórczo. Podane informacje dotyczą przede wszystkim  aktywności  teatralnej polskiej mniejszości narodowej zamieszkującej Cieszyn [[Zaolzie|za Olzą]], aktywności przynależnej do niepodzielnego obszaru teatru polskiego (nie uwzględniono zatem czeskich zespołów amatorskich). Ramy czasowe opracowanego zagadnienia  wyznaczają: zakończenie wojny w maju 1945 roku oraz umowna data – 31 grudnia roku 2018. Jednakże ze względu na niezwykłe walory architektoniczne budynku teatru w Cieszynie, które sprawiły iż znalazł się on na współcześnie wytyczonej Trasie Bałtyckiej Europejskiego Szlaku Teatrów Historycznych, zdecydowano się, w tym jednym konkretnym przypadku, na pogłębiony rekonesans historyczny.
 
Kultura teatralna Cieszyna (i Czeskiego Cieszyna) po 1945 roku jest zjawiskiem wielowymiarowym, podlegającym na przestrzeni lat przeobrażeniom i realizującym się na kilku płaszczyznach. Hasło niniejsze uwzględnia zatem zarówno „teatry  instytucjonalne”, jak i  „teatry inne”<ref>Kategoryzację teatrów przyjęto za: Teatr w Polsce. Theatre  in Poland. Dokumentacja sezonu documentation on the season 2009/2010,  red. Dorota Buchwald,  Warszawa 2011, s. 13.</ref>, które to wraz z  „teatrami  amatorskimi”, zdecydowano się zakwalifikować – na potrzeby niniejszego opracowania – do osobnej kategorii: „teatry niezawodowe”. Przy czym „teatry instytucjonalne” (zawodowe teatry dramatyczne, teatry  lalkowe, teatry muzyczne, teatry tańca i ruchu) to takie, które „posiadają status instytucji publicznej, a co za tym idzie, są  wyposażone w dotacje z funduszy publicznych [państwowych i samorządowych – M.P.], mają zespół i stałą siedzibę (choć tu znajdziemy wyjątki). Mają też […] niematerialną część wyposażenia, czyli misję: misję publicznej instytucji kultury, misję publicznego teatru”<ref>Z. Butkiewicz, Pomiędzy mapą a misją, w: Teatr w Polsce. Theatre  in Poland. Dokumentacja sezonu documentation on the season 2009/2010,  ...  s.9.</ref>. Do teatrów instytucjonalnych włączono, opracowując niniejsze hasło, teatr impresaryjny (będący w różnych okresach drugą, a u zarania działalności pierwszą sceną instytucjonalnego teatru dramatycznego),  jako że funkcjonuje on na podstawie ustawy o organizowaniu i prowadzeniu działalności kulturalnej i jest teatrem miejskim, ma też swoją misję. „Teatry inne”, to zespoły teatralne  „nie dające się ściśle zakwalifikować do żadnej z kategorii”<ref>Teatr w Polsce. Theatre  in Poland. Dokumentacja sezonu documentation on the season 2009/2010,…, s.13.</ref>, przypisanej teatrom instytucjonalnym. „Teatr amatorski” definiowany jest  natomiast jako „popularna forma niezawodowej aktywności  artystycznej ludzi na co dzień  uprawiających  inne zawody”<ref>(mr),(ks), Teatr  amatorski, w: B. Osterloff, M. Raszewska, K. Sielicki, Leksykon teatralny, Warszawa 1996, s.221.</ref>, przy czym wyróżnia się liczne odmiany owej aktywności ze względu na zróżnicowanie środowiska, które ją podejmują (miedzy innymi: teatry dziecięce, szkolne, studenckie, religijne, robotnicze, ludowe,  działające  przy:  domach kultury, uczelniach, parafiach, ongiś przy związkach zawodowych, współcześnie w ramach stowarzyszeń, fundacji). Wprowadzone na użytek niniejszego hasła  określenie „teatr niezawodowy”, pomimo iż „nie najzręczniejsze” i  nie często używane (na co zwraca uwagę  Emil Orzechowski)<ref>E. Orzechowski, Teatry amatorskie, w: Encyklopedia Kultury Polskiej XX wieku. Teatr. Widowisko, red. M. Fik, Warszawa 2000, s. 265.</ref> wydaje się jednak  najbardziej pojemne, ogarnia bowiem „wszystkie te obszary życia teatralnego, które pozostają poza zasięgiem teatru zawodowego”<ref>Tamże.</ref>. Co ważne – uwzględnia pozainstytucjonalne inicjatywy profesjonalistów  (aktorów, reżyserów),  a przede wszystkim  współpracę środowisk amatorskich z profesjonalistami, co na obszarze badanym jest zjawiskiem często spotykanym, tak jak i działalność zespołów nawiązujących do nurtu teatru alternatywnego, eksperymentalnego, które trudno jednoznacznie zaliczyć do teatrów amatorskich.  W strukturze hasła  znalazły się nadto  treści  dotyczące organizowanych na przywołanym terenie  festiwali teatralnych , definiowanych   jako: „Cykle  przedstawień  bądź powiązanych ze sobą tematycznie, reprezentujących określony nurt w sztuce lub postawę wobec rzeczywistości, bądź nie związanych problemowo, ale mających opinię wydarzeń  w skali regionu, kraju, grupy krajów”<ref>M. Semil, E. Wysińska, Słownik współczesnego teatru, Warszawa 1990, s.109.</ref>. Pojawiające się życiu teatralnym obu Cieszynów festiwale niewątpliwie opinię takich wydarzeń mają (miały w przypadku już nie odbywających się).  

==Teatry instytucjonalne==

Zarówno Cieszyn, jak i Czeski Cieszyn, posiadają własną publiczną teatralną instytucję kultury, co jest swego rodzaju ewenementem, jako że w miastach poniżej 100 tys. mieszkańców teatry instytucjonalne funkcjonują tylko w kilkunastu miejscowościach. W Cieszynie taką instytucją jest [[Teatr im. Adama Mickiewicza w Cieszynie|Teatr im. A. Mickiewicza w Cieszynie]] (w różnorodności przyjmowanych przezeń oficjalnych nadrzędnych nazw w zależności od organizacyjnej przynależności). W Czeskim  Cieszynie jest to Těšínské divadlo (Teatr Cieszyński) – teatr trzech autonomicznych Scen: Sceny Czeskiej (česká scéna), Sceny Polskiej i Sceny Bajka. Obie instytucje – cieszyńska i czeskocieszyńska mają swoją długoletnią tradycję i interesującą współczesność<ref>Na temat działalności obu teatrów instytucjonalnych w latach 1945–1999: M. Pindór, Polsko-czeskie i polsko-słowackie kontakty teatralne. Cieszyn – Český Tĕšín  1945 –1999,  Katowice 2006.</ref>.
 
===Teatr im. A. Mickiewicza w Cieszynie===
(Także:  Teatr Polski w Cieszynie i Bielsku. Teatr Polski Bielsko-Cieszyn.  Państwowy Teatr Polski Bielsko-Cieszyn w Bielsku-Białej). 
[[Plik: Teatr Niemiecki w Cieszynie.jpg|400px|thumb|right|Budynek Deutsches Theater in Teschen  (Teatru Niemieckiego w Cieszynie) przy Placu Koszarowym. Widokówka wydana przez Teschner Theaterbauverein  (Książnica Cieszyńska, fot. Anna Fedrizzi-Szostok)]

Budynek  teatralny  w Cieszynie został oddany do użytku 24 września  1910 roku. Tym samym oficjalnie w mieście nad Olzą zainaugurował działalność Deutsches Theater in Teschen (Teatr Niemiecki w Cieszynie)<ref>Na temat inauguracji działalności  Deutsches Theater in Teschen  zob.:  Pindór M.,  Teatr w Cieszynie i jego stuletnie dzieje (1910–2010), Cieszyn 2010, s. 22–23.</ref>.  Wtedy też oficjalnie proklamowano, że będzie to „Teatr Niemiecki w Cieszynie” i że „nigdy z tej sceny nie padnie żadne polskie słowo”<ref> Zob. J.  Spyra,  Teatr w Cieszynie, „ Wiadomości Ratuszowe”,  3 VI 2005.</ref>.

Geneza cieszyńskiego gmachu teatralnego, jako pewnej wyspecjalizowanej formy architektonicznej rozwijającej się wraz z urbanistyką miasta, jak i teatru jako instytucji kultury, związana jest zatem z aktywnością społeczno-kulturalną lokalnego środowiska niemieckiego w wielonarodowościowym, wielojęzycznym i wielokulturowym mieście  Cieszynie.  Starania w kierunku wybudowania teatru, „który będzie nowoczesny, który będzie odpowiadał wymaganiom obecnym i przyszłym […], który będzie nośnikiem stylu życia i kultury niemieckiej”<ref>Zob. Odezwa Cieszyńskiego Towarzystwa Budowy Teatru z grudnia  1904 roku do władz komunalnych Cieszyna,   Książnica Cieszyńska,  APTL-8.</ref>, podjęło Niemieckie Towarzystwo Teatralne. W marcu 1902 roku powołano Teschner Theaterbauverein (Cieszyńskie Towarzystwo Budowy Teatru), którego  przewodniczącym został rajca gminny Franz Bartha – główny pomysłodawca budowy obiektu. Wiosną 1909 roku  przystąpiono do  budowy teatru na terenie najstarszego centrum Cieszyna – na  wzniesieniu, gdzie do roku 1789, do czasu wielkiego pożaru Cieszyna, stał kościół parafialny (spłonął), a od 1794 do 1907 roku mieściły się koszary cieszyńskiego garnizonu piechoty (stąd nazwa miejsca: Plac Koszarowy). Przygotowanie projektów architektonicznych i nadzorowanie budowy obiektu powierzono cieszącemu się międzynarodową sławą wiedeńskiemu atelier architektonicznemu Fellner&Helmer”  (Ferdynand Fellner i Hermann Helmer). Budową kierował inż. Alfred Schmitt z Wiednia, a głównym wykonawcą robót budowlanych została cieszyńska firma Eugene Fuldy. Scenę urządzono według projektu inż. Hansa Peiferta z Berlina. Konstrukcji z żelazobetonu dostarczyła firma „Pittel&Brausewetter” z Wiednia, metalowe elementy sceny i całe jej wyposażenie natomiast wyspecjalizowana w stawianiu scen teatralnych berlińska firma Hugo Baruch&Co. Prace artystyczne (malarskie, rzeźbiarskie, sztukatorskie, dekoratorskie, tapicerskie) zlecone zostały specjalistycznym firmom wiedeńskim. 

Budowany w latach 1909 (lipiec) – 1910 (wrzesień) budynek cieszyńskiego teatru o kubaturze 16 944 m3,  wzniesiony w stylu zmodernizowanego  późnego wiedeńskiego baroku,  jest budowlą harmonijnie skomponowaną. Jego pięciokondygnacyjny charakter (trzy kondygnacje naziemne, dwie podziemne) daje mu wrażenie przestrzennie rozbudowanego. Gmach posiada siedmioosiową fasadę główną z ryzalitem pośrodku. Nad nerkowo ukształtowanym oknem umieszczono motyw liry oplecionej wicią jako atrybut Apollina,  a całość budynku uwieńczono wysokim, łamanym dachem z lukarnami oraz wieżyczką. Wnętrze teatralnego gmachu rozwiązano funkcjonalnie, z zachowaniem przejrzystości układu komunikacyjnego. Teatr w dniu oddania do użytku dysponował 770 miejscami (parter,  loże, balkony I i II piętra), obecnie miejsc jest 599.  Cały budynek  uzyskał wystrój w tonacji biało-złoto-czerwonej. Sufit ozdobiono  złoconą latarnią wyciągową,  sztukateriami  w kształcie liści, muszli i pawich piór, sztukateriami upiększono także obramowania otworów drzwiowych.  Portal sceny przyozdobiono  złoconymi sztukateriami i zwieńczono maską muzy teatru Melpomeny. Na ścianach czołowych balkonów umieszczono płaskorzeźby postaci – profile  przedstawicieli świata sztuki (pierwotnie tylko niemieckiej). Przed sceną umieszczona została fosa orkiestrowa, którą można zasłaniać podłogą. Sala teatralna od samego początku wyróżniała  się znakomitą akustyką (na II balkonie umieszczono specjalne łapacze dźwięku w kształcie muszli; zaś punkt najlepszej słyszalności, obliczony wg architektów, mieści się w piątym rzędzie na parterze.). Na pierwszym piętrze zakomponowano obszerne foyer, którego sufit  wzbogacono o kryształowe żyrandole. Kompleksowe remonty teatralnego obiektu, związane z wprowadzaniem innowacji architektonicznych i technicznych,  miały miejsce w latach: 1912  (m.in. modyfikacja systemu grzewczego, rozpoczęcie budowy magazynu teatralnego); 1939–1940 (m.in. wmontowanie pięciotonowej żelaznej kurtyny i sceny obrotowej o średnicy  12,12 m, wzbogacenie teatru o maszynerię do wywoływania efektów  specjalnych, wymiana siedzeń na widowni;  remontem kierował Leopold Gabsdil); 1964–1965 (modernizacja urządzeń scenicznych, w tym żelaznej  kurtyny i  urządzeń  przeciwpożarowych, instalacja zbiorników wodnych o pojemności 22 tys. litrów, stanowiących rezerwę na wypadek pożaru);  1977–1979 (m.in. nowe pokrycie dachu,  rekonstrukcja wejściowych dębowych drzwi, rekonstrukcja sztukaterii foyer, widowni i klatek schodowych, wzbogacenie balkonu II piętra o trzy medaliony: Wojciecha Bogusławskiego, Heleny Modrzejewskiej  i Stanisława Moniuszki, autorstwa cieszyńskiego rzeźbiarza Jana Hermy). Wszystkie remonty, bez względu na czas ich odbywania, przeprowadzone zostały z niezwykłą pieczołowitością, typową dla budynków mających dużą wartość architektoniczną. W 2004 roku w foyer, w niszy, umieszczono popiersie Adama Mickiewicza – dar mieszkanki Cieszyna – Zofii  Okorskiej (jako postument posłużył zielony granit z Arabii Saudyjskiej). W 2005 roku zainstalowano  na widowni klimatyzację. 

15 września 1987 roku pismem Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w [[Bielsko-Biała|Bielsku-Białej]] gmach teatru w Cieszynie wpisany został do rejestru zabytków  (nr rejestru: A-524/87). 

W latach 1910–1939 Teatr był własnością Niemieckiego Towarzystwa Teatralnego, które  gdy Cieszyn znalazł się w granicach II Rzeczpospolitej wyraziło (ze względów ekonomicznych) zgodę – wbrew  głoszonym u zarania egzystencji Teatru deklaracjom,  że ze sceny Teatru Niemieckiego nigdy nie padnie polskie słowo – na odstąpienie sali teatralnej polskim zespołom trzy razy w tygodniu. Partnerem rozmów stało Towarzystwo Teatru Polskiego w Cieszynie. Pierwszymi polskimi przedstawieniami,  danymi  na scenie  Teatru Niemieckiego, były: Zemsta  A. Fredry w wykonaniu zespołu krakowskiego Teatru im. J. Słowackiego  (14 grudnia 1920 roku),  Halka  S. Moniuszki w wykonaniu śpiewaków, chóru, baletu i orkiestry przy Teatrze Polskim w [[Katowice|Katowicach]] (6  stycznia 1923 roku). Teatr Niemiecki  prowadził również działalność podczas okupacji (do sierpnia 1944 roku), jako Die Städtische Bühne in Teschen (Miejska Scena w Cieszynie)<ref>Zob. M. Pindór, Dzieje Teatru Niemieckiego w Cieszynie (Deutsches Theater in Teschen) 1910–1944, w: O divadle 2010,  red. T. Lazorčáková, Olomouc 2011, www.filmadivadlo.cz/cs/knihovna/o_divadle_2010.pdf.,  s. 19–30.</ref>.   

W 1945 roku  budynek oraz majątek teatru przejęły  czynniki wojskowe (teatr otrzymał  nazwę: „Teatr Wojska Polskiego w Cieszynie”). Już 15 maja 1945 roku  w gmachu cieszyńskiego teatru dał swój gościnny występ [[Teatr Śląski]] z Katowic wystawiając Zemstę A. Fredry, a 7 lipca zespół teatralny, działający przy Domu Kultury w Cieszynie, przedstawił  Konrada Wallenroda A. Mickiewicza. Od daty tej  premiery Adam  Mickiewicz będzie patronował cieszyńskiemu gmachowi teatralnemu, wpierw nieformalnie, a od roku 1948 – oficjalnie.  

18 października 1945 roku z inicjatywy Związku Zawodowego Artystów Scen Polskich nastąpiła oficjalna inauguracja  działalności profesjonalnego Teatru Polskiego w Cieszynie i [[Bielsko|Bielsku]] (nazwa obowiązująca od 18 X 1945 do 31 VIII  1946), pod dyrekcją Stanisława Kwaskowskiego. Na rozpoczęcie działalności przygotowano  Pana Jowialskiego  Fredry  w reżyserii Stanisława Skalskiego i scenografii Kazimierza Stopkowicza — artysty malarza z Cieszyna. W tydzień później odbyła się uroczysta premiera w Bielsku. Andrzej Linert powstały w Cieszynie Teatr Polski uznał za „drogę awansu kulturowego dla wszystkich mieszkańców tej ziemi, którzy mimo wielowiekowej niewoli nigdy nie przestali myśleć i mówić o potrzebie istnienia tutaj teatru polskiego”<ref>A. Linert, Teatr Polski w Bielsku-Białej 1945–2000,  Bielsko-Biała 2001, s. 31.</ref>. W grudniu 1945 roku przeniesiono główną siedzibę Teatru z Cieszyna do Bielska (teatr w Cieszynie stał  się drugą — zamiejscową sceną Teatru Polskiego) i  odtąd datuje się nawracająca symbioza obu teatrów: cieszyńskiego Teatru im. Adama Mickiewicza oraz [[Teatr Polski w Bielsku-Białej|bielskiego Teatru Polskiego]], znajdująca swój odpowiednik w zmieniającej się nazwie instytucji:  Teatr Polski  Bielsko–Cieszyn  (wrzesień 1946 – kwiecień 1961), Państwowy Teatr Polski  Bielsko–Cieszyn w Bielsku-Białej (styczeń 1980 – grudzień 1992). W latach zespolenia organizacyjnego z  teatrem bielskim teatr cieszyński  prezentował wszystkie spektakle, które w swoim repertuarze miał  Teatr Polski oraz  prowadził własną działalność impresaryjną.

Czas usamodzielnienia się cieszyńskiego Teatru  przypadł na  lata 1961  (maj) – 1979 (grudzień), gdy  mocą decyzji  Prezydium Miejskiej Rady Narodowej w Cieszynie agendy  Teatru im. A. Mickiewicza włączone zostały w zakres działalności Miejskiego Domu Kultury. Jednakże Teatr im. A. Mickiewicza miał  samodzielność programową, a jego  kształt modelowali poszczególni kierownicy, przede wszystkim Jan  Foltyn  (21 II 1964– 31 XII 1976).   

30 grudnia 1992 roku, mocą Uchwały nr XLIII /267/92 Rady Miejskiej w Cieszynie,  utworzono komunalną instytucję kultury pod nazwą:  Teatr im. Adama Mickiewicza z siedzibą w Cieszynie. Oficjalnie rozpoczęła ona swą działalność z 1 stycznia 1993 roku.  Na stanowisko dyrektora Zarząd Miasta Cieszyna powołał  Andrzeja Łyżbickiego (związanego z cieszyńskim obiektem teatralnym od września 1977 roku).

Z  ważkich wydarzeń artystycznych,  mających miejsce w cieszyńskim budynku teatralnym  w pierwszych powojennych  latach działalności cieszyńsko-bielskiej placówki teatralnej,  przywołania wymaga przede wszystkim inauguracja 24 kwietnia 1947 roku ogólnopolskiego Festiwalu Szekspirowskiego. Wydarzeniem bezprecedensowym dla życia społeczno-kulturalnego miasta były niewątpliwie  występy na cieszyńskiej scenie arcymistrza Ludwika Solskiego. Z jego udziałem wystawiono Pana Jowialskiego Fredry  (uroczysta premiera cieszyńska 25 IX  1949 roku),  Kościuszkę  w Berville  Janusza T. Dybowskiego,  gdzie u boku mistrza zagrała młoda cieszynianka Zofia Jarończyk (24 I 1950), Grube ryby M. Bałuckiego (14 XII 1950).  Podkreślić należy, że  Teatr Polski (TP)  w Cieszynie i Bielsku/Teatr Polski  Bielsko–Cieszyn  dążył  od zarania do  współpracy z teatrem Divadlo Těšínského Slezska (DTS) w Czeskim Cieszynie, w efekcie  których to starań TP  w dniach 17–18  października  1946 roku wystąpił w siedzibie czeskocieszyńskiego Teatru – w  hotelu „Slavia” (dzisiaj hotel „Piast”)  z  Balladyną J. Słowackiego,  by w latach 1949–1951 gościć w Czeskim Cieszynie  (oraz w innych miejscowościach czeskiej części Śląska Cieszyńskiego) jeszcze  kilkunastokrotnie w ramach przygranicznej wymiany teatralnej. 

„Możliwość swobodnego dysponowania [od 1 maja 1961 roku przez miasto Cieszyn — M. P.] placówką teatralną korzystnie wpłynęła na rozwój jej działalności, wzbogacenie i urozmaicenie repertuaru, a w konsekwencji — na zwiększenie zasięgu jej oddziaływania”<ref> K.  Gołębiowski,  R. Mrózek, Życie kulturalno-umysłowe, w: Cieszyn. Zarys rozwoju miasta i powiatu, red. J. Chlebowczyk, Katowice 1979, s.524.</ref> i frekwencję. Niewątpliwie pomocna w budowaniu sukcesu frekwencyjnego okazała się działalność,  powstałej w październiku 1962 roku przy Macierzy Ziemi Cieszyńskiej,   Sekcji Miłośników Teatru. Zakres pracy Sekcji obejmował współtworzenie profilu upowszechnieniowego Teatru im. A. Mickiewicza oraz działania o charakterze propagandowym – w tym pozyskiwanie przyjaciół teatru wśród osób starszych oraz młodzieży szkolnej i pracującej.  W 1969 roku Sekcja Miłośników Teatru   zgłosiła przystąpienie  w  czynie społecznym do budowy przed Teatrem pomnika Adama Mickiewicza.  Zamysł ten jednak nie doczekał się finalizacji.

W  latach 60. podjęto  ścisłą współpracę z teatrami województwa katowickiego. Od maja 1967 roku objęła Cieszyn swym zasięgiem Śląska Wiosna Teatralna (cieszyńskiej publiczności przedstawiano najwybitniejsze pozycje repertuarowe przygotowane w  teatrach [[Śląsk|Śląska]] i [[Zagłębie Dąbrowskie|Zagłębia]] w danym  sezonie teatralnym). Systematycznie zapraszano Państwową [[Filharmonia Śląska|Filharmonię Śląską]]. Nawiązano  kontakt ze scenami muzycznymi Krakowa, Lublina, Poznania, Warszawy. Ze swymi programami wystąpiły słynne kabarety:  krakowskie – „Piwnica pod Baranami” i  „Jama Michalika” oraz warszawski  „Kabaret pod Egidą”.  Niewątpliwie wydarzeniem o niezwykłym rezonansie artystycznym była prapremiera opery ludowej [[Jan Sztwiernia|Jana Sztwierni]] (kompozytora i pedagoga rodem z [[Ustroń|Ustronia]]) do libretta Ferdynanda Dyrny (działacza amatorskiego ruchu teatralnego z Jabłonkowa) – Sałasznicy (widowisko –wystawione w 1966 roku wyreżyserował Franek Michalik). W latach 60. i 70. występowała na cieszyńskich „deskach świat oznaczających” Scena Polska z Czeskiego Cieszyna. Teatr cieszyński nadto użyczał swoich wnętrz Ogólnopolskim Spotkaniom Teatrów Małych Form — „TEMAFOR”.  Także filmowcom – w dniach od 2 do 7 maja 1974 roku w cieszyńskim gmachu teatralnym kręcono zdjęcia  do filmu Ziemia obiecana  Andrzeja Wajdy.

W sierpniu 1977 roku Teatr im. A. Mickiewicza zawiesił swą działalność z powodu  przystąpienia do kompleksowego  remontu gmachu  (koordynatorem prac  Andrzej  Łyżbicki)  Swe podwoje cieszyński teatr otworzył oficjalnie 5 listopada 1979 roku Panem Tadeuszem A. Mickiewicza (reż. Wojciech Jesionka), inaugurującym  ogólnopolski sezon teatralny 1979/80. Inaugurację uświetniło przybycie dostojników państwowych (między innymi ówczesnego  wiceministra kultury i sztuki Władysława Loranca), dyrektorów teatrów, reprezentantów polskiego środowiska teatralnego. 

Teatr im. A. Mickiewicza, po przejęciu z 1 stycznia 1980 roku przez Państwowy Teatr Polski w Bielsku-Białej, zachowywał w reklamie swojej działalności upowszechnieniowo-artystycznej dotychczasową nazwę: „Teatr im. A. Mickiewicza w Cieszynie”. Od 1 stycznia 1980 roku funkcję kierownika cieszyńskiej placówki sprawował Franciszek Glajc. Nawiązano  ponowne kontakty z górnośląskimi scenami dramatycznymi, nade wszystko muzycznymi. Ofertę repertuarową  poszerzono  wkrótce o teatry spoza regionu Śląska. W pierwszej połowie lat osiemdziesiątych odbyły się w „Mickiewiczu” dwie edycje „Cieszyńskich Dni z Muzyką”, a w latach  1983–1984, 1986  w cieszyńskim gmachu teatralnym zorganizowano „Cieszyńskie Teatralia”  (wystąpiły między innymi  teatry warszawskie – Teatr Adekwatny i Teatr Mały – Scena Teatru Narodowego). Od  23 kwietnia 1987 roku rozpoczęła w Teatrze im. A. Mickiewicza  swe w miarę regularne występy Scena Polska  z Czeskiego Cieszyna, przy czym ich organizatorem było Cieszyńskie Centrum Kultury. W sierpniu 1989 roku „do grodu nad Olzą znowu zjechała ekipa filmowa, tym razem realizująca serial telewizyjny o losach Heleny Modrzejewskiej […]. Teatr w Cieszynie <<udawał >> w serialu sceny krakowskie i warszawskie”<ref>Z. Pendel, S. Janicki, „Gazeta Wyborcza. Gazeta w Katowicach”, 21. VII 2000.</ref>. W tymże samym roku, w listopadzie, w Teatrze im. Mickiewicza  odbywały się I Spotkania  Polskojęzycznych Zespołów Teatralnych – inicjatywa Teatru Polskiego.

Z chwilą stania się w styczniu 1993 roku teatrem miejskim  cieszyńska placówka  teatralna, zgodnie ze Statutem,  prowadzi wielostronną działalność impresaryjną i edukacyjną.  Udziela pomocy organizacyjnej społecznemu ruchowi kulturalnemu, między innymi poprzez udostępnianie sali teatralnej i   umożliwiania teatrom szkolnym  prezentacji swych osiągnięć w ramach  tzw. Szkolnej Ławki Artystycznej – miejskiego   przeglądu  twórczości artystycznej szkół podstawowych i gimnazjalnych oraz w ramach Powiatowego  Przeglądu Szkolnych Zespołów Artystycznych. Jest  miejscem odbywania się  międzynarodowych festiwali  – Festiwalu  Teatralnego  „Bez Granic”,  Festiwalu Muzycznego „Viva il canto”,  Przeglądu Filmowego  „Kino na granicy” (z udziałem w 2010 roku laureatki Nobla w dziedzinie literatury Wisławy Szymborskiej). Także miejscem  występów Sceny Polskiej z Czeskiego Cieszyna.  W latach 90. została nawet podjęta próba uruchomienia w Teatrze  cieszyńskiej  grupy abonamentowej  SP   (po jednym sezonie zaniechana).  

Od 1997 roku Teatr im. A. Mickiewicza organizuje doroczne  „Dni Teatru”.  W ramach dotychczasowych 22 edycji „Dni Teatru”  pokazano 66 spektakli przygotowanych przez 10 teatrów.  W latach 1997–2018  były to  Dni: Teatru Powszechnego, Teatru Ateneum, Teatru Kwadrat, Teatru Polonia, Och-Teatru,  Sceny Prezentacje z Warszawy, Narodowego  Starego Teatru im. H. Modrzejewskiej w Krakowie, Teatru Sceny STU,  Teatru Rozrywki z [[Chorzów|Chorzowa]], [[Gliwice|Gliwickiego]] Teatru Muzycznego. Przed cieszyńską publicznością, zarówno w  repertuarze klasycznym, jak i w interesującym dramacie współczesnym, wystąpili najznamienitsi artyści sceny polskiej (niektórzy po wielokroć), między innymi Gustaw Holoubek. „Dni Teatru...” zdają się być w pełni trafione w upodobania i gusty  mieszkańców Cieszyna (zaświadcza o tym stuprocentowa frekwencja na przedstawieniach). W ramach działalności edukacyjnej Teatr im. A. Mickiewicza uruchomił w latach 90. i  trwające nadal cykle: „Bliżej teatru”, „Warsztaty Teatralne z Mistrzem”, będące rodzajem artystycznych konsultacji udzielanych uczniom cieszyńskich szkół przez wybitnych aktorów (między innymi Annę Seniuk, Adama Hanuszkiewicza, Zbigniewa Zapasiewicza, Jerzego Stuhra), „Interdyscyplinarne Warsztaty Teatralne”. Popularnością młodzieży cieszyły się „Profesjonalne pokazy charakteryzacji teatralnej i filmowej” (z udziałem  znamienitego charakteryzatora  Ryszarda Palucha z Teatru Polskiego w Bielsku-Białej)<ref> Szerzej na  temat działalności  Teatru im. A. Mickiewicza (także podczas jego organizacyjnej przynależności do Teatru Polskiego Bielsku-Białej):  M. Pindor,  Teatr w Cieszynie i jego stuletnie dzieje (1910–2010), Cieszyn 2010, s. 31–87.</ref>.

Teatr im. A. Mickiewicza  znalazł się (obok Teatru im. J. Słowackiego w Krakowie, Teatru Polskiego im. Arnolda Szyfmana w Warszawie, Teatru Królewskiego w Starej Oranżerii w Łazienkach Królewskich, Teatru Muzeum – Zamku w Łańcucie)  na Trasie Bałtyckiej Europejskiego Szlaku Teatrów Historycznych<ref>Europejski Szlak Teatrów Historycznych (European Route of Historic Theatres) to międzynarodowy projekt realizowany w latach 2012–2017 przy współudziale 16 instytucji kultury ( w tym Instytutu Teatralnego im. Zbigniewa Raszewskiego w Warszawie) z 12 krajów Europy. Celem  projektu było  wytyczenie 11 szlaków zwiedzania historycznych teatrów w Europie, „wzniesionych minimum 100 lat temu, jednolitych w stylu wewnątrz i na zewnątrz oraz nadal funkcjonujących jako teatry”. Główny koordynator przedsięwzięcia to Stowarzyszenie Teatrów Historycznych w Europie PERSPECTIV.  https://www.lazienki-krolewskie.pl/pl/nasze-projekty/europejski-szlak-teatrow-historycznych (dostęp:29.12.2018).</ref>, obejmującej dziesięć historycznych  budynków teatralnych, będących „nie tylko doskonałymi  przykładami  architektury różnych epok, ale też miejscami, które były świadkami ważnych wydarzeń historycznych”<ref> Tamże. </ref>, w krajach takich jak Polska, Litwa, Łotwa i Estonia. To niewątpliwie nobilitacja dla Teatru im. A. Mickiewicza  i dla Cieszyna, szerzej – dla województwa śląskiego.
[Pilk: Teatr im. A. Mickiewicza współcześnie.jpg|400px|thumb|right|Teatr im. A. Mickiewicza współcześnie  (foto: Janusz Szczotka)]

===Těšínské divadlo (Td).  Scena Polska  (SP).  Teatr Lalek „Bajka”/ Scena Bajka  w Czeskim  Cieszynie===

25 września 1945 roku w Czeskim Cieszynie  rozpoczął działalność czeski zespół dramatyczny – Těšínské oblastní divadlo (Regionalny Teatr Cieszyński). Swoją pierwszą premierę – Noc na Karlsztejnie  Jaroslava  Vrchlickiego dał  6 października w sali restauracji „Na  střelnici” (współcześnie Ośrodek Kultury KaSS „Strzelnica”) . Nazewnictwo Teatru, jak  i jego siedziba  ulegały na przestrzeni  lat zmianie. W latach 1946–1948  obowiązująca dla Teatru była nazwa Divadlo Těšínského Slezska (Teatr Śląska Cieszyńskiego) z siedzibą w hotelu „Slavia” (obecnie hotel „Piast”). 13 października 1946 roku zespół Divadla Těšínského Slezska zaprezentował się po raz pierwszy w gmachu teatru  w Cieszynie operetką Polská krev (Polska krew) Oskara Nedbala<ref> Szerzej na ten temat:  M. Pindór, Teatr czeski  w Cieszynie (1891–2011). Zmienna obecność, w: „Cieszyński Almanach Pedagogiczny” , t. I,  red. U. Szuścik, Katowice 2012, s. 177–178. 
http://bazhum.muzhp.pl/media//files/Cieszynski_Almanach_Pedagogiczny/Cieszynski_Almanach_Pedagogiczny-r2012-t1/Cieszynski_Almanach_Pedagogiczny-r2012-t1-s166-190/Cieszynski_Almanach_Pedagogiczny-r2012-t1-s166-190.pdf  , s. 177–178. </ref>. W 1948 roku Teatr upaństwowiono i odtąd podlegał na przemian miastu Czeski Cieszyn i Urzędowi Wojewódzkiemu w Ostrawie oraz  Urzędowi Powiatowemu w Karwinie. Od 1950 roku  do 31 grudnia 1990  roku funkcjonowała nazwa  Těšínské divadlo v Českém Tĕšínĕ  (Teatr  Cieszyński w Czeskim Cieszynie)<ref> Zmienność organu bezpośrednio zarządzającego teatrem  sprawiła, iż  w użyciu  było również inne nazewnictwo czeskocieszyńskiej placówki teatralnej: Mĕstské oblastní divadlo  Český Tĕšín (1948–1969), Krajské  oblastní Těšínské divadlo (1969–1983).  Zob. A. Dubská, Těšínské divadlo, w: Česká divadla. Encyklopedie divadelních souborů, red. E. Šormová, Praha 2000, s. 495.  Tamże (s. 495–497) informacje nt. działalności Těšínského  divadla  od 1945 do 1998 roku oraz literatura przedmiotu. </ref>. Nazwa obejmująca od 1951 roku (będącym  też rokiem występów Těšínského  divadla w Teatrze im. A. Mickiewicza z niezwykle popularną sztuką Jana Drdy  Hrátky s čertem/ Igraszki z diabłem)  Teatr  dwóch profesjonalnych  scen: Sceny Czeskiej  (česká scéna) i Sceny Polskiej,   od sezonu 1960/61 z siedzibą w oddanym do użytku 1 maja 1961 roku nowoczesnym gmachu Domu Kultury (w budynku znalazła swą siedzibę również  biblioteka) przy ulicy Ostrawskiej  (z widownią na 465 miejsc)<ref>Zob. https://www.theatre-architecture.eu/pl/db.html?personId=2920&theatreId=45  (dostęp: 30. 12. 2018).</ref>, wzniesionym według projektu  Zdĕnka Vávrý i Josefa Černohorskiego  z Państwowego Instytutu dla Rekonstrukcji  Zabytkowych Miast w Pradze<ref> Projekt  budynku uzyskał II nagrodę na ogólnopaństwowej wystawie prac architektonicznych w 1957 roku.</ref> (w latach 60. wybudowano na zapleczu  gmachu budynki dla administracji, pracownie, magazyny i garaże). 1 stycznia 1991 roku ustanowiono  Těšínské divadlo Český Tĕšín (Teatr Cieszyński Czeski Cieszyn), podlegające  do 2002 roku Urzędowi Powiatowemu w Karwinie, od 2003 roku Urzędowi Wojewódzkiemu w Ostrawie (Kraj morawsko-śląski/ Moravskoslezský kraj). Od 2008 roku Těšínské divadlo  (Td)  jest teatrem trzech autonomicznych  Scen, dwóch dramatycznych: Sceny Czeskiej i  Sceny Polskiej  oraz  lalkowej Sceny Bajka, a sam budynek teatralny  poddawany jest od 1997 roku systematycznym gruntownym pracom modernizacyjnym  (w ich następstwie widownia liczy 377 miejsc)<ref> Wirtualny spacer po budynku:  http://www.tdivadlo.cz/virtualni-prohlidka (dostęp:  30. 12.2018).</ref>. Użyte w nazewnictwie Scen określenia: „Polska”, „Czeska” oznaczają występowanie danego zespołu w swoim języku ojczystym, ze zwróceniem uwagi na narodową dramaturgię i wskazują na zróżnicowanego pod względem przynależności narodowej odbiorcę oferty repertuarowej Těšínského  diva dla<ref> Na temat kształtowania się obu Scen  Td  zob. Humel A., Těšínské divadlo v Českém Tĕšínĕ , w:Teatry narodowe. Tradycja i współczesność. Národní divadla. Tradice a současnost, red. K.Olbrycht, M.Pindór, Cieszyn 2003, s. 55– 60.</ref>.  Nazwa „Scena Bajka” ukierunkowuje w stronę widza najmłodszego.   

Těšínské divadlo jest zatem ewenementem na mapie teatralnej Czech i Polski. I nie tylko. „Jest zjawiskiem naprawdę wyjątkowym w światowym życiu teatralnym […]. Tutaj, dosłownie pod jednym dachem, powstaje kultura teatralna obu obszarów językowych” –stwierdzał w jubileuszowym dla Td  2005 roku  dyrektor Karol Suszka, dodając: „głoszone przez Unię Europejską humanistyczne tezy o wzajemnym poszanowaniu, tolerancji, partnerstwie są w Teatrze Cieszyńskim wypełniane i realizowane od 1951 roku, czyli od powstania Sceny Polskiej. Doskonale wiemy, że bez owych humanistycznych wskazówek, nasze drogi prowadziłyby do samounicestwienia, o czym dobitnie  świadczą aktualne wydarzenia w różnych stronach świata”<ref>Cyt. za: 60 let Těšínského divadla, , red. I. Mišar, J. Wania,  Česky  Těšín 2005, s.3.</ref>.

Scena Polska, która formalnie zainaugurowała swą działalność  14 października 1951 roku premierą sztuki Aleksandra Maliszewskiego Wczoraj i przedwczoraj, jest  reprezentacyjnym teatrem polskiej mniejszości narodowej  na Śląsku za Olzą, zarazem jedynym profesjonalnym dramatycznym polskojęzycznym zespołem teatralnym poza Polską<ref>Szerzej na temat Sceny Polskiej zob. A. Humel:  Przemiany artystyczne Sceny Polskiej w latach 1951–1991, w:  Problemy pogranicza regionalnego i kulturowego — Teatr. 40 lat Sceny Polskiej w Czeskim Cieszynie, red. A. Humel, Cieszyn 1993;  Pindór M., Pięćdziesiąt pięć lat polskiego teatru  na Śląsku za Olzą,  „Śląskie Miscellanea”, t. 20,  red. K. Heska-Kwaśniewicz,   Katowice 2007, s. 142–154, Taż,  Scena Polska w Czeskim Cieszynie teatrem wspólnoty, w: „Świat i słowo” nr 2(17), Bielsko-Biała 2011, s. 159–172,  https://www.blog-tdivadlo.cz/download/pindor-scena_polska_w_czeskim_cieszynie.pdf .</ref>. Ma rodowód amatorski, jej powstanie poprzedziło  ponad półwieczne intensywne życie teatralne miejscowych polskojęzycznych grup amatorskich.  Głównym czynnikiem, który umożliwił zaistnienie w strukturze Těšínského divadla autonomicznego polskiego zespołu była poparta konkretnymi działaniami wola całego polskiego społeczeństwa na Zaolziu. Szczególną aktywnością wykazał się ówczesny referent teatralny przy Zarządzie Głównym Polskiego Związku  Kulturalno-Oświatowego  (ZG PZKO)<ref>Polski Związek Kulturalno-Oświatowy powstał w czerwcu 1947 roku.   Do marca 1990 r. był jedyną organizacją społeczną reprezentującą mniejszość polską w Czechosłowacji, głównym organizatorem i animatorem życia kulturalnego polskiej grupy narodowej w Republice Czeskiej.  Współcześnie stowarzyszenie.</ref>  Władysław Niedoba – aktor  i pierwszy kierownik artystyczny Sceny Polskiej<ref>Kierownikami artystycznymi SP byli: Franek Michalik, Alojzy Nowak, Andrzej Przybylski, Kazimierz Siedlaczek, Karol Suszka, Rudolf  Moliński, Jerzy Batycki, od 2003 roku funkcję tę sprawuje Bogdan Kokotek.</ref>.  „Bajka” – powstała w 1947 roku (formalnie rozpoczęcie  działalności  2 marca 1948 roku premierą O szewczyku i królewnie Marii Kownackiej), w latach 1950–2008  działająca  pod egidą ZG PZKO  w Czeskim Cieszynie – jest   jedyną  zawodową sceną lalkową w czeskiej części śląska Cieszyńskiego<ref> Na temat Teatru Lalek „Bajka”/ Sceny Bajka  zob.  Bajka. 60 lat Sceny Lalek Bajka. Kronika lat 1948–2013,  red. J. Wania, Czeski Cieszyn 2013; M. Pindór Sześćdziesiąt sezonów polskiego teatru lalek na czeskim Śląsku, „Śląskie Miscellanea”, t. 21, red. K. Heska-Kwaśniewicz, Katowice 2008, s. 58–72; M.Pindór,  Czeskocieszyńska Bajka,  „Teatr  Lalek” 2014,  nr 2/116, s. 62–64.</ref>.  

Na przestrzeni lat 1945–2018 zespół czeski przygotował  645 premier<ref>Zestawienie premier Sceny Czeskiej (i Sceny Polskiej)  zawiera wydawnictwo jubileuszowe: 70 let Těšínského  divadla, red. I.Misař, J. Wania, Český Tĕšín 2015. Ostatnie sezony zob. strona internetowa Těšínského  divadla: http://www.tdivadlo.cz/ .</ref>  (w tym kilkanaście polskich tytułów),  zespół polski  w  ciągu sześćdziesięciu siedmiu sezonów  działalności dał premier 465<ref> Zestawienie premier Sceny Polskiej zawierają także wydawnictwa jubileuszowe:  60 lat Sceny Polskiej TD. Kronika lat 1951–2011, red. J. Wania,  Czeski Cieszyn 2011; Rajska  jabłonka. 65 lat Sceny Polskiej TD, red. J.  Wania,  Czeski Cieszyn 2016. Ostatnie sezony zob. strona internetowa Těšínského  divadla: http://www.tdivadlo.cz/.</ref>, teatr lalkowy „Bajka” zamknął siedemdziesięciolecie 236 wystawieniami premierowymi<ref> Zestawienie premier  „Bajki”  zawiera wydawnictwo  jubileuszowe: Bajka. 60 lat Sceny Lalek Bajka. Kronika lat 1948 – 2013…. Ostatnie sezony zob. strona internetowa Těšínského  divadla: http://www.tdivadlo.cz/.</ref>. Wszystkie trzy Sceny objęte są systemem abonamentowym. 

[Plik: Wnetrze Teatru im. A.Mickiewicza (fotoJanusz Szczotka).jpg|400px|thumb|right|Wnętrze  Teatru  im. A. Mickiewicza (foto: Janusz Szczotka)]

Polskojęzyczne Sceny  mają szczególną misję do spełnienia. Misją Sceny Polskiej, wyrażoną słowami Karola Suszki – kierownika  artystycznego  Sceny Polskiej  w latach 1979–1988, dyrektora  Těšínského divadla  od listopada 2000 roku do czerwca  2018 roku – jest „być teatrem polskim w Republice Czeskiej” oraz  „Być w Europie i jej Unii”<ref> K. Suszka, Scena Polska pomostem między kulturami, w: 55 lat Sceny Polskiej TD. Publikacja jubileuszowa 1951–2006, Česky Tĕšín  2006.</ref>.  Realizacja misji zachowania narodowej tożsamości w warunkach obcego państwa  dokonuje się przede wszystkim poprzez język i  repertuar.  W SP niemalże 50 procent  wprowadzonych na afisz tytułów stanowią pozycje przynależne do literatury polskiej – od   średniowiecznych i renesansowych intermediów (Uciechy staropolskie  w opracowaniu dramaturgicznym Kazimierza Dejmka) poprzez utwory  Wojciecha Bogusławskiego, Juliusza Słowackiego, Adama Mickiewicza, Aleksandra Fredry, Jerzego Szaniawskiego, Witolda Gombrowicza, Tadeusza Różewicza, Sławomira Mrożka, Helmuta Kajzara, Jerzego Pilcha,  po  Fantazję polską Macieja Wojtyszki (premiera  dana 6 października 2018 roku dla uczczenia 100-lecia odzyskania niepodległości przez Polskę była zarazem prapremierą światową sztuki z udziałem autora). 

W obrębie literatury polskiej na szczególne wyróżnienie  zasługuje ugruntowująca tożsamość regionalną polskiej mniejszości narodowej na Zaolziu twórczość literacka Śląska Cieszyńskiego – zarówno z jego części polskiej, jak  i  czeskiej. Możliwość wzbogacenia repertuaru SP o rodzimą twórczość  pojawiła się de facto dopiero po listopadzie 1989 roku. Z obszaru piśmiennictwa  dramaturgicznego, prozatorskiego i lirycznego regionu cieszyńskiego poddano w Scenie Polskiej scenicznej konkretyzacji: Przednówek [[Paweł Kubisz|Pawła  Kubisza]], Czarną Julkę  i  baśnie [[Gustaw Morcinek|Gustawa Morcinka]] (wszystkie tytuły w reżyserii Janusza Klimszy),  Gościa Oczekiwanego  [[Zofia Kossak-Szczucka|Zofii Kossak]]  (reż. Rudolf Moliński) , teksty  prozatorskie  Wiesława Adama Bergera<ref> Zob. M. Pindór,  Literatura Śląska Cieszyńskiego w Scenie Polskiej Tĕšínského divadla, „Śląskie Miscellanea”, t. 17, red. K. Heska-Kwaśniewicz, Katowice 2004, s.109–114.</ref> (reż. Karol Suszka).  Czarną Julkę<ref> Szczegółowo na temat przedstawienia: M. Pindór, Przywracanie Morcinka zaolziańskiej społeczności… (O realizacjach prozy Morcinka w Scenie Polskiej Těšínského divadla),  w:  Gustaw Mocinek – w 120-lecie urodzin, red. K. Heska-Kwaśniewicz, J. Lyszczyna, Katowice 2012,  s.226–241.</ref>  uhonorowano  „Złamanym Szlabanem” – nagrodą V Międzynarodowego  Festiwalu Teatralnego „Na Granicy” (1994). Przywołane inscenizacje przyniosły rzecz bardzo cenną – wspólnotowe rozumienie lokalnej i regionalnej kultury śląsko-cieszyńskiej, z jednoczesnym zobrazowaniem odwiecznego otwarcia się Śląska Cieszyńskiego  na Europę. Premiery Innych rozkoszy wiślanina Jerzego Pilcha oraz  Obory urodzonego w Bielsku i miejscem wzrastania związanego z Cieszyńskiem,  Helmuta Kajzara były próbą ukazania  wymienionych jako autorów z polskiej części Śląska Cieszyńskiego, autorów  mocno zakorzenionych w regionie,  z regionem się identyfikujących.

Scena Polska przynależąc do ogólnego obszaru teatru polskiego odgrywa jednocześnie wybitną rolę w procesie twórczej koegzystencji sąsiadujących kultur narodowych: polskiej i czeskiej. Z racji współistnienia na zasadach organizacyjnego partnerstwa pod jednym dachem i pod jedną dyrekcją ze Sceną Czeską stanowi naturalny  pomost pomiędzy polską i czeską kulturą teatralną. Misja ta znajduje swoje  odzwierciedlenie również we wprowadzanych na teatralny afisz tytułach  – w dorobku artystycznym polskojęzycznego zespołu  kilkanaście procent całości przygotowanego repertuaru  stanowią tytuły czeskie i słowackie. Unaoczniają ową misję w sposób szczególny  wspólnie przez  obie Sceny Těšínského divadla przygotowane w dwujęzyczne przedstawienia<ref>Szerzej  na ten temat: Dwunarodowość, dwukulturowość w przestrzeni instytucjonalnej – aspekt pozytywny. Na przykładzie teatru Těšínské divadlo w Českém  Těšíně , w:  Na pograniczach. Kultura – literatura – media. Seria: Na pograniczach Kultur i Narodów,  T. VIII,  red. A.  Chudzik, R.  Lipelt, Sanok  2017, s. 37–50.</ref>, między innymi  w latach 90. ,  Emigranti — Emigranci S. Mrożka (1990),   Edith a Marlene — Edith i Marlene  węgierskiej autorki Evy Pataki (1998). Najsłynniejszym dwujęzycznym projektem Td  było jednak  Těšínské niebo Cieszyńskie nebe. Celem prymarnym spektaklu, określonego  przez jego twórców jako  muzyczny  „sentymentalny rajd tramwajowy – sentymentální tramvajová rallye” przez wieki po wielokulturowym regionie Śląska Cieszyńskiego  i po wielokulturowym mieście Cieszynie,  było doprowadzenie  do myślenia o regionie i obu granicznych miastach  jako o przestrzeni wspólnej. Z tej perspektywy została skonstruowana materia scenariusza  autorstwa R. Putzlacher i Radovana Lipusa, napisane  pieśni i skomponowana  przez czeskiego barda Jaromíra Nohavicę muzyka,  zorganizowana narracja sceniczna i  dobrany tytuł,  dowcipnie wiążący obie nacje i  oba miasta<ref> Na temat przedstawienia  zob. M. Pindór:  Przestrzeń współbycia. „Těšínské niebo Cieszyńskie nebe”  Těšínského divadla w Českém Těšíně jako międzykulturowa narracja o wielokulturowości miasta/miast.  „Edukacja Międzykulturowa” 2015, nr 4, s. 282–305. http://weinoe.us.edu.pl/sites/weinoe.us.edu.pl/files/media/em_2015_nr_4.pdf   (dostęp: 28.12. 2018).</ref>. Spektaklem tym, współuczestniczącym  w procesie formowania odpowiednio wysokiego poziomu  zbiorowej tożsamości regionalnej Scena Polska wespół ze Sceną Czeską uczciły  wstąpienie Polski i Czech do Unii Europejskiej  (premiera 15 maja 2004 roku).  Przedstawienie wystawiono w Teatrze im. A. Mickiewicza aż pięciokrotnie  (pierwszy spektakl  dano 4 grudnia  2004 roku, ostatni 27 maja 2010 roku) na ogół przy nadkomplecie widzów. 

Scena Polska Td  na przestrzeni sześćdziesięciu siedmiu lat swego istnienia występowała w Teatrze im. A. Mickiewicza  wielokrotnie, aczkolwiek niesystematycznie, na co wpłynęły w dużej mierze uwarunkowania społeczno-polityczne, częste zmiany  w  organizacji życia teatralnego w Cieszynie i będące tego konsekwencją  zmiany  przynależności teatralnego budynku oraz traktowanie polskojęzycznego zespołu z Czeskiego Cieszyna jako teatru zagranicznego. Po raz pierwszy Scena Polska zaprezentowała się przed cieszyńską publicznością w lipcu 1956 roku  czeską sztuką Marysia  Viléma i Aloisa Mrštíków. W tym samym  roku, w styczniu, Czeska Scena dwukrotnie wystawiła w Teatrze im. A. Mickiewicza Osudy dobrého vojáka Švejka /Przygody dobrego wojaka Szwejka) Jaroslava Haška. Zespół polskojęzyczny Td grał w Cieszynie w latach sześćdziesiątych sześciokrotnie, w latach siedemdziesiątych – pięciokrotnie. Spektaklem przyjętym najbardziej owacyjnie była śpiewogra Ernesta Brylla i Katarzyny Gaertner  Janosik czyli na szkle malowane (1976 ).  W styczniu 1981 roku SP dała w cieszyńskim „Mickiewiczu” swój ostatni spektakl przed zawieszeniem konwencji o małym ruchu granicznym (co nastąpiło 4 grudnia 1981 roku). Zagrała ponownie w Cieszynie dopiero 23 kwietnia 1987 roku, w następstwie umowy o współpracy kulturalnej podpisanej pomiędzy Cieszyńskim Centrum Kultury oraz Těšínskym divadlem<ref>Obowiązywała już podówczas, od maja 1985 roku, Umowa przyjaźni o współpracy między obu miastami: Cieszynem i Czeskim Cieszynem.</ref>. Umowa dotyczyła prezentacji w Cieszynie najbardziej interesujących propozycji z bieżącego repertuaru Sceny Polskiej, a były to  wystawienia, miedzy innymi, Iwony, księżniczki  Burgunda Gombrowicza,  Przednówka Kubisza, Kartoteki  Różewicza , Uciech staropolskich  Dejmka. Wśród spektakli zagranych w Teatrze im. A. Mickiewicza  po 1990 roku wymienić należy przynajmniej   Pana Tadeusza  Mickiewicza, Czarną Julkę Morcinka, Viva Verdi  Paula Barza, Lalkę Prusa. Scena Polska  grała w Cieszynie  także  w ramach Międzynarodowego  Festiwalu Teatralnego „Na Granicy”/”Bez Granic”. Polskojęzyczny dramatyczny zespół z lewobrzeżnego Cieszyna  zaznaczył swą obecność w różnych teatrach Polski, występował   także poza  Polską – w  byłej  NRD,  na Słowacji , Litwie,  Ukrainie, w  Austrii.

Dodać należy, że Scena czeskojęzyczna Td w latach sześćdziesiątych, siedemdziesiątych i osiemdziesiątych ani razu w cieszyńskim budynku teatralnym  nie wystąpiła. W  czerwcu  1993 roku zagrała w sali Cieszyńskiego Ośrodka Kultury  z okazji jednoczącego oba miasta Święta Trzech Braci  Děvčátko z kolonie (Dziewczę z familoków),  27 marca  1995 roku wystawiła w Teatrze im.  A. Mickiewicza musical dla dzieci Ferda Mravenec  Ivy Peřinové,  Vladimíra Čorta i Leszka Wronki, zrealizowany  na motywach utworu O. Sekory (spektakl  stanowił część składową imprezy dydaktycznej pn.: „Świat muzycznej baśni”,  organizowanej  przez  Filię Uniwersytetu Śląskiego  w Cieszynie  z okazji Międzynarodowego Dnia Teatru).
Misję narodową, regionalną i artystyczną w środowisku polskich dzieci i młodzieży zamieszkałych w czeskiej części Cieszyńskiego wypełniał  Teatr Lalek „Bajka”/ wypełnia Scena Bajka<ref>„Bajką” kierowali kolejno:  Ferdynad Król,  Adam Wawrosz,  Bronisław Liberda, Paweł Żywczok, Franciszek Humel, Pawełka Niedoba,  od  2008 roku – Jakub  Tomoszek.</ref>,  grając zarówno w swojej siedzibie  (od 1994 do 2008 roku  w pomieszczeniu na najwyższej kondygnacji  budynku ZG PZKO w Czeskim Cieszynie wyremontowanym i rozbudowanym z funduszy przekazanych Teatrowi przez Wspólnotę Polską, od  września 2008 roku w budynku Td), jak i występując w przedszkolach i szkołach na całym Zaolziu. Jako zespół podejmujący zadania narodowe krzewi  kulturę polską  i polski język uwzględniając  w swym repertuarze pozycje z zakresu zarówno klasycznej, jak i współczesnej polskiej literatury dla dzieci i młodzieży, a celem budowania wśród najmłodszych Zaolziaków poczucia tożsamości regionalnej  poddaje scenicznej konkretyzacji piśmiennictwo (w tym gwarowe) regionu Śląska Cieszyńskiego, zwłaszcza jego części zaolziańskiej. „Bajka” sięga również po czeskie sztuki lalkowe. Co ważne – od  2012 roku każda z trzech realizowanych w sezonie sztuk ma premierę polsko-  i czeskojęzyczną, co  sprawia że  publiczność   „Bajki”  stanowią zarówno  dzieci z polskich, jak i czeskich przedszkoli i szkół podstawowych regionu morawsko-śląskiego. W ten sposób Těšínské divadlo zdobywa i wychowuje swoich  przyszłych widzów – publiczność  Sceny Polskiej i Sceny Czeskiej.  Zaolziański teatr lalkowy gościł na Międzynarodowym Festiwalu Teatralnym „Na Granicy”/”Bez Granic”) oraz  na regionalnym Festiwalu Teatrów Moraw i Śląska w Czeskim Cieszynie (Festival  Divadel Moravy a Slezska).  Od lat z powodzeniem gra w polskim Cieszynie, odpowiadając na zaproszenie Cieszyńskiego Ośrodka Kultury – Domu Narodowego. Okazjonalnie występuje na  Śląsku: Górnym i Opolskim, znany jest  w [[Będzin|Będzinie]], Częstochowie. 
[Plik: Wnetrze Teatru im. A. Mikckiewicza....jpg|400px|thumb|right|Wnętrze  Teatru  im. A. Mickiewicza (foto: Janusz Szczotka)]

==Teatr niezawodowy==
 
Bogate, roku 1852 sięgające<ref>20 grudnia 1852 roku miejscowi amatorzy odegrali w Cieszynie, w sali ratuszowej, pierwsze polskie przedstawienie:  Chłopów arystokratów Władysława Ludwika Anczyca. Zob. B. Orszulik,   Pierwsze polskie przedstawienie amatorskie w Cieszynie, „Zaranie Śląskie” 1974, z.2, s.313.   W 1863 roku utworzony został Polski Teatr Amatorski  Czytelni Ludowej w Cieszynie.</ref>, tradycje teatru amatorskiego w Cieszyńskiem<ref>Zob. B. Orszulik, Polskie życie teatralne na Śląsku Cieszyńskim i pograniczu morawskim w latach 1852–1918 (w kwestii narodowotwórczej funkcji rozwoju kultury na Śląsku w XIX i na początku XX wieku),  Cz. 1 i Cz. 2, Aneks, Wrocław 1980; Cz. Mykita-Glensk, Kalendarium polskiego życia teatralnego na Śląsku, T.I.,  Śląsk Cieszyński (1852–1920), Opole 1994.</ref> kontynuowano już  po zakończeniu II wojny światowej. Były to inicjatywy efemeryczne bądź bardziej trwałe.  Podejmowane przez różne środowiska, w tym robotnicze:  w  1946 roku młodzi pracownicy fabryki Brown-Bowery (późniejszej „Celmy” – Fabryki  Maszyn, Odlewni  Żeliwa i Metali) wystawili  w Cieszynie Sąsiadów w reżyserii Emanuela Guziura, kółko teatralne Cieszyńskiej Fabryki Narzędzi  „Cefana” zagrało  Ożenek  M. Gogola  (przedstawienia odbyły się  w  Cieszynie i  w  ościennych wioskach:  Kończycach Małych,  Bażanowicach, Puńcowie, Dębowcu  i w Marklowicach Górnych) oraz  Gwałtu, co się dzieje  A. Fredry, poza fazę prób nie wyszedł Pan Jowialski<ref> Fober K., Tradycja niestety martwa, „Kalendarz  Cieszyński” 1986, s.95–97.   https://www.sbc.org.pl/dlibra/publication/33901/edition/30593/content?&ref=desc  (dostęp: 13. 12. 2018).</ref>.  

W Cieszynie na przestrzeni minionych dekad  rozwijał się, i rozwija nadal, szkolny ruch teatralny, tworzony przez uczniów i nauczycieli. Na poziomie szkolnictwa średniego przywołania wymaga założony przez Marię Ramszową w 1957 roku w Liceum Ogólnokształcącym im. A. Osuchowskiego w Cieszynie  młodzieżowy zespół teatralny (w repertuarze, miedzy innymi,  Lilla Weneda  J. Słowackiego, Sen nocy letniej  W. Szekspira, wystawiony w 1960 roku w Teatrze im. A. Mickiewicza). W latach 70. uczniowie cieszyńskich liceów  (LO im. M. Kopernika, LO im. A. Osuchowskiego),  między innymi Zbigniew Machej (dziś poeta i tłumacz z języka czeskiego) i Wiesław Hołdys  (od lat 80.  zawodowy reżyser teatralny),  założyli  Teatr „Zero” – ambitny repertuarowo  (próba wystawienia Tanga  Mrożka, „ale na to nie zgodziła się cieszyńska cenzura”,  Dziadów cz. II  na nowym Cmentarzu Żydowskim  „do czego jednak też nie doszło”;  „w końcu kilkakrotnie [zagrano – M.P.] w piwnicy muzeum spektakl Obroty według poezji Mirona Białoszewskiego”<ref> Wszystko zaczęło się tutaj [wywiad U. Markowskiej z W. Hołdysem], „Tramwaj  Cieszyński. Miesięcznik dla Śląska Cieszyńskiego”  2018, nr 17, s. 34. </ref>). Chlubne tradycje teatru szkolnego w cieszyńskim  I LO  kontynuuje od 2000 roku grupa  artystyczna Teatr Numer, nad którym opiekę sprawuje  Agata Ogórek – nauczycielka języka polskiego. Nie działa on cyklicznie, ale na zasadzie spontanicznych aktywności  na wielu obszarach (miedzy innymi bierze udział w dorocznych Warsztatach z Mistrzem), w tym „inspiruje uczniów do podejmowania samodzielnych  inicjatyw scenicznych, np. szkolnego kabaretu”<ref> Zob.  http://gazetacodzienna.pl/artykul/gospodarka/i-lo-im-a-osuchowskiego-tutaj-da-sie-zyc (dostęp: 14. 12. 2018).</ref>.

Spośród  dziecięcych teatrów szkolnych na szczególną uwagę zasługuje zakończona przed ponad czterdziestu laty niezwykle długotrwała (1946–1975)  i  nader  intensywna (ok. 1200 zagranych spektakli) działalność teatrzyku kukiełkowego „Skrzaty Cieszyńskie”  (do roku 1950  funkcjonującego pod nazwą teatrzyk „BUM-CYK”),  założonego w 1946  roku przy Szkole Podstawowej nr 4 w Cieszynie (współcześnie:  Szkoła Podstawowa nr 1 i Gimnazjum nr 1) przez nauczyciela muzyki i gimnastyki Jana Cieślara  (kierował teatrzykiem  do 1972 roku, był niezaprzeczalnym autorem jego sukcesu). Działalność  zespołu (podówczas była to grupa,  korzystających z pomocy dorosłych,  kilkunastu dziewcząt)<ref> Ogółem przez zespół przewinęło się 150 dziewczynek i chłopców, między innymi  przyszły reżyser teatralny Wiesław Hołdys.</ref> zainaugurowano w teatrze w Cieszynie 25  czerwca 1946 roku premierą  Bajowych bajeczek  Marii Kownackiej. „Grano je 10 razy w Cieszynie, a w roku 1947 wyruszono do kilku wiosek z tym widowiskiem. Trzy widowiska wystawiono nawet w Bielsku przy przepełnionej sali gimnastycznej”<ref> Skrzatki cieszyńskie,  „Teatr Lalek” 1951, nr 4, s. 27–28.</ref>. Objazdowy charakter teatrzyk zachował  także w kolejnych latach swej aktywności, grając nie tylko w całym powiecie cieszyńskim, ale także w kilku miejscowościach powiatu wodzisławskiego i rybnickiego, dając ogółem kilkadziesiąt spektakli rocznie. Dwa przedstawienia zagrano nawet pod gołym  niebem dla kilku tysięcy widzów.  Bajowe bajeczki, jak i pozostałe premiery,  powstawały „w formie laboratorium teatralnego, gdzie wszyscy robią wszystko”<ref> E. Tomaszewska, „Skrzaty Cieszyńskie”. O teatrze ochotniczym, „Cieszyński Almanach Pedagogiczny” t. 6., red.  nauk. U. Szuścik, red. t. D. Sieroń-Galusek,  Katowice 2019,  s.  60.</ref>. W  październiku 1949 roku teatrzyk przeniósł  się pod opiekę  Powiatowego Domu Kultury. „Skrzaty Cieszyńskie” – znane szeroko  poza mikroregionem Śląska Cieszyńskiego,  doceniane przez  krytyków teatralnych (informacje o ich  działalności pojawiały się na stronach „Teatru Lalek”) – nazwane   zostały  przez Tadeusza Kopoczka   „cieszyńskim fenomenem”<ref> T. Kopoczek, Cieszyński fenomen, „Kalendarz Cieszyński” 2009,  s.123.</ref>.  Wszak „grały swoje przedstawienia przez niemal 30 lat! To nie udało żadnemu innemu teatrowi dziecięcemu”<ref> E. Tomaszewska, „Skrzaty Cieszyńskie”…., s. 67.</ref>.

Aktywność w zakresie kultury teatralnej  przejawiał  także,  i przejawia nadal,  cieszyński dom kultury (w wielości dotykających tę placówkę przekształceń organizacyjnych i adekwatnych doń  nazw). Wpierw jako Powiatowy Dom Kultury Związków Zawodowych, a  od października 1956 roku  Miejski Dom Kultury<ref> Instytucja swą siedzibę znalazła w zabytkowym, oddanym do użytku 20 stycznia  1901 roku, gmachu (z salą widowiskową pozwalającą na występy teatralne) – „Domu Narodowym”  (pierwotna nazwa: „Dom Polski”).</ref> (w latach 1959–1969  kierownikiem instytucji J. Cieślar) skupiał pod swą egidą zespoły teatralne dziecięce i młodzieżowe, wnosząc tym samym znaczący wkład w rozwój amatorskiego ruchu teatralnego na ziemi cieszyńskiej. W styczniu 1950 roku powstał z inspiracji Emilii Bubikowej Teatr Dziecka „Rozkwit”. Gromadził on  około  100 dzieci w wieku  od 6 do 16 lat. Występował  nie tylko w swej siedzibie, ale w wielu miejscowościach powiatu, także w Bielsku, Katowicach i w Czechosłowacji. Zakończył swą działalność w1962 roku  (wtedy też wystawił operę dziecięcą Jaś i Małgosia).  W latach 50. i 60. funkcjonowały nadto w cieszyńskim domu kultury: Międzyszkolny Młodzieżowy Zespół Dramatyczny (we współpracy z młodzieżowym zespołem teatralnym I LO  zaprezentował w Teatrze im. A. Mickiewicza Sen nocy letniej  Szekspira)  oraz 80-osobowy zespół Powiatowego Domu Kultury, specjalizujący się wystawianiu cieszących się dużym powodzeniem  spektakli muzycznych (między innymi  zrealizowana w 1954 roku operetka Łobuziak  według  A. Szendzielorza z muzyką T.Pliszewskiego, zagrana kilkakrotnie w różnych miejscowościach Śląska Cieszyńskiego, w tym na Zaolziu).

Zupełnie inny charakter  ze względu na osoby twórców – profesjonalistów  miał nader krótko  funkcjonujący w strukturach  MDK-u, ale bardzo znaczący,  Teatr Adaptacji.  Założony przez aktorów warszawskich  Henryka Boukołowskiego i Magdę Teresę Wójcik (w sezonie 1964/65  zatrudnionych w Scenie Polskiej Td) dał 17 października 1964 roku premierę Świecznika  A. Musseta. Artyści  zrezygnowali z jakiejkolwiek widowiskowości, grali bez sceny, bez kulis, w bliskim kontakcie z widownią,  odkrywając,  że w takich warunkach gra im się lepiej i szczerzej. (W 1966 roku Teatr Adaptacji wystąpił z Świecznikiem w Hybrydach, przeniósł się  do  Warszawy, gdzie nastąpiła zmiana nazwy na Teatr Adekwatny).

W 1965 roku rozpoczął swą działalność w  Miejskim Domu Kultury  Teatr Poezji „Logos”. Powstał  z zespołu recytatorskiego MDK-u, a  kierowany był przez  nauczyciela polonistę Mariana Żyromskiego.  Z racji,  iż cieszyński MDK, uważany był również „za placówkę instrukcyjno-metodyczną  dla wszystkich placówek i towarzystw kulturalno-oświatowych Ziemi Cieszyńskiej”<ref>Tymczasowy  Statut Cieszyńskiego  Domu Kultury, s.1. Cyt. za:  S. Król, Z dziejów instytucji kultury  działających w Domu Narodowym w latach 1956–2000, w: 1901–2001. 100 lat Domu Narodowego w Cieszynie, red. M. Makowski, Cieszyn 2002, s.64.</ref> od 1960 roku istniała w nim  Rejonowa Poradnia Pracy Kulturalno-Oświatowej, która udzielała  pomocy, porad i wskazówek instruktorom amatorskich zespołów teatralnych całego  Śląska Cieszyńskiego.  

W  latach 70. działały w Miejskim Domu Kultury, a od 1979  roku w Cieszyńskim Centrum Kultury<ref> Cieszyńskie Centrum Kultury (CCK) powstało w marcu 1979 roku z połączenia  dwóch  placówek: Międzyzakładowego Domu Kultury „Włókniarz” i Miejskiego Domu Kultury  w Cieszynie.   Z  1 stycznia 1990 roku cieszyńska  instytucja kultury przyjęła nazwę: Cieszyńskie Centrum Kultury – Dom Narodowy. Od 1992 roku obowiązuje nazwa: Cieszyński Ośrodek Kultury – Dom Narodowy (COK – DN).</ref>, kabarety Andrus i Kórnik. Niewątpliwie największą (masową) popularność spośród  wymienionych zespołów zyskał Cieszyński Kabaret  Satyryczny  Andrus – z założenia „zwyczajnie dowcipny, a jeśli już kłujący, to nie w sekretarzy lecz w nas – w nasze obyczaje, nadmierne o sobie wyobrażenia i nierealne tęsknoty” ( jak napisano w lokalnym tygodniku „Głos Ziemi Cieszyńskiej”)<ref>„Głos Ziemi Cieszyńskiej” , 14 III 1986 ,  s.4.</ref>.  Kabaret  założony został w 1962 roku przez Konrada Doktora (zarazem autora większości tekstów  i reżysera poszczególnych programów)  pod patronatem Cieszyńskiego Klubu Pracowników Spółdzielczości i Handlu, od 1969 roku funkcjonował przy Międzyzakładowym Domu Kultury „Włókniarz”, by w  1979 przejść pod opiekę Cieszyńskiego  Centrum Kultury.  Członkami  kabaretu byli początkowo studenci Studium Nauczycielskiego  w Cieszynie  (między innymi  Elżbieta Wojnowska), z czasem „Andrus”  zaczął grupować przedstawicieli różnych profesji (w tym zawodowych aktorów, reżyserów,  muzyków, także z czeskiej strony Olzy) i osoby w różnym wieku.  W pierwszym piętnastoleciu swojej działalności przygotował czternaście premier  (premiera pierwszego programu Mile z nium odbyła się w Teatrze im. A. Mickiewicza  4 marca  1962 roku), dał 1 300 spektakli, które obejrzało ok. 10. 000 widzów<ref>Zob. broszura okolicznościowa:  „15 lat Kabaretu Andrus  1962–1977”, Cieszyn 1977, s.4.</ref>. Jako wizytówka Cieszyna przedstawiał  swe spektakle kabaretowe  w  wielu polskich miastach, w Czechosłowacji i NRD.  Fragmenty występów cieszyńskiego kabaretu satyrycznego  prezentowane były kilkakrotnie w TVP oraz na antenie PR. „Andrus” zainicjował kilka imprez ogólnopolskich, w tym Festiwal Małych Form Teatralnych (1968) i  Cieszyńskie  Spotkania  Teatrów Małych Form  „TEMAFOR” (nierzadko zdobywając nagrody).   W  połowie  lat 80. , po pięcioletniej przerwie,  reaktywował swą działalność. Występy odbywały się  jednakże sporadycznie.  W kwietniu 1994 roku  oficjalnie zakończono  działalność  zespołu.

W 2000 roku w strukturach  Cieszyńskiego Ośrodka Kultury – Domu Narodowego  rozpoczęło swą działalność wyrosłe z tradycji teatru alternatywnego  Cieszyńskie Studio Teatralne  (późniejsza nazwa Teatr CST)<ref>Strona internetowa Teatru CST: http://teatrcst.pl/   (dostęp: 29. 12. 2018).</ref>, założone i kierowane  przez  aktora Bogusława Słupczyńskiego. Członkowie CST (uczniowie cieszyńskich szkół ponadgimnazjalnych, studenci  Filii Uniwersytetu Śląskiego w Cieszynie) wyłonieni zostali z osób przynależnych do działającej w COK–DN  sekcji teatralnej, nad którą  Słupczyński sprawował  opiekę pedagogiczną i artystyczną.  Poszukiwania teatralne członków CST, sięgające (między innymi) do źródeł kultury ludowej (artystyczna eksploracja bieszczadzkich i podlaskich wiosek), do potencjału kulturowego pograniczy (polsko-czeskiego, polsko-ukraińskiego), owocujące spektaklami i licznymi projektami,  pozostawały w ścisłym związku z działalnością założonego w 2002 roku przez B. Słupczyńskiego Stowarzyszenia na Rzecz Odnowy i Współistnienia Kultur  „Sałasz”. Na przestrzeni piętnastu lat działalności Cieszyńskiego  Studia Teatralnego/  Teatru  CST  zrealizowano takie spektakle, jak: …consummatum  est!  (na podstawie Tragicznych dziejów Doktora Faustusa  Christophera Marlowe’a), Wschodzenie (na motywach II i IV części  Dziadów Mickiewicza; prem. styczeń 2002 roku  w Teatrze im. A. Mickiewicza), Drogę żywiecką, Kavkazkij Priviet,   Bolko Kantor, Miasteczko, Historię konia, Parady damsko-męskie, Russkij ostrov, Szlemiel, Love Artura Pałygi. (Wszystkie tytuły w reżyserii B. Słupczyńskiego). Najsłynniejsze i najbardziej uhonorowane nagrodami  było Wschodzenie  (nagroda główna – OFFEUSZ dla najlepszego teatru nurtu off na Międzynarodowym Festiwalu Teatralnym „Malta 2003”, I nagroda na II Ogólnopolskim Festiwalu Małych Form Teatralnych w Chodzieży,  Grand Prix na IV Ogólnopolskim Festiwalu Teatrów Niezależnych w  Ostrowie Wielkopolskim), zagrano je także  na  Scenie Teatru Narodowego – Teatrze Małym w Warszawie.  Cieszyńskie Studio Teatralne  uczestniczyło wielokrotnie w Międzynarodowym Festiwalu Teatralnym  „Na Granicy”/„Bez Granic”, w tym  zorganizowało (wraz ze Stowarzyszeniem „Sałasz” ) w ramach XX Międzynarodowego Festiwalu Teatralnego „Bez granic” – „Festiwal OFF – sceny alternatywne”. Teatr ze swymi spektaklami brał udział (między innymi) w Festiwalu Teatralnym w Pradze „Next Wave – Następna Fala” (2000), w konferencji „Europa Forum” w Lucernie w Szwajcarii (2004).  CST był również  organizatorem spotkań naukowych dotyczących materii teatru i  historii pograniczy, paneli dyskusyjnych,  warsztatów, wystaw, koncertów, projekcji filmowych, spektakli gościnnych nadto jasełek i spotkań karnawałowych<ref> Szerzej na ten temat: M. Serafin,  10 lat istnienia Teatru – Studia CST, „Wiadomości Ratuszowe”  2010, nr 19, s. 8–9. </ref>. Dodać należy, iż w latach 2001–2004  funkcjonował, najpierw jako staż CST, potem jako samodzielny zespół – Teatr im. Józefa Korbowskiego  (grupę  tworzyli cieszyńscy studenci oraz licealiści),  którego przedsięwzięcia były pokazywane w Cieszynie i poza nim. Zespół wystawił Kurkę Wodną Witkacego , „Iwonę, księżniczka Burgunda” W. Gombrowicza  oraz „Tango” S. Mrożka.  Teatr CST  zakończył swą działalność  3   stycznia 2016 roku. 

W grudniu 2010  roku  z inicjatywy Brytyczyka Johna Whitewooda (dramaturga) spektaklem Zupełnie Inna Bajka, skierowanym do dorosłych,  rozpoczęła działalność   w  Cieszyńskim Ośrodku Kultury – Domu Narodowym  Grupa Baj(k)arze – amatorski teatr dorosłych, mieszkańców Cieszyna,  dla których  praca nad spektaklem (autorem wszystkich sztuk o charakterze komediowym założyciel grupy, tłumaczem Lucyna Krzanowska)  stanowiła  formę wzbogacenia życia swojego i innych.  Spektakle „Bajkarzy” były  nowoczesnymi widowiskami nawiązującymi do ponadczasowej konwencji Teatru Szekspirowskiego. Zespół  występował także na Zaolziu  (miedzy innymi na „Melpomenach” w Wędryni). Jesienią  2018 roku  dziewięcioosobowa grupa teatralna, której członków „łączy wspólna pasja, chęć ćwiczenia, miłość do teatru oraz pozytywna fala szaleństwa”<ref>http://www.domnarodowy.pl/2017/02/23/scena-otwarta/  (dostęp: 19.12.2018). </ref>,  przyjęła nazwę Scena Otwarta  (uzasadnienie na stronie Cieszyńskiego Ośrodka Kultury – Domu Narodowego, który nadal sprawuje pieczę nad zespołem:  „Skąd ta nazwa? Po pierwsze, ponieważ jesteśmy stale otwarci na nowe osoby. Po drugie, bo gramy na scenie otwartej”)<ref> Tamże.</ref>.

Na mapie teatralnej Cieszyna odrębną artystyczną jakość stanowią wystawiane w Teatrze im. A. Mickiewicza  projekty teatralno-taneczne (spektakle, musicale)  przygotowywane przez Fundację STER w Cieszynie oraz przez powstałą w 2005 roku cieszyńską Szkołę Tańca Pe De Be. Zespół ma charakter wielopokoleniowy,  zrzesza ponad stu uczestników – dzieci, młodzież szkół średnich, studentów oraz dorosłych. Autorką projektów jest prowadząca Szkołę, zarazem prezes Fundacji, choreografka Izabela Tymich. D tej pory zespół przygotował dziewięć spektakli i jedenaście musicali (w tym Czarodziejską  lampę z okazji 10-lecia  szkoły tańca PeDeBe)<ref>Zob. https://wiadomosci.ox.pl/bolywood-na-jubileusz,43548  (dostęp: 20.12.2018).</ref> w czterdziestu sześciu wystawieniach, które łącznie obejrzało blisko 30  tys. widzów. 

W Cieszynie  spotykamy się również z nurtem  amatorskiego teatru religijnego.  Od  1975 roku przy  Parafii Św. Elżbiety funkcjonuje Zespół Teatralny,  kierowany przez siostrę Jadwigę Wyrozumską ze Zgromadzenia Sióstr Elżbietanek (powstała wówczas schola dziecięco-młodzieżowa „Radość”, która w 1979 roku przygotowała sztukę  Bernadeta).  Od zarania celem prymarnym  grupy  jest przybliżenie prawd Ewangelii<ref> Strona internetowa Amatorskiego Zespołu Teatralnego Parafii Św. Elżbiety w Cieszynie: http://www.zespol-teatralny.eu/index.php/misterium-mki-paskiej (dostęp: 15. 12. 2018).<ref>.  Niemalże stu pięćdziesięcioosobowy  zespół  ma charakter wielopokoleniowy (dorośli, młodzież, dzieci),  tworzą go ludzie rozmaitych profesji ze wszystkich cieszyńskich parafii.  Teatr ma w swym repertuarze trzy widowiska charakterystyczne dla tradycyjnego teatru parafialnego,  adresowane do odbiorców w każdym wieku: Misterium Męki Pańskiej  (od 1984),  Jasełka tradycyjne  (od 1986 )  i Gościa oczekiwanego  Zofii Kossak-Szatkowskiej (od 1987).  Na scenie Teatru im. A. Mickiewicza  można oglądać je od roku 1990 (Jasełka, Misterium) i 1994 (Gościa oczekiwanego). Poszczególne przedstawienia grane są przez  kilka dni (Gość w listopadzie, Jasełka i  Misterium stosownie do roku liturgicznego),  zawsze przy nadkompletach na widowni (Jasełka tradycyjne co roku ogląda kilka tysięcy osób przyjeżdżających  nieraz z bardzo odległych miejscowości, w tym zaolziańskich). „Wielu mieszkańców regionu  [i spoza regionu – M.P.] oglądanie i przeżywanie tych niezwykłych przedstawień włączyło w krąg tradycji rodzinnych obejmujących już kolejne pokolenia”<ref>(K.G.), Teatr niezwykły, „Śląsk  Cieszyński” 2000, nr 3-4, s.12.</ref>  – czytamy w artykule powstałym  z okazji  25-lecia zespołu.  Zdanie to nie straciło na aktualności, tak jak i  kolejne, wskazujące na wspólnotowość wszelkich poczynań: „zdumiewa  i buduje zgodna praca całych rodzin. Nie tylko udział w przedstawieniach, ale również wszelka pomoc przy budowie dekoracji, tworzeniu kostiumów i rekwizytów jest w tym teatrze tak samo ważna”<ref> Tamże.</ref>, a „[…] próby i występy są wielkim przeżyciem dla ich członków”<ref> J. Uchyła-Zroski, Znaczenie tradycji Bożego Narodzenia w przekazie wartości międzykulturowych, w: Dialog bez Granic. Dialogue without Borders. Dialog bez Hranic, T.III, red. W. Korzeniowska, A. Murzyn, H. Lukášová-Kantorková,  Kraków 2008, s. 63.</ref>.  „Charakterystyczny dla cieszyńskich jasełek jest ich niepowtarzalny scenariusz, wykorzystujący szereg elementów regionalnych oraz twórczość  artystyczną samych cieszynian. Należy do nich poezja Beaty Sabath czy Lucyny Jabłońskiej”<ref> Strona internetowa Amatorskiego Zespołu Teatralnego Parafii Św. Elżbiety w Cieszynie: http://www.zespol-teatralny.eu/index.php/jaseka-tradycyjne     (dostęp: 15. 12. 2018).</ref>. W efekcie  materię  scenariusza Jasełek tworzą  fragmenty pochodzące z Biblii umiejętnie  zespolone z elementami kultury Śląska Cieszyńskiego.  W realizacji Misterium Męki Pańskiej  „wszystko [natomiast – M.P.] odbywa się w zgodzie z przekazem Ewangelii – nie  ma tu miejsca na fantazję, fikcję, swobodne komponowanie scen. Uwagę widza przykuwają […]  kostiumy i oryginalne rekwizyty przywiezione z Ziemi Świętej. Istotnym walorem przedstawienia jest muzyka Wojciecha Kilara”<ref>A. Świeży-Sobel, „Gość Niedzielny”. Cyt.za:  strona internetowa  Amatorskiego Zespołu Teatralnego Parafii Św. Elżbiety w Cieszynie: http://www.zespol-teatralny.eu/index.php/misterium-mki-paskiej (dostęp: 15.12. 2018).</ref>.  Reżyserem wszystkich   spektakli  jest s. Jadwiga Wyrozumska.  W 2000 roku grupa włączona została do „Europasji” – Stowarzyszenia Europejskich Zespołów Męki Pańskiej. Uczestniczyła w I Międzynarodowym festiwalu „Pasja 2000”, a w  kwietniu 2016 roku  była gospodarzem  XXXII Międzynarodowego Kongresu EUROPASJA 2016 – CIESZYN  (w mieście gościło niemalże dwieście pięćdziesiąt przedstawicieli zespołów teatralnych z 14 państw wystawiających Misteria Pasyjne; integralną częścią Kongresu było, wysoko ocenione przez jego uczestników, cieszyńskie Misterium Męki Pańskiej)<ref>Na ten temat: zob. http://www.www.cieszyn.pl/?p=articlesShow&iArticle=9456 (dostęp: 15. 12. 2018).</ref>.  Teatr  kilkakrotnie nagradzano,  w tym  nagrodą im. Wojciecha Korfantego (2002), Śląską Nagrodą im. Juliusza Ligonia (2008), a także uhonorowano  dyplomem za osiągnięcia w upowszechnianiu kultury teatralnej  w ramach XXXVII Ogólnopolskiego Konkursu „Bliżej Teatru” (2004).

Cieszyn jest miastem akademickim, stąd nieobcy jest mu nurt  teatru  studenckiego. W 1987 roku rozpoczął działalność  Teatr "ESPACE", związany  wpierw  z Kołem  Sympatyków Kultury Francuskiej jako  Scena Studencka KSKF  (1985),  a  następnie Ośrodkiem Alliance Francaise  przy Filii Uniwersytetu Śląskiego w Cieszynie.  Teatr zainaugurował  pracę  adaptacją sceniczną  bajek La Fontaine`a  (spektakl Fables).  Także kolejne spektakle przygotowano  w oparciu o poezję i prozę wielkich twórców francuskich:  A propos d`Apollinaire, Król umiera czyli ceremonie według  E. Ionesco (spektakl zaprezentowano między innymi  na Międzynarodowym Festiwalu Teatralnym „Na Granicy”), Wyspa rozumu albo ludziki według P. Marivaux, Niedokończona symfonia, Walka wewnętrzna według  M. Hemara (w wersji francuskiej, w tłumaczeniu J. Pierre Darcel`a), Le piéton d`en l`air na podstawie sztuk Ionesco. Wystawiono także A propos de Gombrowicz. Autorką adaptacji i  reżyserem wszystkich spektakli była Jolanta Wozimko, aktorami zaś uczniowie Nauczycielskiego Kolegium Językowego w Cieszynie oraz studenci Filii UŚ. Teatr "ESPACE" działał do końca lat 90. W 1987 roku przy cieszyńskim Ośrodku AF powstał także teatrzyk dziecięcy, jako jedna z form ekspresji językowej. Dzieci przygotowały kilka interesujących spektakli, między innymi  przedstawienie oparte na motywach Małego Księcia. 

W latach 1999–2015  w  cieszyńskim ośrodku akademickim  funkcjonowała  jako szczególna  forma kształcenia animatorów kultury w zakresie sztuki teatru „Scena Szkolna”  Filii Uniwersytetu Śląskiego / „Scena Studencka” Uniwersytetu Śląskiego – teatr studentów animacji społeczno-kulturalnej. Najpierw adresatem premier  przygotowywanych przez studentów III roku ASK pod kierunkiem prowadzącej przedmiot „Organizacja i reżyseria widowisk” Ewy Tomaszewskiej (zarazem reżysera przedstawień i autorki scenariuszy) była cieszyńska społeczność akademicka,  z czasem „Scena Studencka” rozszerzyła swoją działalność i zaczęła również przygotowywać spektakle oraz eksperymenty teatralno-pedagogiczne dla dzieci i młodzieży cieszyńskich placówek edukacyjnych.  Ogółem w ramach Sceny „Szkolnej”/”Studenckiej” powstało 31 przedstawień (w tym widowiska lalkowe, słuchowiska) reprezentujących (zgodnie z założeniem prowadzącej) „różne formy i różne sposoby myślenia teatralnego”<ref> Zestawienie spektakli z lat 1999–2006: E.Tomaszewska, „Scena szkolna” UŚ w Cieszynie – funkcje warsztatów teatralnych w nauczaniu studentów ASK, w: Upowszechnianie kultury – wyzwaniem dla współczesnej edukacji kulturalnej, red. K.Olbrycht, E. Konieczna, J.Skutnik, Toruń 2008, s. 314. </ref>.  Niektóre były pokazywane poza Cieszynem (i honorowane nagrodami): Ptam według  Krystyny  Miłobędzkiej (1999) na Biennale Sztuki dla Dziecka w Poznaniu, Res Publica (2001) na Ogólnopolskim Festiwalu Teatrów Studenckich „Teatrum Orbis Terrarum” w Olsztynie (III nagroda oraz nagroda publiczności),  Kaczka i Hamlet Jana  Dormana (2003) i Młynek do kawy według  K.I.Gałczyńskiego (2006) w Teatrze Dzieci Zagłębia w Będzinie, Daj się uświadomić! Na podstawie  Ferdydurke W. Gombrowicza (2007) na I Festiwalu Teatralnym im. Jana Dormana w Będzinie, Ptak według J.Szaniawskiego (2008) w Kartuzach na zaproszenie  Powiatowego  Ośrodka  Doradztwa i Doskonalenia Nauczycieli.  „Scena Studencka spełniała wiele różnych celów. Oprócz funkcji edukacyjnej dającej szansę weryfikacji teoretycznej wiedzy w praktyce, była też przestrzenią integracji środowiska studenckiego ponieważ pierwszą publicznością byli studenci wszystkich lat i kierunków”<ref> E. Tomaszewska, Ubogacająca funkcja sztuki na podstawie Sceny Studenckiej Uniwersytetu Śląskiego w Cieszynie, referat wygłoszony na Międzynarodowej  Konferencji „Edukacja kulturalna a kapitał społeczny”, zorganizowanej 23.11.2018 roku we Wrocławiu przez Wrocławskie Centrum Twórczości Dziecka.</ref>.

W obszarze polskojęzycznego amatorskiego  ruchu  teatralnego w  Czeskim Cieszynie wyróżnić można  dwa podstawowe nurty: teatr małych form scenicznych  i teatr szkolny.  Do szeroko rozumianego kręgu teatru małych form, którego wyznacznikiem jest twórczy stosunek realizatorów do materii teatru, wykorzystywanie własnych tekstów, komponowanie muzyki do poszczególnych przedstawień, realizacja spektakli autorskich, przynależały  nieistniejące już: Teatrzyk ZG PZKO  w  Czechosłowacji  oraz Teatr im. majora Szmauza<ref> Na temat działalności  obu grup teatralnych: Vrchovský L., Teatrzyk ZG PZKO a Teatr imienia majora Szmauza aneb domácí a přece polská inspiracje.   
http://www.amaterskedivadlo.cz/main.php?data=txt&id=10241 (dostęp: 28. 12. 2018).</ref>. Pierwszy z wymienionych  działał  w latach 1976–1982, drugi  na przestrzeni lat 1983–2000. Teatrzyk  ZG PZKO, pod kierunkiem  Karola Suszki i Marka  Mokrowieckiego,  przy współpracy Aleksandry Humel oraz  poety i  prozaika  Wilhelma Przeczka,  zrealizował  łącznie dziewięć programów. W repertuarze zespołu znalazły się, między innymi, licznie nagradzane (w Czechosłowacji i w Polsce) Przygody Sindbada Żeglarza według B. Leśmiana, Przednówek  P. Kubisza oraz programy poetyckie oparte na tekstach miejscowych poetów (zwłaszcza W. Przeczka) Stworzenie własnego języka wypowiedzi artystycznej, umowność znaków i luźna struktura przedstawień sprawiła, iż „w swoim środowisku   budził kontrowersje  i miał więcej przeciwników  niż  zwolenników […],  osiągnął  wysoki poziom  artystyczny, mimo że jego działalność była nieregularna”<ref> A. Humel, Teatrzyk ZG PZKO, w: Leksykon PZKO, red. M. Radłowska-Obrusnik, O. Toboła, Czeski Cieszyn 1997, s. 238–239.</ref>. Zainicjował „Melpomenki” – doroczny przegląd zespołów małych form scenicznych. Teatrzyk ZG PZKO był uczestnikiem  niemalże wszystkich edycji  Cieszyńskich Spotkań Teatrów Małych Form – TEMAFOR.  Do sukcesów Teatrzyku ZG PZKO  nawiązywał Teatr im. majora Szmauza, założony  w 1983 roku przy Miejskim Kole PZKO  w Trzyńcu. Przygotował on,  miedzy innymi, takie spektakle, jak: Lokomotywa  J. Tuwima, Przygody Koziołka Matołka K. Makuszyńskiego  (oba zaprezentowane zostały w gmachu Filii [[Uniwersytet Śląski|Uniwersytetu Śląskiego]] Cieszynie w 1986 roku), Marx International (autorski projekt zespołowy).  W 1991 roku Teatr usamodzielnił się zakładając w Czeskim Cieszynie Gminę Artystyczną im. majora Szmauza, z którą współpracę podjął profesjonalista w zakresie teatru,  reżyser Janusz Klimsza.  Pod  jego kierunkiem zespół przygotowywał spektakle w języku polskim:  Kometę B. Schulza  i w języku czeskim: Lekarza wiejskiego (Venkovský lékař)  F. Kafki  (spektakl zagrano w Cieszynie dla słuchaczy Letniej Szkoły Kultury i Języka Polskiego). Teatr im. majora Szmauza był wielokrotnie nagradzany na przeglądach teatrów nieprofesjonalnych, uhonorowany został również  przez międzynarodowe jury  VI Międzynarodowego Festiwalu Teatralnego „Na Granicy” (1996, spektakl Kometa). Występował z dużym powodzeniem w Austrii, Francji, Słowacji i Polsce. Gmina Artystyczna była organizatorem kilku edycji Przeglądu Teatrów Nieprofesjonalnych „Inc-y-dent na hg-ranic-iy”<ref> Szerzej na temat działalności Teatru im. majora Szmauza zob. T. Lazorčáková, J. Roubal,  K netradičnímu divadlu na Moravĕ a ve Slezsku 60. – 80. let dvacátého století, Praga 2003,  s. 163–164. </ref>. 

W obszarze nurtu teatru szkolnego bezsprzecznie najciekawsze jest Szkolne Kółko Alternatywnych Prezentacji Artystycznych = SZKAPA, utworzone w 1997 roku  przez uczniów i pedagogów Polskiego  Gimnazjum im. Juliusza Słowackiego w Czeskim Cieszynie. Od początku  grupą kieruje Władysław Kubień – nauczyciel wychowania plastycznego i języka polskiego. W 1999 roku SZKAPA zgłosiła swój akces do Polskiego Towarzystwa Artystycznego „Ars Musica” (z siedzibą w Czeskim Cieszynie). W swoim dorobku artystycznym grupa  ma szereg samodzielnych spektakli, w tym  oparte na miniaturach  dramatycznych  z tomiku Teatrzyk  Zielona Gęś  K. I. Gałczyńskiego.  SZKAPA skłania się w kierunku teatru przedmiotu, z racji na uniwersalny charakter przekazu<ref> Zob. http://www.arsmusica.cz/polish/szkapa.htm (dostęp:   30. 12. 2018).</ref>. Występowała na „Melpomenkach”  i na  Międzynarodowym Festiwalu Teatralnym „Na Granicy”/”Bez Granic”. Grała w   Polsce (między innymi  w  Chorzowie), w   Austrii i  Niemczech.

==Festiwale  teatralne, przeglądy, spotkania==

Doniosłą rolę w życiu teatralnym Cieszyna i Czeskiego Cieszyna odgrywają festiwale i przeglądy, także spotkania – zarówno profesjonalistów, jak i amatorów.  Zwłaszcza po 1989 roku. W tym przedsięwzięcia międzynarodowe,  jako najpełniej realizujące ideę dialogu sąsiadujących teatralnych kultur i  dialogu dwóch różnojęzycznych miast, podejmowanego ponad granicami.

Przed 1989 rokiem swego rodzaju ewenementem nie tylko na mapie kulturalnej Śląska Cieszyńskiego, ale i całego ówczesnego [[Województwo bielskie|województwa bielskiego]],  był Ogólnopolski Festiwal pn. Cieszyńskie Spotkania Teatrów Małych Form – TEMAFOR  (1975–1981, 1983). Zainaugurowany w 1968 roku jako Festiwal Małych Form Teatralnych,  z rokiem 1975 (21–23 XI;  obowiązująca  podówczas nazwa: Ogólnopolski  Festiwal Teatrów Małych Form „Konfrontacje”) stał się imprezą cykliczną, organizowaną w październiku lub listopadzie  (ostatnia – ósma edycja 16–17 grudnia  1983 roku ) przez Międzyzakładowy Dom Kultury „Włókniarz” (1975–1978; dyrektora placówki K. Doktora uznać  należy za głównego  inspiratora Cieszyńskich Spotkań ), Miejski Dom Kultury w Cieszynie (1978), Cieszyńskie Centrum Kultury (1979–1981,  1983)  oraz  Zarząd Główny  Związku Zawodowego Pracowników Przemysłu Włókienniczego, Odzieżowego i  Skórzanego w Łodzi, przy wsparciu Urzędu Miejskiego w Cieszynie. TEMAFOR  pomyślany został jako forma konfrontacji amatorskich zespołów teatralnych (kabaret, teatr poezji, teatr faktu, teatr jednego aktora, pantomima) działających w różnych regionach kraju (każde województwo miało  na festiwalu swoich reprezentantów, wytypowanych przez Wojewódzkie Domy Kultury) i w różnych środowiskach (szkolnych, studenckich, robotniczych). Co ważne –w poszczególnych edycjach Cieszyńskich Spotkań  (1976–1981) uczestniczył z niemalże wszystkimi swoimi programami  Teatrzyk ZG PZKO  (przedstawił między innymi: Rzecz o Kozubowej, czyli 976 m n.p.m., Drumlę i Przygody Sindbada Żeglarza  za które otrzymał  nagrody), a także  inne zaolziańskie teatry amatorskie. Celem przedsięwzięcia była „ogólna wymiana doświadczeń zespołów biorących udział w spotkaniach, jak  również prezentacja aktualnych tendencji w amatorskim ruchu artystycznym”<ref>Regulamin Cieszyńskich  Spotkań Teatrów Małych Form – TEMAFOR 79   [zasoby archiwalne Cieszyńskiego Ośrodka Kultury – Domu Narodowego]. </ref>. TEMAFOR  miał  charakter konkursowy<ref>W 1968 roku laureatem I nagrody został  krakowski kabaret „Anawa” z Markiem Grechutą, zdobywcą drugiego miejsca był kabaret „Andrus”.</ref> (w jury zasiadali reżyserzy scen profesjonalnych, krytycy teatralni, między innymi Irena T. Sławińska, animatorzy kultury).  Podczas każdej z dziewięciu (licząc festiwal z roku 1968)  edycji Cieszyńskich Spotkań Teatrów Małych Form  występowały  profesjonalne teatry  (Teatr Stary im. H. Modrzejewskiej, Teatr STU  z Krakowa) i kabarety („Jama Michalikowa”, „Piwnica pod Baranami” z Krakowa, ‘Elita” z Wrocławia, „60 minut na godzinę”),  odbywały się spotkania z  literatami (w 1981  roku ze Zbigniewem Herbertem)  oraz warsztaty teatralne dla uczestników Spotkań  i instruktorów teatralnych, nadto okolicznościowe wystawy. „Cieszyńskie Spotkania Teatrów Małych Form – TEMAFOR  […] były najpoważniejszym zamierzeniem artystycznym w mieście tej [ siódmej – M.P.] dekady”<ref>S. Król, Z dziejów instytucji kultury  działających w Domu Narodowym w latach 1956–2000…,  s. 66.</ref>. Zyskały renomę w skali całego kraju.  Nawiązaniem do  nich  były,   zorganizowane  w maju 1989 roku w Cieszyńskim Centrum Kultury, „Teatralne Prezentacje Młodych”, na które zaproszono także polskojęzyczne amatorskie zespoły teatralne z Zaolzia. 

Cykliczną imprezą teatralną po czeskiej stronie Olzy, na której mogły wystąpić nieprofesjonalne grupy teatralne z Cieszyna,  były „Melpomenki” odbywające się niemalże równolegle do Cieszyńskich Spotkań Teatrów Małych Form (pierwsza edycja w 1976 roku), lecz o znacznie dłuższej żywotności (ostatnie w roku 1994)<ref>Od 2014 roku w miejscowości Wędrynia  na Zaolziu odbywają  się – jako kontynuacja  „Melpomenek” – „Melpomeny”, w których biorą udział teatry Miejscowych Kół PZKO oraz goście z polskiej części Śląska Cieszyńskiego   oraz –okazjonalnie – Polski Teatr Ludowy ze  Lwowa.</ref>.  Nazwą tą przyjęło się określać  organizowany przez Zarząd Główny PZKO doroczny przegląd amatorskich  zaolziańskich  zespołów małych form scenicznych (estrada, kabaret, teatr faktu, teatr jednego aktora, teatr lalki i aktora,  pantomima, teatr propozycji, teatr poetycki), odbywający się w różnych miejscowościach Śląska za Olzą  (do samego Czeskiego  Cieszyna „Melpomenki” zawitały zaledwie dwukrotnie – w 1980 i 1994 roku). Przez wiele lat opiekę artystyczną i organizacyjną nad przeglądem sprawowali reżyserzy profesjonaliści: K. Suszka i M.  Mokrowiecki. Przedsięwzięcie miało swoją stałą wierną publiczność, przyznającą główną nagrodę: melpomenkowy „Laur”. Laureat  uczestniczył w podobnych przeglądach w Czechosłowacji/ Republice Czeskiej i w Polsce<ref>Zob: Melpomenki, w: Leksykon PZKO… s. 135.</ref>. Od 1986 roku na „Melpomenki” zapraszane były również czeskie i słowackie grupy alternatywne. W  październiku 1980 roku  „TEMAFOR” i „Melpomenki” przebiegały jednocześnie w obu Cieszynach, co miało swoje organizacyjne i artystyczne konsekwencje – te same spektakle przemiennie prezentowano w obu granicą przedzielonych miastach.  Zatem już na przeglądach  zespołów małych form scenicznych dochodziło do spotkania ościennych kultur teatralnych.

W dniach 12–19 listopada  1989 roku odbyły się w Teatrze im. A. Mickiewicza w Cieszynie (i w Teatrze Polskim w Bielsku-Białej) I Spotkania Polskojęzycznych Zespołów Teatralnych, działających poza Polską. U genezy Spotkań, zorganizowanych przez Teatr Polski, wojewodę bielskiego i Towarzystwo Łączności z Polonią Zagraniczną „Polonia”, stała „naturalna potrzeba przezwyciężenia istniejących dotychczas  [tj. do jesieni 1989 roku – M.P.] ograniczeń i nawiązania kontaktu z tymi, dla których język polski jest  w sztuce teatru nie tylko naturalną formą komunikacji językowej, lecz przede wszystkim sposobem manifestacji własnej tożsamości narodowej”<ref>A. Linert, Teatr Polski w Bielsku-Białej 1945–2000… s. 148.</ref>. W czasie festiwalu zaprezentowały się cztery pozakrajowe zespoły polskojęzycznie – dwa  z Wilna (Polski Teatr Ludowy i  Polski Zespół Teatralny),   jeden ze Lwowa (Polski Teatr Ludowy) oraz Scena Polska Těšínského divadla. „Organizując Spotkania zakładano, że staną się one wyrazem szeroko rozumianej pomocy dla zaproszonych zespołów”<ref>D. Chamczyk, Między  spotkaniem   a imprezą,  „Kultura  Niezależna”  1990, nr 58, s.109.</ref>. Spotkania, pomimo pierwotnych zamierzeń organizatorów (miały odbywać się  cyklicznie co dwa lata), były inicjatywą jednorazową.  Ale  cenną – „po raz pierwszy społeczeństwo polskie miało okazję się przekonać, że polska mniejszość narodowa, zarówno w Wilnie, jak i we Lwowie, nie tylko istnieje, ale i tworzy własną kulturę”<ref>A. Linert,  Teatr Polski w Bielsku-Białej 1945–2000… s. 148.</ref>.

Na polsko-czeskim pograniczu w mikroregionie Śląska Cieszyńskiego bezsprzecznie najważniejszą, najdonioślejszą formę aktywności teatralnej w obszarze organizowania  festiwali stanowi zrodzony w następstwie Jesieni Ludów` 89 Międzynarodowy Festiwal Teatralny „Na Granicy”/ Mezinarodní divadelní festival „Na hranici”, od 2004 roku Międzynarodowy Festiwal Teatralny „Bez granic”/ Mezinarodní divadelní festival „Bez hranic”<ref>Szczegółowo na temat Festiwalu: zob. M. Pindór,  Polsko-czeskie i polsko-słowackie kontakty teatralne. Cieszyn – Český Tĕšín  1945–1999,  Katowice 2006, s. 190–240, 265–274; Taż,  Od przestrzeni absurdu do przestrzeni wolności. XX lat Międzynarodowego Festiwalu   Teatralnego „Na Granicy”/ „Bez granic”, w: Obywatele  dyplomaci. Solidarność Polsko- Czesko-Słowacka w Cieszynie i Bielsku-Białej, red. M. Kaute, J. Okrzesik,  Bielsko-Biała 2009, s. 73–84; Taż, Teatr czeski w Cieszynie (1891–2011). Zmienna obecność…, s.  183–188.</ref>. Specyfiką Festiwalu są jego uwarunkowania polityczno-społeczne. Wyprzedził on, a później twórczo spożytkował,  międzynarodowe polsko-czeskie traktaty polityczne i układy kulturalne, konwencje o małym ruchu granicznym, umowy euroregionalne, regionalne i lokalne, wejście państw Europy Środkowej w struktury Unii Europejskiej,  w strefę Schengen. Od samego zarania  wpisuje się zatem odbywający się w obu Cieszynach Międzynarodowy Festiwal Teatralny w uruchamianie europejskich procesów integracyjnych na polsko-czeskim pograniczu  w Cieszyńskiem,  jest nader cennym, co istotne –  wspólnym – wkładem Cieszyna i Czeskiego Cieszyna w kulturę zjednoczonej Europy wolnych narodów.

Powstał wiosną 1990 roku  za przyczyną cieszyńskiego środowiska Solidarności  Polsko-Czechosłowackiej (nadal głównego organizatora przedsięwzięcia)<ref>Od lutego 1992  roku zmiana nazewnictwa  stowarzyszenia na:  Solidarność Polsko-Czesko-Słowacka.  Oddział Regionalny Bielsko-Cieszyn. Od  25 VIII 2002 r.  obowiązująca nazwa:  Solidarność Polsko-Czesko-Słowacka Oddział Regionalny w Cieszynie.</ref> oraz członków Forum Obywatelskiego (Občanské forum) w Czeskim  Cieszynie, przy  organizacyjnym wsparciu Cieszyńskiego Ośrodka Kultury – Domu Narodowego<ref>Na przestrzeni  lat w realizację Festiwalu bezpośrednio  zaangażowane były wiodące  instytucje kultury Cieszyna i Czeskiego Cieszyna:  Cieszyński Ośrodek Kultury – Dom  Narodowy i  Městské kulturní středisko / Kulturní a společenské ¬středisko „Střelnice” (Miejski Ośrodek Kultury/Ośrodek Społeczno-Kulturalny „Strzelnica” w Czeskim Cieszynie). W gronie organizatorów, a później współorganizatorów  przedsięwzięcia,  znalazły się Teatr im. A. Mickiewicza i Těšínské  divadlo. Do instytucji bezpośrednio zaangażowanych w organizację Festiwalu  okresowo przynależały, między innymi, Teatr Polski w Bielsku-Białej i Filia Uniwersytetu Śląskiego w Cieszynie. Dyrektorzy wymienionych instytucji kultury: Ladislav Slíva, Roman Rozbrój  — Těšínské  divadlo, Jerzy  Herma (COK-DN), Gertruda  Chowanioková (MKS/ KaSS „Střelnice”),  Marek Gaj — Teatr Polski w Bielsku-Białej  oraz rzecznicy SPCzS:  J. Kronhold, J. Mátl (1990) „zarządzali”  Festiwalem Teatralnym „Na Granicy” wspólnie. Od października 1996 roku do maja 2005  roku  dyrektorem generalnym Festiwalu „Na Granicy” / „Bez granic” ze strony polskiej był  Marian  Dembiniok – długoletni rzecznik Oddziału Regionalnego SPCzS Cieszyn – Bielsko-Biała,  od roku 2005 do  2009  – G.  Chowanioková,  ostatnie osiem edycji to czas dyrekcji Janusza Legonia.</ref>, „z potrzeby budowania mostów porozumienia w regionie, w którym jest to szczególnie potrzebne ze względu na skomplikowaną przeszłość i niekiedy żywe do dzisiaj stereotypy na temat sąsiadów”<ref>Strona internetowa Międzynarodowego Festiwalu Teatralnego „Bez Granic”:   http://borderfestival.eu. (dostęp: 30. 11.2018).</ref>, szerzej – z potrzeby wzajemnego  poznania się  Polaków, Czechów i Słowaków. Poznania,  które   – jak stwierdzali u zarania Festiwalu jego główni pomysłodawcy: Jerzy Kronhold z Cieszyna (poeta i  reżyser, jeden z  założycieli SPCz) oraz  Jakub Mátl (zm. 28. X. 1990)  z  Czeskiego Cieszyna (filozof, sygnatariusz Karty 77, członek OF) – doprowadza do uświadomienia sobie, że różnorodność to niezwykle cenna cecha życia społecznego”<ref> Mátl, J. Kronhold,  Słowo wstępne, w:  Festiwal Teatralny „Na Granicy” / Divadelní festival „Na hranici, red. J. Legoń, J. Mátl, Cieszyn – Český Těšín  1990. </ref>.  Pierwsza edycja  Festiwalu (25–26 V 1990) poświęcona została sztukom  Václava Havla (od  29 XII 1990 roku prezydenta Czechosłowacji),  przygotowanym na scenach polskich, czeskich oraz  słowackich  i odbyła się  pod jego osobistym patronatem.  Prezydent Havel skierował 24 maja 1991 roku  do organizatorów list, w którym napisał miedzy innymi:

::Idea festiwalu — wzmocnienie wzajemnych więzów kulturalnej i moralnej solidarności — jest bardzo sympatyczna i bardzo potrzebna. [...]. Wierzę, że w następnych latach festiwal będzie się rozwijał, wzmacniając i wzbogacając kulturalne kontakty obu państw<ref>„Myšlenka festivalu — posilování pocitu vzájemné kulturní a mravní solidarity — je sympatická a velice potře¬bná. [...] Doufám zároveň, že festival se bude v příštích letech rozvíjet, posilovat a obohacovat kulturní kontakty obou států”; list Vaclava  Havla zdeponowany został w zasobach archiwalnych  Stowarzyszenia Solidarność Polsko-Cze¬sko-Słowacka  Oddział Regionalny w Cieszynie. </ref>.  

Podczas tej edycji, oraz następnych, „czeski widz oglądał polskie przedstawienia, polski (za (z naszego terenu i RP) uczestniczył w przedstawieniach czeskich, czego dotychczas raczej nie praktykowano”<ref>K. Jaworski, Na granicy coś drgnęło, „Głos Ludu” 1990, nr 64.</ref>  – pisał w zaolziańskim „Głosie Ludu”  Kazimierz Jaworski.  

Festiwal organizowany jest  corocznie (z wyjątkiem 2016 roku)  wiosną (maj, czerwiec), rzadziej jesienią (październik) w obu granicznych miastach: Cieszynie i Czeskim Cieszynie (okazjonalnie w Bielsku-Białej, Zebrzydowicach, Piotrowicach k. Karwiny na Zaolziu, Ostrawie). Stanowi prezentację najciekawszych i najbardziej reprezentatywnych dzieł teatralnych trzech środkowoeuropejskich  kultur: polskiej, czeskiej i słowackiej,  od 1999 roku także węgierskiej. Na Festiwalu oprócz spektakli z państw Grupy Wyszehradzkiej pojawiają się nadto  przedstawienia i artyści z innych krajów europejskich (Austria, Niemcy, Ukraina,  Francja).

Podstawowym kryterium doboru spektakli była i niezmiennie jest ich jakość artystyczna. Pozostałymi są: kryterium reprezentatywności dla kultury teatralnej czterech narodów oraz  kryterium „transgraniczności” (przekraczania granic estetyk, konwencji i gatunków, myślenia o funkcjach teatru w społeczeństwie, granic mentalnych). Od 1993 roku Festiwal ma charakter konkursowy – najlepszemu przedstawieniu przyznawana jest nagroda „Złamany Szlaban/Zlomená hraniční závora”, w latach  1993–2010  przez  złożone z profesjonalistów polsko-czesko-słowackie jury  (w jego gronie wybitni krytycy teatralni, między innymi: Marta Fik,  Jerzy Koenig, Grzegorz Niziołek, Jacek Sieradzki),  od roku 2011  przez festiwalową publiczność.

W latach 1990–2018 pokazano w nurcie głównym (konkursowym) festiwalu  321 spektakli,  przygotowanych  przez 254 teatry instytucjonalne i pozainstytucjonalne: 172  polskie, 47 czeskich, 23 słowackie i 7 węgierskich oraz przez 5  zespołów teatralnych  spoza terytorium Polski, Czech, Słowacji i Węgier; przed zróżnicowaną  językowo publicznością zaprezentowało się ponadto 5 szkół  teatralnych. Z teatrów polskich na Festiwal zaproszono między innymi: z Warszawy — Powszechny, Studio, Ochoty, Rozmaitości, Zespół Janusza Wiśniewskiego, Teatr Lothe Lachmann Videoteatr „Poza”, Akademię Ruchu, Unię Teatr Niemożliwy, z Krakowa— Narodowy Stary Teatr, Scenę STU,  Teatr  KTO, Teatr 38,  Stowarzyszenie Teatr  Mumerus; z Wrocławia —  Teatr Współczesny, Teatr  Polski,  Teatr Pantomimy im. H. Tomaszewskiego, z Poznania  — Teatry: Nowy, Ósmego Dnia, Biuro Podróży, Strefę Ciszy, Teatr Animacji,  z Gdańska — Teatry: Wybrzeże, Ekspresji,  z Sopotu – Teatr Atelier; z Lublina — Scenę Plastyczną KUL, Provisorium, Kompanię Teatr, ze Szczecina  — Kanę, Teatr Współczesny, z Łodzi  — Teatr im. S. Jaracza, Teatr 77.  Ponadto na festiwalowym afiszu pojawiły się: Białostocki Teatr Lalek, Towarzystwo Wierszalin, Teatr „Okno” z Supraśla, Teatr 3/4 z Zusna, Teatr Wiejski Węgajty, Teatr im. St. I. Witkiewicza w Zakopanem, Teatr Stacja Szamocin, Stowarzyszenie Teatralne Puławy, Teatr Dramatyczny im. J. Szaniawskiego w Płocku, Teatr im. J. Szaniawskiego w Wałbrzychu, Teatr Polski z Bydgoszczy, Teatr im. H. Modrzejewskiej z Legnicy, jednoosobowy Teatr Ireneusza Krosnego. Nie zabrakło również reprezentantów Górnego Śląska: Teatru Rozry¬wki z Chorzowa, Teatru Śląskiego im. S. Wyspiańskiego,  Teatru Korez i Teatru Cogitatur  z Katowic.  W Cieszynie  wystąpiły, miedzy innymi, takie czeskie zespoły teatralne, jak: Státní divadlo z  Ostrawy,   Činoherní studio  z Ústí nad Labem, Studio  Gag Borise Hýbnera z Pragi, Divadlo loutek  z Ostrawy,  Národní divadlo  z Pragi,   Pražké Komorni divadlo – Divadlo Komedie, Klicperovo divadlo z Hradec Kralové,  nadto czeskie grupy alternatywne. Zaprezentowały się także teatry słowackie, w tym lalkarz Anton Anderle ze swoim tradycyjnym teatrem marionetek (Tradíčné  bábkové divadlo z Bańskiej Bystrzycy).

W 2015  roku  cała  oferta festiwalowa skierowana została  do widowni dziecięcej  (co znalazło swe odzwierciedlenie w nazwie: Festiwal Teatralny Bez Granic dla dzieci / Divadelní Festival Bez hranic pro dĕti),  w jego ramach odbył się Konkursowy Przegląd Teatrów Dziecięcych z Polski, Czech i Słowacji. Od  jedenastej edycji  Festiwalu obok jego nurtu głównego funkcjonuje nurt off , od 2008 roku pn.  Off Festiwal „Bez Granic”/ Off festival „Bez Hranic”. Wśród działań towarzyszących scenicznym prezentacjom wymienienia wymagają: akcje uliczne, happeningi, działania performatywne, spotkania z artystami,  warsztaty, czytanie  sztuk, spotkania poetyckie, wystawy, koncerty, projekcje filmowe, video instalacje,  gry miejskie, także  przedsięwzięcie pn. „Pociąg teatralny”, organizowane we współpracy z festiwalem Dream Factory w Ostrawie. 

Od zarania towarzyszy Festiwalowi naukowa refleksja teoretyczna, także krytyczna,  dookreślająca  prezentowaną w teatrach, placówkach kultury oraz w otwartej przestrzeni obu Cieszynów (także na granicznych mostach) panoramę polskiego, czeskiego, słowackiego i węgierskiego teatru: międzynarodowe konferencje naukowe, seminaria teatrologiczne, wykłady gościnne teatrologów  i bohemistów, debaty i  panele dyskusyjne z aktywnym  udziałem publiczności. W  2012 roku  zainaugurowano w ramach projektu „Inspiracje Havlowskie/Inspirace Havlem” nader cenny cykl paneli dyskusyjnych pn. „Dialogi Havlowskie/ Havlovské dialogy”. W paru przypadkach inicjatywy te pozostawiły trwały ślad – publikacje  naukowe. O wadze festiwalu  zaświadcza obecność na nim  9 października 1999 roku  (podczas jubileuszowej X edycji) ministrów kultury krajów  Grupy Wyszehradzkiej: Andrzeja  Zakrzewskiego (RP), Pavla  Dostala (RC) i Milana  Kňážko (RS). Wówczas to  polski minister kultury  oficjalnie uznał Festiwal Teatralny „Na Granicy” za  „naszą [polsko- czesko- słowacką- M.P.] przepustkę do wspólnej Europy wolnych narodów”<ref>Cyt. za: S. Bubin,  Festiwal Wyszehradzki, „Dziennik Zachodni” 1999, nr 242.</ref>. Do grona trzech ministrów dołączył w Czeskim  Cieszynie czwarty — minister kultury Węgier József Hámori. Tym samym jubileuszowy X Festiwal stał się „nieformalnie wiodącą imprezą państw Grupy Wyszehradzkiej”<ref>Tamże.</ref>. Nad Festiwalem honorowe patronaty sprawowali i sprawują ministrowie kultury, ambasadorowie, konsulowie. Festiwal zyskiwał i zyskuje finansowe wsparcie  z samorządowych, krajowych i międzynarodowych funduszy. Nie do przecenienia jest jego  funkcja kulturotwórcza – dał on między innymi początek Przeglądowi  Filmowemu  „Kino na Granicy”  (1999 – nadal),  „stał się też inspiracją dla międzynarodowych działań, takich jak Święto Trzech Braci, Dekada Muzyki Organowej, Chóralnej i Kameralnej czy Straszydła na Zamku, bez których trudno dzisiaj wyobrazić sobie kalendarz kulturalny Cieszyna i Czeskiego Cieszyna”<ref>Strona internetowa Międzynarodowego  Festiwalu Teatralnego „Bez Granic”:  http://borderfestival.eu. (dostęp: 30. 11.2018).</ref>. Festiwal Teatralny „Bez Granic” jest  modelowym przykładem  zaangażowania powołującego go stowarzyszenia oraz  przedstawicieli regionalnego i lokalnego życia społeczno-kulturalnego, mieszkańców „małej ojczyzny” w proces budowania pozytywnych relacji międzynarodowych wbrew historycznym zaszłościom, polegający na przełamywaniu barier geopolitycznych, pokonywaniu wzajemnych uprzedzeń, negatywnych stereotypów i zbliżaniu się jednostek, grup społecznych wywodzących się z różnych państw.  W wymiarze regionalnym transgraniczny  Festiwal Teatralny „Bez Granic” integruje dwa Cieszyny, dwie przedzielone granicą części Śląska Cieszyńskiego: polską i czeską.

Idea budowania na polsko-czeskim pograniczu w Cieszyńskiem za pomocą teatru i sztuk pokrewnych ponadnarodowych mostów porozumienia i przyjaźni przyświecała również twórcom skierowanego do młodzieży Międzynarodowego Przeglądu Teatrów Nieprofesjonalnych „Inc-iy-dentT na  hg-ranic-iy” (sierpień 1992,  listopad, grudzień  1995– 2000).  Przegląd,  zorganizowany  po raz pierwszy w  1992 roku,   cykliczny charakter uzyskał w roku 1995,  ostatnia edycja miała miejsce w grudniu roku 2000.  Założeniem pomysłodawców  – Gminy  Artystycznej im. majora  Szmauza było  zapoczątkowanie „ na granicy” w Cieszynie i  Czeskim Cieszynie „nowej tradycji  spotykania się kultur, myśli, światów, a przede wszystkim ludzi – <<amatorów>>” teatru, artystów, plastyków, muzyków”<ref> Zob. Incident. Szmauz, red. K.Klimsza, Český Těšín  1998.</ref>. Impreza z założenia była festiwalem sztuk wszelakich  (z prymatem teatru) – prezentacjom nieprofesjonalnych grup teatralnych, pochodzących z różnych  kręgów kulturowych (Polska, Czechy, Słowacja, Austria, Japonia), towarzyszyły koncerty muzyczne i akcje plastyczne. Takie połączenie różnych form wypowiedzi artystycznej stawało się zaczynem artystycznego fermentu. Incydent miał  bowiem mieć (i niewątpliwie  miał) posmak prowokacji artystycznej. Na przegląd  zapraszane były sceny alternatywne, grupy eksperymentalne, teatry jednego aktora, pozostające poza obowiązującą praktyką teatralną, poszukujące własnych form wypowiedzi artystycznej. W latach 1992, 1995–2000  wystąpiło na „Incydencie”  21 teatrów: 13 z Republiki Czeskiej, 4 ze Słowacji, dwa z Polski, jeden  z Austrii i jeden z Japonii. Zagrały one 31 przedstawień.  W latach 1995–1996 „Incydent” zorganizowany został w obu Cieszynach,  jednakże pozostałe edycje  odbyły się już  tylko w lewobrzeżnym Cieszynie (Czeskim).

W Czeskim Cieszynie od listopada 2001 roku organizowany jest przez Těšínské divadlo  (pomysłodawcą przedsięwzięcia  dyrektor Td  Karola Suszka) regionalny Festival divadel Moravy a Slezska  (Festiwal Teatrów Moraw i Śląska). Stanowi on prezentację najlepszych przedstawień danego sezonu  powstałych w teatrach regionu obejmującego historyczne ziemie czeskiego Śląska i  północnych Moraw: w Ostrawie, Opawie, Novym Jičinie, Czeskim Cieszynie. Wyróżnik przeglądu stanowi coroczny  udział w nim studentów Konserwatorium  Janačka w Ostrawie. Niemalże każde edycja  Festiwalu znaczona jest obecnością teatru z  polskiej części Śląska (w listopadzie 2009 roku wystąpił Teatr Śląski z Katowic, podczas następnych edycji także Teatr Zagłębia z [[Sosnowiec|Sosnowca]]) oraz   zespołu teatralnego ze słowackiego  Martina. Festiwal Teatrów Moraw i Śląska anonsowany jest jako płaszczyzna spotkania artystów teatrów profesjonalnych z całego regionu morawsko-śląskiego z  artystami teatrów ze Słowacji i z Polski. Przedsięwzięcie od drugiej edycji ma charakter konkursowy, werdykt ustala czesko-polskie jury (Polskę przez kilkanaście edycji reprezentował prof. Emil Orzechowski).  Zatem  i ten czesko cieszyński Festiwal postrzegać należy w kategorii dialogu teatralnych kultur:  czeskiej, słowackiej i polskiej, stąd „nie może być on nigdzie indziej, jak tylko pod cieszyńskim niebem wyszehradzkim”<ref>Jiří P. Kříž. Cyt. za: 7. Festival divadel moravského Slezska,  Český Tĕšín  2007.</ref> (nie można się z tą opinią czeskiego krytyka teatralnego nie zgodzić). 

Koncepcja  Festiwalu  wyrosła nadto  z  przeświadczenia, że „dzięki stałej konfrontacji dokonań twórczych zespołów  działających w podobnych warunkach  ekonomicznych i społecznych będzie można  przyczynić się do uszlachetnienia ich linii repertuarowej, podniesienia poziomu inscenizacyjnego, zacieśnienia ich związków z lokalną, najbardziej im bliską, publicznością”<ref>K. Kaszper, Teatr potrzebny, „Głos Ludu“  23 XI 2004.</ref>. Integralną część przedsięwzięcia  stanowią  wystawy, w tym coroczna Wystawa Polskiej Książki pod patronatem Konsula Generalnego RP w Ostrawie i Polskiej Izby Książki. Festiwal spełnia funkcje:  poznawczą, edukacyjną, integrującą i inspirującą.  Nie przekroczył jednak (w sensie miejsc prezentacji) granicznej rzeki Olzy, terytorialnie ograniczony został do miasta Czeski Cieszyn.  Wpisany został jednak w obręb dużego  transgranicznego projektu animacyjnego „Ciesz się CIESZYNEM/ Tĕš Se TĚŠÍNEM”, realizowanego w obu Cieszynach od jesieni 2005 roku, a dotyczącego działań związanych z organizacją i promocją imprez oraz wydarzeń kulturalnych odbywających się po obu stronach Olzy. Ma także wierną grupę widzów z  Cieszyna.

==Podsumowanie==

Wobec rozmaitości opisywanych działań  tworzących mapę teatralną Cieszyna (i Czeskiego Cieszyna) po 1945 roku,  należałoby za Emilem Orzechowskim i Dariuszem Kosińskim powtórzyć iż „trudno o zwięzłe podsumowanie zebranych w haśle informacji”<ref>D. Kosiński, E. Orzechowski, Teatr polski poza Krajem, w: Encyklopedia Kultury Polskiej XX wieku. Teatr. Widowisko…,  s. 622.</ref>. 

Przywołane formy teatralnej aktywności  z jednej strony nie odbiegają  od  podstawowych  tendencji panujących w krajowym życiu teatralnym. Przykładowo w zakresie teatru amatorskiego lata sześćdziesiąte w Polsce to „spontanicznie [rozwijający się – M.P.] ruch młodzieżowych teatrów poezji”<ref> E. Orzechowski,  Teatry  amatorskie…, s. 264.</ref> i zespołów kabaretowych, który nie ominął również Cieszyna, „lata późniejsze znaczy prawdziwie samorodny ruch wszelkiego rodzaju teatrów alternatywnych”<ref>Tamże.</ref>,  też Cieszynowi nie obcy (choć nie co opóźniony w stosunku do centrów krajowej kultury).  Z  drugiej strony są  w Cieszynie i  Czeskim Cieszynie  podejmowane w obszarze działań teatralnych inicjatywy odrębne, unikatowe, a  wynikające ze specyfiki geopolitycznej miasta (miast), uwarunkowań historycznych oraz  polityczno-społecznych i kulturowych. Funkcjonowanie w lewobrzeżnym Cieszynie od ponad sześciu dekad profesjonalnego teatru polskich autochtonów pod jednym dachem z teatrem czeskim jest – powtórzyć należy to raz jeszcze – ewenementem w skali europejskiej. Spektakularny przykład innowacyjnych poczynań w obszarze kultury teatralnej stanowią przedsięwzięcia  o charakterze ponadnarodowym, mianowicie  polsko-czeskie projekty teatralne: międzynarodowe festiwale, przeglądy  i spotkania, dwujęzyczne inscenizacje, które stają się  nośnikami określonych postaw ludzi polsko-czeskiego pogranicza w Cieszyńskiem wobec zachodzących od 1989 roku zmian społeczno-politycznych  i które sprawiają, że na czas  ich trwania oba graniczne miasta: Cieszyn ( polski)  i Cieszyn Czeski  stają się jednym miastem, a właściwie transgranicznym dwumiastem, podejmującym – za sprawą sztuki teatru – konstruktywny dialog społeczno-kulturowy. Spośród funkcji  przez teatr w Cieszynie i Czeskim Cieszynie spełnianych wymienić zatem należy jako prymarną funkcję integrującą,  z nią zaś łączy się, a de facto ją poprzedza, funkcja  poznawcza  (za sprawą sztuki teatru poznają się wzajemnie narody, geograficznie, historycznie i językowo sobie bliskie). Obok poznawczej nie mniej istotna wydaje się funkcja inspirująca, wypływająca  ze  świadomości inności narodowych kultur teatralnych.  

Jako zdanie podsumowujące niechaj posłużą słowa Przewodniczącego Parlamentu Europejskiego Jerzego Buzka , jakie znalazły się w jego Przesłaniu  z okazji 60-lecia Sceny Polskiej (październik 2011): „to  właśnie z Cieszyna, z polsko-czeskiego pogranicza, z którego pochodzę,  dajecie Europie jasny sygnał, że kultura nie zna  granic”<ref>Cyt. za:  60 lat Sceny Polskiej TD. Kronika lat 1951–2011, red. J. Wania,  Czeski Cieszyn 2011, s.2.</ref>.  Słowa te dotyczą  wprawdzie sensu stricte działalności Sceny Polskiej Td, ale odnieść je można, i nie będzie to nadużyciem, do całości życia teatralnego prawo –i lewobrzeżnego Cieszyna.

==BIBLIOGRAFIA==

#Archiwum Państwowe w Katowicach. Oddział w Cieszynie. Zespół: Akta Miasta Cieszyna; Zespół: Deutscher Theatenerein Teschen 1910–1939,  sygn. 14/341.  
#Bajka. 60 lat Sceny Lalek Bajka. Kronika lat 1948–2013,  red. J. Wania, Czeski Cieszyn 2013
#Brzeski H.,  Teatr Polski Ośrodka Bielsko–Cieszyn, „Zaranie Śląskie” 1947, z. 1–2 , s. 57–58. 
#Chamczyk D., Między  spotkaniem   a imprezą,  „Kultura  Niezależna”  1990, nr 58, s. 109–114.
#Cieszyński Teatr im. A. Mickiewicza wczoraj i dziś, red. F. Glajc , K. Okrzesik, Cieszyn 1979.
#Dubská A.,  Těšínské divadlo, w:  Česká divadla. Encyklopedie divadelních souborů, red. E. Šormová, Praha 2000, s. 495—498.
#25 lat Międzynarodowego Festiwalu Teatralnego „Bez Granic”/25. let  Mezinarodního divadelního  festivalu „Bez hranic”, red. G. Chowanioková, K. Ciba, P. Slováček-Rypieniová, J. Legoń, M. Jasińska,  M. Tyrna, T. Niedoba, T. Baraniak, L. Szpyrc,   Cieszyn 2014.
#X – lecie Państwowego Teatru Polskiego Bielsko–Cieszyn 1945–1955, red. Z.M. Okuljar, Bielsko-Biała 1955.
#Festiwal Teatralny „Na Granicy” / Divadelní festival „Na hranici, red. J. Legoń, J. Mátl, Cieszyn – Český Těšín  1990.  
#Fober K. , Tradycja niestety martwa, „Kalendarz  Cieszyński” 1986, s.95–97.   https://www.sbc.org.pl/dlibra/publication/33901/edition/30593/content?&ref=desc  
#Foltyn J., Teatr im. A. Mickiewicza, „Cieszyński Rocznik Muzealny” 1970–1971, red. R. Mrózek, Cieszyn 1972, s. 171–177.
#Glajc F., Rzecz o cieszyńskim teatrze, Cieszyn 1995. 
#Gołębiowski K., Mrózek R., Życie kulturalno-umysłowe,  w: Cieszyn. Zarys rozwoju miasta i powiatu, red. J. Chlebowczyk, Katowice 1979.
#Humel A., Divadelni deni, w: Polská národní menšina na Těšínsku v České republice (1920 –1995), red. K.D. Kadłubiec,  Ostrava 1997,  s. 246–258. 
#Humel:  Przemiany artystyczne Sceny Polskiej w latach 1951–1991, w:  Problemy pogranicza regionalnego i kulturowego – Teatr. 40 lat Sceny Polskiej w Czeskim Cieszynie, red. A. Humel, Cieszyn 1993. 
#Humel A., Těšínské divadlo v Českém Tĕšínĕ, w: Teatry narodowe. Tradycja i współczesność.  Národní divadla. Tradice a současnost, red. K.Olbrycht, M.Pindór, Cieszyn 2003, s. 55– 60. 
#Incident. Szmauz, red. K.Klimsza, Český Tĕšín  1998. 
#Iwanek W., Architektura historyzmu i secesji w Cieszynie (Próba zarysu), w: Z dziejów sztuki  Górnego Śląska i Zagłębia Dąbrowskiego, red. E. Chojecka, Katowice 1982, s.  117–121; Tenże, Świecka architektura Cieszyna, „Rocznik Cieszyński”, t.  III,  red. R. Mrózek, Cieszyn 1976, s. 107–122.
#Kopoczek T., Cieszyński fenomen, „Kalendarz Cieszyński”  2009, s. 123–127. 
#(K.G.) , Teatr niezwykły, „Śląsk  Cieszyński” 2000, nr 3/4. , s.12.
#Kosiński D., Orzechowski E., Teatr polski poza Krajem, w: Encyklopedia Kultury Polskiej XX wieku. Teatr. Widowisko, red. M. Fik, Warszawa 2000, s. 595–624. 
#Król S., Z dziejów instytucji kultury  działających w Domu Narodowym w latach 1956–2000,  w: 1901–2001.  100 lat Domu Narodowego w Cieszynie, red. M. Makowski, Cieszyn 2002, s. 63–70. 
#Lazorčáková T.,  Roubal J.,  K netradičnímu divadlu na Moravĕ a ve Slezsku 60. – 80. let dvacátého století, Praga 2003,  s. 163–164.
#Leksykon PZKO, red. M. Radłowska-Obrusnik, O. Toboła, Czeski Cieszyn 1997. 
#Linert Andrzej, Teatr Polski Bielsko-Cieszyn 1945–1949, „Zaranie Śląskie”1987, z. 1-2, s. 38 –62.
#Linert A., Teatr Polski w Bielsku-Białej 1945–2000,   Bielsko-Biała 2001.
#Mykita-Glensk Cz., Kalendarium polskiego życia teatralnego na Śląsku. T.I. Śląsk Cieszyński (1852–1920), Opole 1994.
#Odezwa Cieszyńskiego Towarzystwa Budowy Teatru z grudnia  1904 roku do władz komunalnych Cieszyna,   Książnica Cieszyńska,  APTL-8.
#Orszulik B,   Pierwsze polskie przedstawienie amatorskie w Cieszynie, „Zaranie Śląskie” 1974, z.2, s.311–317.
#Orszulik B.,  Polskie życie teatralne na Śląsku Cieszyńskim i pograniczu morawskim w latach 1852–1918 (w kwestii narodowotwórczej funkcji rozwoju kultury na Śląsku w XIX i na początku XX wieku),  Cz. 1 i Cz. 2, Aneks, Wrocław 1980.
#Orzechowski E., Teatry amatorskie, w: Encyklopedia Kultury Polskiej XX wieku. Teatr. Widowisko, red. M. Fik, Warszawa 2000, s. 249–268. 
#Osterloff  B.,  Raszewska M., Sielicki K.,  Leksykon teatralny, Warszawa 1996.
#55 lat Sceny Polskiej TD. Publikacja jubileuszowa 1951–2006, Česky Tĕšín  2006.
#15 lat Kabaretu Andrus  1962–1977, Cieszyn 1977 [broszura okolicznościowa].
#Pindór M.,  Czeskocieszyńska Bajka  „Teatr  Lalek”, Łódź  2014,  nr 2/116, s. 62–64.
#Pindór M.,  Literatura Śląska Cieszyńskiego w Scenie Polskiej Tĕšínského divadla, „Śląskie Miscellanea”, t. 17, red. K. Heska-Kwaśniewicz, Katowice 2004, s.109–114. 
#Pindór M., Od przestrzeni absurdu do przestrzeni wolności. XX lat Międzynarodowego Festiwalu   Teatralnego „Na Granicy”/ „Bez granic”, w: Obywatele  dyplomaci. Solidarność Polsko- Czesko-Słowacka w Cieszynie i Bielsku-Białej, red. M. Kaute, J. Okrzesik,  Bielsko-Biała 2009, s. 73–84.
#Pindór M., Pięćdziesiąt pięć lat polskiego teatru  na Śląsku za Olzą,  „Śląskie Miscellanea”, t. 20,  red. K. Heska-Kwaśniewicz,   Katowice 2007, s. 142–154. 
#Pindór M., Polsko-czeskie i polsko-słowackie kontakty teatralne. Cieszyn – Český Tĕšín  1945 –1999,  Katowice 2006. 
#Pindór M., Przestrzeń współbycia. „Těšínské niebo Cieszyńskie nebe”  Těšínského divadla w Českém Těšíně jako międzykulturowa narracja o wielokulturowości miasta/miast,  „Edukacja Międzykulturowa” 2015, nr 4, Toruń 2015, s. 282–305. http://weinoe.us.edu.pl/sites/weinoe.us.edu.pl/files/media/em_2015_nr_4.pdf . 
#Pindór M., Przywracanie Morcinka zaolziańskiej społeczności… (O realizacjach prozy Morcinka w Scenie Polskiej Těšínského divadla),  w:  Gustaw Mocinek – w 120-lecie urodzin, red. K. Heska-Kwaśniewicz, J. Lyszczyna, Katowice 2012,  s.226–241.    
#Pindór M., Scena Polska w Czeskim Cieszynie teatrem wspólnoty, w: „Świat i słowo” nr 2(17), Bielsko-Biała 2011, s. 159–172. https://www.blog-tdivadlo.cz/download/pindor-  scena_polska_w_czeskim_cieszynie.pdf  .
#Pindór M., Sześćdziesiąt sezonów polskiego teatru lalek na czeskim Śląsku, „Śląskie Miscellanea”, t. 21, red. K. Heska-Kwaśniewicz, Katowice 2008, s. 58–72.
#Pindór M., Teatr czeski w Cieszynie (1891–2011). Zmienna obecność, w: „Cieszyński Almanach Pedagogiczny” , t. I, red. U. Szuścik, Katowice 2012, s. 166–190.    http://bazhum.muzhp.pl/media//files/Cieszynski_Almanach_Pedagogiczny/Cieszynski_Almanach_Pedagogiczny-r2012-t1/Cieszynski_Almanach_Pedagogiczny-r2012-t1-s166-190/Cieszynski_Almanach_Pedagogiczny-r2012-t1-s166-190.pdf  
#Pindór M.,  Teatr w Cieszynie i jego stuletnie dzieje (1910–2010), Cieszyn 2010. 
#Pół wieku bielskiej sceny. Wybór recenzji teatralnych z lat 1945–1995. Z okazji jubileuszu 50 – lecia Teatru Polskiego,  wybór i oprac. J. Legoń, Bielsko-Biała 1995.
#PZKO w roku 2007.  Aneks   do Leksykonu, red.  F. Bałon,  Czeski Cieszyn 2007.  
#Rajska  jabłonka. 65 lat Sceny Polskiej TD, red. J.  Wania,  Czeski Cieszyn 2016.
#Semil M., Wysińska E., Słownik współczesnego teatru, Warszawa 1990.
#Serafin M., 10 lat istnienia Teatru – Studia CST, „Wiadomości Ratuszowe”  2010, nr 19, s. 8–9. 
#60 lat Sceny Polskiej TD. Kronika lat 1951–2011, red. J. Wania,  Czeski Cieszyn 2011.
#70 let Těšínského  divadla, red. I.Misař, J. Wania, Český Tĕšín 2015.
#Skrzatki Cieszyńskie, artykuł bez nazwiska autora, „Teatr Lalek” 1951, nr 4, s.  27–32. 
#Spyra J.,  Teatr w Cieszynie, „Wiadomości Ratuszowe” z dn. 6 V, 20 V, 3 VI, 17 VI  2005.
#Teatr w Polsce. Theatre  in Poland. Dokumentacja sezonu documentation on the season 2009/2010,  red. Dorota Buchwald,  Warszawa 2011.
#Tomaszewska E., „Skrzaty Cieszyńskie”. O teatrze ochotniczym, „Cieszyński Almanach Pedagogiczny” t. 6., red.  nauk. U. Szuścik, red. tomu  D. Sieroń-Galusek,  Katowice 2019,  s. 54–67.
#Tomaszewska E., „Scena szkolna” UŚ w Cieszynie – funkcje warsztatów teatralnych w nauczaniu studentów ASK, w: Upowszechnianie kultury – wyzwaniem dla współczesnej edukacji kulturalnej, red. K.Olbrycht, E. Konieczna, J.Skutnik, Wydawnictwo Adam Marszałek,  Toruń 2008, s. 310–319. 
#Uchyła-Zroski J., Znaczenie tradycji Bożego Narodzenia w przekazie wartości międzykulturowych, w: Dialog bez Granic. Dialogue without Borders. Dialog bez Hranic, T.III, Rola religii w edukacji międzykulturowej,  red. W. Korzeniowska, A. Murzyn, H. Lukášová-Kantorková,  Kraków 2008, s. 63–64.
#Vrchovský L. , Teatrzyk ZG PZKO a Teatr imienia majora Szmauza aneb domácí a přece polská inspiracje. http://www.amaterskedivadlo.cz/main.php?data=txt&id=10241 .

==Przypisy==
<references/>

=Źródła on-line==

[http://www.arsmusica.cz/polish/szkapa.htm]
[http://borderfestival.eu]
[https://culture.pl/pl/artykul/historyczne-teatry-trasy-baltyckiej]
[http://www.domnarodowy.pl/2017/02/23/scena-otwarta/ ]
[http://www.250teatr.pl/assets/media/Zewnetrzne/Trasa_Baltycka.pdf]
[http://www.pzko.cz ]
[http://www.tdivadlo.cz/] 
[http://www.teatr.cieszyn.pl/ ]
[http://teatrcst.pl/]
[https://www.theatre-architecture.eu/pl/db.htm?filter[label]=&filter[city]=cieszyn&filter[state_id]=0&filter[on_db]=1&filter[on_map]=1&theatreId=2370 ]
[https://www.theatre-architecture.eu/pl/db.html?personId=2920&theatreId=45]
[http://www.zespol-teatralny.eu/]

==Zobacz też==
[[Tożsamość  regionalna]]
[[Śląsk Cieszyński]]