Tekst źródłowy strony Wyżyna Śląsko-Krakowska – region geomorfologiczny

[[Kategoria:Geografia]]

Wyżyna Śląsko-Krakowska jest podprowincją Wyżyny Śląsko-Małopolskiej – stanowi jej zachodnią część. Większa, północna i centralna część Wyżyny jest zbudowana z utworów mezozoicznych monokliny śląsko-krakowskiej, natomiast część południowa z paleozoicznych, głównie karbońskich utworów zapadliska górnośląskiego, w brzeżnych partiach pod przykryciem osadów miocenu. Wyżyna Śląsko-Krakowska jest dzielona na trzy makroregiony – Wyżynę Śląską, Wyżynę Krakowską i Wyżynę Miechowską. W granicach województwa śląskiego jest położona większa część Wyżyny Śląskiej, centralna część Wyżyny Krakowskiej i niewielki skrawek Wyżyny Miechowskiej.

==Wyżyna Śląska==

Wyżyna Śląska jest największym makroregionem Wyżyny Śląsko – Krakowskiej, a większa jej część jest położona w granicach województwa śląskiego. Pod względem geologicznym Wyżyna Śląska należy głównie do monokliny śląsko-krakowskiej oraz zapadliska górnośląskiego. Rzeźba ma charakter strukturalny, nawiązujący do stylu budowy geologicznej i odzwierciedlająca zróżnicowanie litologiczne i odpornościowe podłoża. Dzielona jest na dwa mezoregiony - Wyżynę Śląską Północną o rzeźbie krawędziowej i Wyżynę Śląską Południową o rzeźbie zrębowej, a jednocześnie silnie antropogenicznie przekształconej.

===Wyżyna Śląska Północna===

Wyżyna Śląska Północna jest mezoregionem Wyżyny Śląskiej. Jej  charakterystyczną cechą jest monoklinalny styl budowy geologicznej, który warunkował rozwój typowej rzeźby krawędziowej. Skałami progotwórczymi są odporne na niszczenie wapienie, dolomity i piaskowce, zaś subsekwentne obniżenia między nimi zostały wypreparowane w podatnych na niszczenie skałach ilastych. Progi (kuesty) są ukierunkowane generalnie z południowego-wschodu na północny-zachód i w tym kierunku zmniejszają swoje wysokości bezwzględne. Są to Progi – Środkowotriasowy, Górnotriasowy i Środkowojurajski – nazwy nawiązują do wieku budujących je skał. Obniżenia między progami noszą nazwy od rzek – Dolina Małej Panwi, Dolina Liswarty oraz Dolina Górnej Warty i Prosny. Do Wyżyny Śląskiej Północnej należą także Kotliny – Mitręgi oraz Przemszy.

===Dolina Górnej Warty i Prosny===

Dolina Górnej Warty i Prosny jest subsekwentnym obniżeniem wykształconym w obrębie małoodpornych iłów rudonośnych jury środkowej. Rozpościera się z południowego-wschodu na północny-zachód, generalnie zmniejszając w tym kierunku swoją wysokość – od około 330 m n.p.m. w okolicach Zawiercia, przez około 240 m n.p.m. w okolicach Częstochowy, do około 230 m n.p.m. przy północno-zachodniej granicy województwa śląskiego. Dno obniżenia jest zasłane glinami i piaskami czwartorzędowymi i ma charakter lekko falistej równiny urozmaiconej pagórami ostańcowymi Progu Górnojurajskiego np. Wzgórzem Jasnogórskim czy pagórami Wrzosowej, Błeszna, Rakowa. Wzniesienia te są zbudowane w swych partiach kulminacyjnych z wapieni górnej jury. W obrębie obniżenia występują także ostańcowe formy kemowe, w całości zbudowane z osadów plejstoceńskich np. w Truskolasach. Rzeka Warta płynie zgodnie z osią obniżenia od Zawiercia do Częstochowy, a następnie skręca na wschód i tworzy przełom epigenetyczno-przelewowy przez płytę wapieni górnojurajskich. Zachodnią część obniżenia rozcinają Liswarta, Pankówka, Biała i Czarna Oksza.

===Próg Środkowojurajski===

Próg Środkowojurajski nazywany także Progiem/Garbem Herbskim, jest zbudowany z piaskowców i zlepieńców jury dolnej. Ciągnie się od Gężyna nad Wartą na południowym-wschodzie po przełomowy odcinek Liswarty koło Przystajni na północnym-zachodzie. W tym samym kierunku zmniejszają się jego wysokości – od 330 m n.p.m. do około 220 m n.p.m. W granicach województwa śląskiego znajdują się dwa subregiony Progu Środkowojurajskiego – Garby Rększowickie oraz Pagóry Brzezińskie – granicę między nimi wyznacza obniżenie w okolicach Herbów. Garby Rększowickie wznoszą się na wysokość 300-330 m n.p.m. Ze względu na zróżnicowanie podłoża, zarówno pod względem tektonicznym, jak i litologicznym niszczenie progu przebiegało nierównomiernie – ma on przebieg zatokowy. Powierzchnia progu składa się z wielu izolowanych, zaokrąglonych garbów, często bez pokrywy osadów plejstoceńskich. W obniżeniach między garbami występują piaski, a na garbach płaty gliny zwałowej.  Przez subregion przełamują się Kamieniczka, Rększówka i Konopka. Pagóry Brzezińskie przedstawiają się jako wąski pas odosobnionych wzniesień zbudowanych z piaskowców. Ze względu na ogólnie cienką pokrywę osadów plejstoceńskich mezozoiczne podłoże ma tu często swoje wychodnie.

===Dolina Liswarty===

Dolina Liswarty to subsekwentne obniżenie wypreparowane w podatnych na procesy erozyjno-denudacyjne iłach i łupkach górnego triasu i dolnej jury. Obniżenie jest ukierunkowane jest z południowego-wschodu na północny-zachód i w tym kierunku zmniejszają się jego wysokości bezwzględne – od 305-310 m n.p.m. do około 245-250 m n.p.m. Z dna obniżenia wystają niewielkie pagórki o kilkunastometrowej wysokości zbudowane z dolnojurajskich żwirów połomskich. Pomimo pokrywy osadów czwartorzędowych miejscami odsłania się starsze mezozoiczne podłoże. Obniżenie jest rozczłonkowane gęstą siecią podmokłych dolin, z największą doliną Liswarty. Rzeka ta zmienia swój bieg na wschodni koło miejscowości Ługi i przełamuje przez Próg Środkowojurajski.

===Próg Górnotriasowy===

Próg Górnotriasowy jest ukierunkowany z południowego wschodu na północny-zachód – do województwa śląskiego należy jego południowo-wschodnia część nazywana Garbem Woźnickim. Obszar ten budują twarde, odporne na niszczenie wapienie woźnickie i tzw. brekcja lisowska. Ze względu na zróżnicowanie litologiczne podłoża, mające odzwierciedlenie w tempie jego niszczenia, powierzchnia Garbu Woźnickiego charakteryzuje się urozmaiconą rzeźbą, a czoło progu ma nierówny przebieg. Występują tu zarówno spłaszczone garby, jak i niewielkie pagóry i stoliwa o charakterze twardzielców oraz liczne kopulaste pagórki piaszczysto-żwirowe. Najwyraźniejszy odcinek Progu Górnotriasowego występuje między Pińczycami, Woźnikami a Lubszą, gdzie osiąga kilkadziesiąt metrów wysokości. Na Garbie Woźnickim mają swój początek Mała Panew i Brynica.