Tekst źródłowy strony Województwo krakowskie w Polsce Ludowej

[[Kategoria:Historia]]
[[Kategoria:Geografia]]
Autor:[[dr Adam Dziuba]]
::::::::::::::::::::::::: ENCYKLOPEDIA WOJEWÓDZTWA ŚLĄSKIEGO
::::::::::::::::::::::::: TOM: 1 (2014) 


Województwo krakowskie, utworzone 6 lipca 1950 r. na mocy ustawy sejmu z 28 czerwca zmieniającej częściowo kształt administracyjny państwa, miało powierzchnię 15929 km² Składało się z szesnastu powiatów (w tym dwóch miejskich): bialskiego (miejskiego), bialskiego, bocheńskiego, brzeskiego, chrzanowskiego, dąbrowskiego, krakowskiego (miejskiego), krakowskiego, limanowskiego, miechowskiego, myślenickiego, nowosądeckiego, olkuskiego, tarnowskiego, wadowickiego i żywieckiego<ref>Rocznik Statystyczny 1950, Warszawa 1951, s. 14.</ref>. Graniczyło z kieleckim, katowickim, rzeszowskim, zaś na południu z Czechosłowacją.

==Terytorium i podziały administracyjne województwa krakowskiego/miejskiego krakowskiego==
[[Plik:Woj. krakowskie.png|300px|thumb|right|Tabela 1. Podział administracyjny województwa krakowskiego w 1973 roku.]]
W 1951 r. z województwa krakowskiego wyłączono część powiatu bialskiego z województwa krakowskiego (wraz z Białą Krakowską). Biała Krakowska została wówczas połączona w jeden organizm miejski z Bielskiem, tworząc miasto Bielsko-Biała. W tym samym roku rozszerzony został obszar miasta Krakowa do którego włączono tereny Nowej Huty. W 1955 r. województwo składało się z 20 powiatów (w tym 4 miejskich). Znajdowały się w nim 44 miasta, dwa osiedla oraz 696 gromad. W 1957 r. nastąpiła istotna reorganizacja kształtu województwa. Kraków został wydzielony jako samodzielne województwo miejskie, pozostając jednak ośrodkiem administracyjnym dla województwa krakowskiego. Pod względem administracyjnym Kraków podzielono na cztery dzielnice: Śródmieście, Krowodrza, Nową Hutę i Podgórze. W 1973 r. Kraków poszerzono z kolei o tereny leżące dotąd na południe i zachód od miasta. Rozciągało się odtąd na obszarze 230 km²<ref>  J. Kwiatek, Kraków [w:] Polska. Zarys Encyklopedyczny, red., oprac. St. Puchała, H. Bonecki, W. Kryszewski i in., Warszawa 1974, s. 704; J. Szaflarski, Środowisko geograficzne [w: ] Katowice. Rozwój województwa w Polsce Ludowej, red. H. Rechowicz, Warszawa 1970, s. 15; Rocznik Statystyczny 1956, s. 42; Rocznik Statystyczny 1956, Warszawa 1956, s. 32. </ref>. 

W swym nowym kształcie województwo krakowskie istniało do 1975 r. Zajmowało obszar 15,3 tys. km² (niespełna 5 proc. terytorium Polski). W 1960 r. składało się z 21 powiatów (w tym 4 miejskich). Znajdowało się w nim 46 miast, 8 osiedli i 380 gromad. W 1970 r. przy niezmienionej liczbie powiatów, było w nim 49 miast, 3 osiedla i 344 gromady<ref>J. Kwiatek, Województwo krakowskie [w:] Polska. Zarys Encyklopedyczny, red., oprac. St. Puchała, H. Bonecki, W. Kryszewski i in., Warszawa 1974,, s. 714; Rocznik statystyczny 1966, red. E. Krzeczkowska, B. Askanas, A. Junak i in., Warszawa 1966, s. 10; Rocznik statystyczny 1971, red. E. Krzeczkowska, L. Gradowski, A. Junak i in., Warszawa 1971, s. 55.</ref>. 

W 1973 r. został przywrócony podział na gminy. Przez najbliższe dwa lata w województwie krakowskim, przy niezmienionej liczbie powiatów, znajdowało sie łącznie 50 miast i 188 gmin<ref>Dziennik Urzędowy Wojewódzkiej Rady Narodowej w Krakowie (dalej: Dz.Urz. WRN w Krakowie) nr 18 z 1972 r. poz. 268, Uchwała Nr XVIII/92/72 Wojewódzkiej Rady Narodowej w Krakowie z dnia 6 grudnia 1972 r. w sprawie utworzenia gmin w województwie krakowskim oraz ustalenia siedzib gminnych rad narodowych; J. Kwiatek, Województwo krakowskie…, s. 715.</ref>.

W czerwcu 1975 r. w wyniku generalnej reformy administracyjnej, wyznaczającej nowy kształt podziału administracyjnego kraju i znoszącej podział województw na powiaty, utworzone zostało województwo miejskie krakowskie, obejmujące 3254 km², czyli ok. 1 proc powierzchni kraju. Było ono jednym z najmniejszych w kraju pod względem obszaru (zajmowało przedostatnie miejsce). Zamieszkiwało je 1139 tys. osób, czyli 3,3 proc. ludności Polski<ref>Lata wielkich dokonań. Województwo krakowskie w okresie 35 lat Polski Ludowej (1944-1979), oprac. Wydziału Ideologicznego KW PZPR w Krakowie, b.aut., Kraków 1979, s. 5; J. Kwiatek, Kraków..., s. 707.</ref>. 

W województwie miejskim krakowskim znalazły się: miasto wydzielone Kraków, cały powiat krakowski, większość powiatów myślenickiego i proszowickiego oraz mniejsze części powiatów chrzanowskiego (bez Chrzanowa), olkuskiego (bez Olkusza), bocheńskiego (także bez stolicy powiatu) oraz miechowskiego (bez Miechowa). Znajdowało się na jego terenie dziesięć miast: podzielony na cztery dzielnice Kraków, Dobczyce, Krzeszowice, Myślenice, Niepołomice, Proszowice, Skawina, Słomniki, Sułkowice, Wieliczka oraz 47 gmin<ref>Dziennik Ustaw (dalej: Dz.U.) nr 17 z 1975 r. poz. 92, Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 30 maja 1975 r. w sprawie określenia miast oraz gmin wchodzących w skład województw.</ref>.

Większość dotychczasowych terenów została włączona do okolicznych województw. Do województwa katowickiego trafiły zachodnie, uprzemysłowione tereny (z Jaworznem-Trzebinią-Sierszą, Olkuszem i Brzeszczami). Były to: powiat miejski Jaworzno, większość powiatów chrzanowskiego i olkuskiego oraz mniejsza część oświęcimskiego. Województwu bielskiemu przekazano: całe powiaty żywiecki i wadowicki, większą część powiatów oświęcimskiego (z Oświęcimiem) i suskiego oraz mniejszą część powiatu chrzanowskiego. W województwie nowosądeckim znalazły się w całości tereny dotychczasowych powiatów: nowosądeckiego (wraz z powiatem miejskim Nowy Sącz), nowotarskiego i limanowskiego oraz powiat miejski Zakopane, a także cześć powiatów suskiego i myślenickiego. Na rzecz nowo powstałego województwa tarnowskiego krakowskie dokonało cesji Tarnowa i powiatu tarnowskiego, powiatów brzeskiego, dąbrowskiego oraz większej części bocheńskiego. Do województwa kieleckiego trafiła większa część powiatu miechowskiego oraz jedna gmina proszowickiego<ref>Dz.U. nr 17 z 1975 r. poz. 92, Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 30 maja 1975 r. w sprawie określenia miast oraz gmin wchodzących w skład województw; Rocznik statystyczny 1976.., s. L; 31-33.</ref>. Należy zaznaczyć, że województwo w zmienionych granicach istniało do 1998 r. Ubytki terytorialne okazały się zatem na ogół nietrwałe. Od 1999 r. w województwie śląskim znalazło się Jaworzno oraz tereny powiatu żywieckiego (wraz ze zniesionym województwem bielskim).

Mimo że powstałe w 1975 r. województwo miejskie krakowskie składało się z mniejszej liczby podstawowych jednostek administracyjnych, przez co kłopoty z zarządzaniem na pewno miały o wiele mniejszą skalę niż np. w katowickim, w nim także doszło do koncentracji miejscowości. W 1976 r. jedenaście gmin scalono w ramach czterech dawnych i jednej nowej. Ponadto zniesiono cztery gminy, a ich tereny rozparcelowano pomiędzy okoliczne jednostki administracyjne<ref>Dz.U. nr 1 z 1976 r. poz. 12, Rozporządzenie Ministra Administracji, Gospodarki Terenowej i Ochrony Środowiska z dnia 8 stycznia 1976 r. w sprawie połączenia, zniesienia, utworzenia oraz zmiany granic i nazw gmin oraz ustalenia siedzib gminnych organów władzy i administracji państwowej w województwach: bydgoskim, częstochowskim, jeleniogórskim, konińskim, koszalińskim, miejskim krakowskim, lubelskim, nowosądeckim i olsztyńskim.</ref>. 

W 1980 r. na obszarze województwa miejskiego krakowskiego funkcjonowało dziesięć miast (podobnie jak w 1975 r.), a liczba gmin, po akcji ich koncentracji, zmniejszyła się do 38. Do 1990 liczba gmin nie uległa zmianie, choć w 1986 r. prawa miejskie uzyskała Skała. W tym czasie powiększono też obszar samego Krakowa o tereny wyłączone z dwóch sąsiadujących jednostek administracyjnych<ref>Rocznik statystyczny województw 1981, red. E. Krzeczkowska, L. Gradowski, T. Kania i in., Warszawa 1981, s. 1; Monitor Polski (dalej M.P.) nr 34 z 1986 poz. 261, Uchwała Rady Państwa z dnia 15 grudnia 1986 r. w sprawie utworzenia miasta Skała w województwie krakowskim; Monitor Polski (dalej: M.P.) nr 46 z 1985 r. poz. 307, Uchwała nr XV/68/85 Rady Narodowej miasta Krakowa z dnia 11 grudnia 1985 r. w sprawie zmiany granic miasta Krakowa; Rocznik statystyczny województw 1991, red. B. Wyżnikiewicz, K. Lutostański, M. Bulak i in., Warszawa 1991, s. 18.</ref>.

==Ludność województwa krakowskiego i miejskiego krakowskiego==
[[Plik:Woj. krakowskie2.png|300px|thumb|right|Tabela 2. Ludność województwa krakowskiego w latach 1950-1990.]]
W 1946 r. województwo zamieszkiwało 1834 tys. osób, w tym 280 tys. w miastach. Do 1950 stale następował jej odpływ, przeważnie w kierunku zachodnim, a po 1950 r. przybrały na sile migracje ze wsi do miast – do Krakowa, ale także do [[Górnośląski Okręg Przemysłowy|Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego]]<ref>J. Kwiatek, Województwo krakowskie…, s. 716-717.</ref>. 

Mimo migracji postępował dynamiczny wzrost ludności województwa i samego Krakowa, co wiązało się z imigracją z okolicznych terenów wiejskich i z mniejszych miasteczek. Miasto zamieszkiwało w 1950 r. – 346 tys. osób; w 1955 r. – 428 tys.; w 1960 r. – 481 tys.; w 1965 r. – 520 tys.; w 1970 – 589 tys. Liczba mieszkańców miasta wzrosła zatem w ciągu dwudziestu lat o 70 proc. Na początku dekady lat siedemdziesiątych Kraków plasował się pod względem liczby mieszkańców na trzecim miejscu - po Warszawie i Łodzi<ref>Tenże, Kraków…, s. 705-706.</ref>. 

Ludność województwa krakowskiego w analogicznym okresie (bez samego Krakowa) wzrosła zaledwie o 22 proc., co oznacza, że proces jej przenoszenia się do miasta wojewódzkiego cechował się dużą intensywnością (uśrednione dane dla województwa wraz z Krakowem wskazują, że liczba ludność na tym terenie wzrosła w latach 1950-1970 o 30 proc). 
W wyniku reformy administracyjnej z 1975 r. w granicach województwa miejskiego krakowskiego znalazła się mniej niż połowa jego dotychczasowych mieszkańców. Od tej pory wzrost liczby ludności był już niewielki – w latach 1975-1990 wyniósł 10 proc. 

Gęstość zaludnienia w województwie krakowskim (bez Krakowa) w 1972 r. wynosiła 144 mieszkańców na km², czyli nieznacznie przekraczała średnią w Polsce. Największa była w uprzemysłowionych powiatach zachodniej części województwa: oświęcimskim, chrzanowskim, krakowskim i wadowickim oraz w miastach wydzielonych<ref>Tenże, Województwo krakowskie…, s. 716-717.</ref>.

W 1975 r. gęstość zaludnienia w województwie miejskim krakowskim kształtowała się na poziomie 344,3 osób na km² i była trzykrotnie większa niż średnia w Polsce. W 1990 r. wzrosła do 378 osób na km² (czwarte miejsce w kraju po województwach łódzkim, warszawskim i katowickim)<ref>Rocznik statystyczny województw 1976, red. E. Krzeczkowska, L. Gradowski, A. Junak i in., Warszawa 1976, s. XXXXII; Rocznik statystyczny województw 1981, red. E. Krzeczkowska, L. Gradowski, T. Kania i in., Warszawa 1981, s. XXXII; Rocznik statystyczny województw 1991, s. XXXVIII.</ref>. Przyrost naturalny był znacznie niższy niż średni w Polsce. W 1975 r. wynosił 8,2 promila, w 1980 r. 7,9 promila, zaś dekadę później spadł do 2,8 promila<ref>Rocznik statystyczny województw 1976, s. 21; Rocznik statystyczny województw 1981, s. XXXXII; Rocznik statystyczny województw 1991, s. XXXIX.</ref>. W 1975 r. 422 tys. mieszkańców województwa miejskiego krakowskiego pracowało w gospodarce uspołecznionej: 149,0 tys. w przemyśle, 81,5 tys. w budownictwie, 29,5 tys. w transporcie i łączności, zaś 38,4 tys. w handlu<ref>Rocznik statystyczny 1976, s. 59.</ref>. 

W 1990 r., na ogółem 545 tys. pracujących, sektor państwowy zatrudniał 290,3 tys. osób, a prywatny 254,6 tys. Na terenie województwa funkcjonowało wówczas 40320 zakładów stanowiących własność prywatną<ref>Rocznik statystyczny województw 1991, s LVIII.</ref>.

Przeciętne wynagrodzenie miesięczne mieszkańców województwa krakowskiego oscylowało wokół średniej krajowej. W 1980 r. kształtowało się na poziomie 5794 (średnia dla Polski – 5789 zł), dekadę później wynosiło 1007 tys. zł (średnia krajowa – 1029,6 tys. zł.)<ref> Rocznik statystyczny województw 1981, s. 66; Rocznik statystyczny województw 1991, s. 54.</ref>. 

W 1975 r. do mieszkańców województwa krakowskiego należało 42,5 tys. samochodów. Pięć lat później zarejestrowanych było 90 tys. prywatnych aut, a w 1990 r. ich liczba wynosiła 196,7 tys., czyli w ciągu kryzysowej dekady wzrosła ponad dwukrotnie<ref>Rocznik statystyczny województw 1976, s. 224; Rocznik statystyczny województw 1981, s. 273; Rocznik statystyczny województw 1991, s. 244.</ref>. 

Standard życia mieszkańców w miastach województwa miejskiego krakowskiego w skali kraju wypadał bardzo dobrze. W 1975 r. z wodociągów korzystało 86,9 proc. mieszkańców ośrodków miejskich, z kanalizacji – 83 proc., z sieci gazowej – 79,9 proc. Do 1980 r. odsetek użytkowników bieżącej wody wzrósł do 90,9 proc., kanalizacji do 87,1 proc., a sieci gazowej do 85,1 proc. W 1990 r. dostęp do bieżącej wody miało 96,6 proc. mieszkańców miast województwa, do kanalizacja – 90,3 proc., a do sieci ciepłowniczo-gazowej – 77,3 proc<ref>Rocznik statystyczny województw 1976, s. XXXXIII, 274; Rocznik statystyczny województw 1981, s. 302; Rocznik statystyczny województw 1991, s. XLIII.</ref>. 

Ranga Krakowa jako miasta uniwersyteckiego, wysoki prestiż związany z posiadanym wykształceniem wpływały na poziom edukacji mieszkańców województwa. Pod tym względem niezmiennie lokowało się w czołówce kraju. W 1990 r. 11,2 proc. mieszkańców posiadało wykształcenie wyższe, 29,4 proc. – średnie, 23,8 proc. zawodowe, 32,2 podstawowe, zaś jedynie 3,4 proc. nie ukończyło szkoły podstawowej lub nigdy nie chodziło do szkoły<ref>Rocznik statystyczny województw 1991, s. 29.</ref>.

==Gospodarka województwa krakowskiego/miejskiego krakowskiego==

Do 1975 r. Kraków miał charakter przemysłowy, zaś okalające go województwo krakowskie przemysłowo – rolniczy. Obok stolicy regionu najsilniej uprzemysłowiona była część zachodnia województwa, z Jaworznem oraz powiatami chrzanowskim, oświęcimskim, olkuskim i wadowickim. Wedle ówczesnej nomenklatury tworzyły wówczas wraz z Krakowem Krakowski Okręg Przemysłowy. 

W okresie powojennym nastąpiła przede wszystkim rozbudowa przemysłu wydobywczego (górnictwa węgla kamiennego, rud cynkowo – ołowiowych) i hutnictwa. W województwie krakowskim w ramach planu sześcioletniego (1950-1955) wznoszona była przede wszystkim Huta im Lenina (w Nowej Hucie) wraz z licznymi zakładami towarzyszącymi. Pierwszą surówkę otrzymano w kombinacie w 1954 r., stal rok później. Przez dwie dekady Huta im. Lenina był największym zakładem przemysłowym w Polsce<ref>J. Kwiatek, Kraków…, s. 706.</ref>. 

Powstała też huta aluminium w Skawinie (pierwsza w Polsce), w tym samym mieście zbudowano też elektrownię. Kraków i okoliczne miasta stały się znaczącym ośrodkiem produkcji maszyn ciężkich i rolniczych oraz produkcji przemysłowej. W samym Krakowie funkcjonowały fabryka Aparatów Pomiarowych „Mera”, Krakowskie Zakłady Elektroniczne „Unitra-Telpod”, Zakłady Farmaceutyczne „Polfa”, Krakowskie Zakłady Przemysłu Gumowego „Stomil”, zakłady przemysłu tytoniowego, zakłady „Vistula” wytwarzające ubrania. W Wieliczce działały Zakłady Sprzętu Oświetleniowego „Polam”. Szereg zakładów zajmował się budownictwem<ref>Lata wielkich dokonań…, s. 10-11.</ref>. W zachodniej części województwa krakowskiego powstały lub zostały rozbudowane kopalnie węgla kamiennego w Jaworznie, Trzebini-Sierszy, Libiążu i Brzeszczach. W Bukownie powstał kombinat Górniczo-Hutniczy „Bolesław”, w Skawinie huta aluminium. Rozbudowany został kombinat chemiczny w Oświęcimiu i zakład Chemiczny „Azot” w Jaworznie. Stworzony został silny przemysł energetyczny (elektrownie węglowe w Jaworznie i Trzebini-Sierszy, wodne w Tresnej, Czchowie). Ośrodkami przemysłu metalowego stały się Brzesko i Bochnia, a elektrotechnicznego Tarnów i Wierbka. Krakowskie stało się poważnym ośrodkiem przemysłu rolno spożywczy (powstała m.in. fabryka tłuszczów jadalnych w Trzebini-Sierszy). Istniały tradycje przemysłu meblarskiego i celulozowo-papierniczego raz przemysł środków transportu (m.in. Fabryka Lokomotyw w Chrzanowie). Na terenach województwa panowały też w miarę sprzyjające warunki dla rolnictwa (aż 24 proc. gleb trzech najwyższych klas)<ref>J. Kwiatek, Województwo krakowskie…, s. 718-719.</ref>. 

Po reformie administracyjnej z 1975 r. produkcja przemysłowa skoncentrowana była w Krakowie. Wartość produkcji zlokalizowanych w mieście zakładów stanowiła 90 proc. produkcji całego województwa. W strukturze gałęziowej największy był udział przemysłu spożywczego (30%), hutnictwa żelaza (29%), a następnie przemysłu chemicznego (7%) oraz elektrotechnicznego i elektronicznego. Spośród mniejszych ośrodków wyróżniała się Skawina, w której funkcjonowała huta aluminium oraz Alwernia, gdzie istniały zakłady chemiczne<ref>E. Barszcz, Województwo miejskie krakowskie [w:] Rocznik polityczny i gospodarczy 1978, red. M. Bednarkiewicz, T. Brzóska, I. Kaczmarska i in., Warszawa 1979, s. 627-628.</ref>. Pod koniec dekady lat siedemdziesiątych województwo miejskie krakowskie zajmowało czwarte miejsce w produkcji przemysłowej (po katowickim, stołecznym - warszawskim i łódzkim)<ref>Lata wielkich dokonań…, s. 6-7.</ref>. 

W 1990 r. województwo miejskie krakowskie utrzymywało wysoką pozycję na rynku wyrobów ze stali – wytwarzało 25 proc. krajowej produkcji stali surowej i 26 proc. wyrobów walcowanych. Zaś dzięki Krakowskim Zakładowym Tytoniowym stało się potentatem na rynku produktów tytoniowych – produkowało prawie 30 proc. wytwarzanych w Polsce papierosów. Pozostało też znaczącym producentem wyrobów chemicznych i gumowych<ref>Rocznik statystyczny województw 1991, s. 190.</ref>. 

W 1975 r. w województwie miejskim krakowskim eksploatowano 8,5 km linii kolejowych na 100 km². Sieć dróg nawierzchni twardej była bardziej zagęszczona niż w województwie katowickim - średnio przypadało 87,6 km na 100 km². Pięć lat później gęstość sieci drogowej wzrosła do 94 km/100 km², a kolejowej do 8,9 km/100 km². Pod koniec dekady lat dziewięćdziesiątych, podobnie jak w całej Polsce, transport kolejowy podupadł – w 1990 r. średnia gęstość wykorzystywanych linii kolejowych kształtowała się na poziomie 8,1 km/100 km² linii kolejowych. Rozbudowana została za to znacznie sieć dróg o utwardzonej nawierzchni – do 159,8 km/100 km²<ref>Rocznik statystyczny województw 1976, s. XXXXII; Rocznik statystyczny województw 1981, s. XXXVI; Rocznik statystyczny województw 1991, s. XXXVIII.</ref>. 

Kraków stanowił od czasów średniowiecza przodujący ośrodek naukowy. W 1950 r. był drugim w kraju miastem akademickim pod względem liczby uczelni i studentów. Znajdowały się w nim wówczas cztery szkoły o randze akademickiej (Uniwersytet Jagielloński, Akademia Górniczo-Hutnicza, Akademia Handlowa, Akademia Sztuk Pięknych) i pięć o statusie wyższej uczelni zawodowej<ref>Rocznik Statystyczny 1950, Warszawa 1951, s. 148-149.</ref>. Pod koniec dekady lat siedemdziesiątych w jego 12 już wyższych uczelniach studiowało 68 tys. osób, w tym 43,6 tys. na studiach dziennych. Ponadto obok wyższych uczelni istniało w mieście ponad 20 instytutów resortowych i placówek PAN. Zatrudniały one 7500 pracowników naukowych i naukowo-dydaktycznych. Kraków odgrywał też czołową rolę w życiu kulturalnym kraju<ref>Lata wielkich dokonań…, s. 7.</ref>. 

==Władze partyjne i administracyjne województwa krakowskiego/miejskiego krakowskiego==

Życiem politycznym w województwie krakowskim, podobnie jak w całej Polsce, kierowała Polska Zjednoczona Partia Robotnicza. Od jej decyzji zależały decyzje kadrowe w rozbudowanym systemie nomenklatury oraz uprawnienia kontrolne i władcze wobec administracji i instytucji przemysłowych. Jak w całym kraju cechowały je sztuczność, blichtr i próby mobilizacji społeczeństwa wokół akcji politycznych organizowanych przez miejscowe władze partyjne (wybory, święta państwowe, itp.). Sekretarze Komitetu Wojewódzkiego PZPR w Krakowie nie sięgali po najwyższe pozycje w centralnych władzach partyjnych. Jedynie Kazimierz Barcikowski sięgał po wyższe stanowiska partyjne i rządowe.

'''I sekretarze KW PZPR w Krakowie'''
*Stanisław Kowalczyk (1948-1949)
*Marian Rybicki (1949-1950)
*Jerzy Pryma (1951-1953)
*Walenty Titkow 1953-1955 
*Stanisław Brodziński (1955-1956)
*Bolesław Drobner (1956-1957)
*Lucjan Motyka (1957-1964)
*Jerzy Pękala (1964-1965)
*Czesław Domagała (1965-1971)
*Józef Klasa (1971-1975)
*Wit Drapich (1975-1977)
*Kazimierz Barcikowski (1977-1980)
*Krystyn Dąbrowa (1980-1982)
*Józef Gajewicz (1982-1989)<ref>Zob. S. Drabik, Elita polityczna krakowskiej PZPR w latach 1956-1975, Kraków 2013, s. 84, 169-171; Gajewicz Józef, publ. internetowa, adres: http://www.dziejekrakowa.pl/biogramy/index.php?id=2986 </ref>.
Zwierzchnicy krakowskiej administracji, do 1973 r. przewodniczący Wojewódzkiej Rady Narodowej, a następnie wojewodowie, byli ściśle podporządkowani władzom PZPR. Wojewodowie krakowscy kierowali jednocześnie administracją samego miasta.

'''Przewodniczący Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej w Krakowie'''
*Kazimierz Pasenkiewicz V 1950 – I 1951 
*Stanisław Ochab (SD) II 1951 - III 1951 
*Tadeusz Pająk III 1951 – VIII 1952 
*Ryszard Dobieszak VIII 1952 – V 1954
*Józef Nagórzański IV 1955 – I 1972 
*Wit Drapich I 1972 – XII 1973

'''Wojewodowie krakowscy'''
*Wit Drapich XII 1973 – V 1975
*Jerzy Pękala 1975-1978
*Edward Barszcz 1978-1980
*Józef Gajewicz 1980-1982
*Tadeusz Salwa 1982-1990
*Jerzy Rościszewski 1990<ref>Wojewodowie i Przewodniczący Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej w PRL od 1950 do 1975, publ. internetowa, adres: http://pl.wikipedia.org/wiki/Wojewodowie_i_Przewodnicz%C4%85cy_Prezydium_Wojew%C3%B3dzkiej_Rady_Narodowej_w_PRL_od_1950_do_1975#Wojew.C3.B3dztwo_Krakowskie, dostęp 7 X 2013 r.; Wojewodowie PRL od 1975 do 1989, publ. internetowa, adres: http://pl.wikipedia.org/wiki/Wojewodowie_PRL_od_1975_do_1989#Krakowskie, dostęp 7 X 2013 r.</ref>. 

==Opozycja polityczna w województwie krakowskim/miejskim krakowskim==

Niepokorny Kraków długo sprzeciwiał się narzuconemu reżimowi komunistycznemu, a gdy jego represyjność po 1956 r. zelżała, miasto stało się jednym z wiodących ośrodków opozycji. W 1960 r. mieszkańcy Nowej Huty przez dwa dni walczyli w obronie postawionego w mieście krzyża, który władze kazały usunąć. W marcu 1968 r. stolica Małopolski stała się jednym z najważniejszych ośrodków studenckiego protestu. Do poważnych rozruchów i demonstracji doszło w niej również w grudniu 1970 r., po wybuchu robotniczego buntu na Wybrzeżu. W pierwszej połowie lat siedemdziesiątych w mieście zaczęły się krystalizować dwa ośrodki antysystemowej opozycji. Pierwszym z nich było duszpasterstwo akademickie skupione wokół klasztoru oo. Dominikanów, drugi powstał na Uniwersytecie Jagiellońskim. Po zamordowaniu studenta Stanisława Pyjasa (współpracownika Komitetu Obrony Robotników) w maju 1977 r. powstał Studencki Komitet Oporu. Jednocześnie w Krakowie zaczęło się wówczas kształtować środowisko powiązane z Ruchem Praw Człowieka i Obywatela. W 1979 r., po utworzeniu Konfederacji Polski Niepodległej, niemal wszyscy jego członkowie zgłosili do niej akces<ref>J. Eisler, Polski rok 1968, Warszawa 2006, s. 297-299; 322-329, 340-342; tenże, Grudzień 1970. Geneza, przebieg, konsekwencje, Warszawa 2012, s. 252-253, 366-367, 383-384; E. Zając, NSZZ „Solidarność” Region Małopolska (180-1989) [w:] NSZZ „Solidarność” 1980–1989. Tom 6. Polska Południowa, red. Ł. Kamiński, G. Waligóra, Warszawa 2010, s. 10-12.</ref>. 

Latem 1980 r. przez Małopolskę przetoczyła się fala strajków. 19 sierpnia rozpoczęły się protesty w największym mieście województwa krakowskiego – Hucie im. Lenina. Niebawem hutników wsparli pracownicy komunikacji miejskiej i mniejszych zakładów. 6 września w hucie zawiązał się Komitet Robotniczy Hutników. Niespełna tydzień później w Krakowie powstał zalążek koordynacyjnego ośrodka niezależnego ruchu związkowego – Tymczasowy Międzyzakładowy Komitet Założycielski. 15 września powołany został Międzyzakładowy Komitet Założycielski z Stanisławem Zawadą na czele. Związkowców poparli działacze miejscowej przedsierpniowej opozycji. Od jesieni zaczęła się w Małopolsce kształtować „Solidarność” wiejska, która w marcu 1981 r. przekształciła się NSZZ Rolników Indywidulanych<ref>E. Zając, NSZZ „Solidarność” Region Małopolska..., s. 14-29; 74-75.</ref>. 

W lipcu 1981 r. odbyło się pierwsze Walne Zgromadzenie Delegatów Regionu Małopolska. Wyłoniono na nim nowe związkowe władze (Zawada zrezygnował z kierowania MKZ jeszcze w listopadzie 1980 r. ). Na ich czele jako przewodniczący stanął Wacław Sikora. W tym czasie Region Małopolski należał do największych w kraju. Pod względem liczebności plasował się na 4 miejscu (zrzeszał ok. 640 tys. członków), koordynował zaś pracę związkową na obszarze obejmującym większość terenu województwa krakowskiego sprzed reformy z 1975 roku  <ref>Tamże, s. 9, 68-69.</ref> 

13 grudnia 1981 r., podobnie jak w całym kraju rozpoczęła się wymierzona w związek akcja policyjna władz. Kierownictwo Regionu oraz kluczowi działacze trafili do ośrodków internowania. Nie zapobiegło to wybuchowi strajku w Hucie im. Lenina. Na jego czele stanął Mieczysław Gil. Na apel strajkujących protest przeciwko wprowadzeniu stanu wojennego podjęło kilkadziesiąt komisji zakładowych „Solidarności”. Władze wobec części zakładów zastosowały rozwiązanie siłowe - m.in. w Hucie im. Lenina w nocy z 15 na 16 grudnia. Fala strajkowa zakończyła się po akcji wojska i sił policyjnych w kombinacie<ref>Tamże, s. 88, nast. </ref>. 

Część opozycjonistów niezwłocznie po wprowadzeniu stanu wojennego przeszła do działalności konspiracyjnej. Już 20 stycznia 1982 r. udało się odbudować kierownictwo związkowe, w postaci Regionalnej Komisji Wykonawczej, które szybko nawiązało kontakt z Tymczasową Komisją Koordynacyjną. Jesienią 1983 r. RKW przekształciła się w Regionalną Komisję Solidarności Małopolska. Na jej czele stali Tadeusz Syryjczyk, Jerzy Zdrada i Stefan Jurczak. Odbudowały się w Krakowie struktury podziemnego Niezależnego Zrzeszenia Studentów oraz KPN. Powstały też mniejsze organizacje antysystemowe. Kraków stał się dla władz stanu wojennego jednym z punktów zapalnych – regularnie dochodziło do manifestacji ulicznych, przeradzających się często w gwałtowne starcia (głównie w Nowej Hucie). Apogeum zamieszek nastąpiło pod koniec sierpnia 1982 r. W Krakowie obrażenia odniosło wówczas 100-150 demonstrantów oraz kilkunastu milicjantów i żołnierzy. Związkowcy podejmowali też skuteczne próby zorganizowania strajków (np. listopadzie 1982 r.)<ref>Tamże, s. 101, nast. </ref>. 

Od jesieni 1983 r. aktywność konspiracyjnych struktur systematycznie malała w całym kraju. Wyjątkiem była Nowa Huta, gdzie nadal regularnie dochodziło do manifestacji i walk ulicznych. Ważną inicjatywą okazało się utworzenie Ruchu „Wolność i Pokój”, przez osoby wywodzące się ze zdelegalizowanego i rozbitego krakowskiego NZS<ref>Tamże, s. 139-142.</ref>. 

Od jesieni 1986 r. podziemne struktury związku zaczęły przechodzić do legalnej działalności. W październiku t.r. wyszła z konspiracji Komisja Robotnicza Hutników. W jej ślad poszły inne struktury związkowe z Krakowa. W kwietniu 1988 r. w Krakowie zainicjowana została wiosenna fala strajków – preludium do protestów z jesieni t.r., które skłoniły rządzących do podjęcia rozmów z opozycją. 12 września 1988 r. jawną działalność podjęła RKS Małopolska. Na jej czele stał wówczas Jurczak. Kierował on też pracami powstałego 10 kwietnia 1989 r. Komitetu Obywatelskiego, którego zadaniem było prowadzenie kampanii wyborczej strony opozycyjnej przed wyborami parlamentarnymi. W dniu 4 czerwca, już w pierwszej turze, do sejmu i senatu zostali wybrani wszyscy kandydaci krakowskiego KO<ref>Tamże, s. 146, nast.</ref>. 




==Bibliografia==

#S. Drabik, Elita polityczna krakowskiej PZPR w latach 1956-1975, Kraków 2013. 
#Dziennik Urzędowy Wojewódzkiej Rady Narodowej w Krakowie nr 18 z 1972 roku.
#Dziennik Ustaw  nr 17 z 1975 roku.
#Dziennik Ustaw nr 1 z 1976 roku.
#J. Eisler, Grudzień 1970. Geneza, przebieg, konsekwencje, Warszawa 2012. 
#J. Eisler, Polski rok 1968, Warszawa 2006. 
#Rocznik Statystyczny 1950, Warszawa 1951.
#Rocznik Statystyczny 1956.
#Rocznik polityczny i gospodarczy 1978, red. M. Bednarkiewicz, T. Brzóska, I. Kaczmarska i in., Warszawa 1979. 
#Rocznik statystyczny 1971, red. E. Krzeczkowska, L. Gradowski, A. Junak i in., Warszawa 1971
#Rocznik statystyczny województw 1981, red. E. Krzeczkowska, L. Gradowski, T. Kania i in., Warszawa 1981. 
#Rocznik statystyczny województw 1991, red. B. Wyżnikiewicz, K. Lutostański, M. Bulak i in., Warszawa 1991. 
#Polska. Zarys Encyklopedyczny, red., oprac. St. Puchała, H. Bonecki, W. Kryszewski i in., Warszawa 1974.
#Katowice. Rozwój województwa w Polsce Ludowej, red. H. Rechowicz, Warszawa 1970.
#Lata wielkich dokonań. Województwo krakowskie w okresie 35 lat Polski Ludowej (1944-1979), oprac. Wydziału Ideologicznego KW PZPR w Krakowie, b.aut., Kraków 1979. 
#„Monitor Polski” nr 34 z 1986 roku. 
#NSZZ „Solidarność” 1980–1989. Tom 6. Polska Południowa, red. Ł. Kamiński, G. Waligóra, Warszawa 2010. 
#Uchwała Nr XVIII/92/72 Wojewódzkiej Rady Narodowej w Krakowie z dnia 6 grudnia 1972 r. w sprawie utworzenia gmin w województwie krakowskim oraz ustalenia siedzib gminnych rad narodowych.
#Uchwała Rady Państwa z dnia 15 grudnia 1986 r. w sprawie utworzenia miasta Skała w województwie krakowskim.
#Uchwała nr XV/68/85 Rady Narodowej miasta Krakowa z dnia 11 grudnia 1985 r. w sprawie zmiany granic miasta Krakowa. 

==Przypisy==
<references/>