Tekst źródłowy strony Wielkanocne procesje konne i krzyżoki

[[Kategoria:Historia]]
[[Kategoria:Kultura i sztuka]]
[[Kategoria:Indeks haseł – alfabetyczny]]
[[Kategoria:Tom 11 (2024)]]
Autor: [[dr Robert Garstka]] 

::::::::::::::::::::::::: ENCYKLOPEDIA WOJEWÓDZTWA ŚLĄSKIEGO
:::::::::::::::::::::::::[[ENCYKLOPEDIA WOJEWÓDZTWA ŚLĄSKIEGO Tom 11 (2024)|TOM: 11 (2024)]]

Wielkanocne procesje konne – dziękczynno-błagalne objazdy pól — są zwyczajem o charakterze agrarnym. Na terenie [[Górny Śląsk|Górnego Śląska]], w granicach województw [[Województwo śląskie|śląskiego]] i [[Województwo opolskie|opolskiego]], tradycja praktykowana jest w Niedzielę i Poniedziałek Wielkanocny. W niedzielę jeźdźcy jadą w miejscowościach: Sternalice, Kościeliska, Ligota Oleska, Kolonia Biskupska i Wolęcin (woj. opolskie), w poniedziałek natomiast w [[Racibórz|Raciborzu]]-Sudole, Bieńkowicach, [[Pietrowice Wielkie|Pietrowicach Wielkich]], Zawadzie Książęcej, [[Gliwice|Gliwicach]]-Ostropie i Żernicy (woj. śląskie) oraz Żędowicach (woj. opolskie)<ref>Garstka R., Lysko A., ''Czas niezwykły. Obrzędowość doroczna na Górnym Śląsku, Katowice 2022'', s. 200-211.</ref>.

W niektórych opracowaniach pojawiają się informacje o procesjach odbywających się w okolicach [[Rybnik|Rybnika]]: „szczególnie upowszechnił się on [zwyczaj] w okolicach Rybnika”<ref>Lach K., ''Wierzenia, zwyczaje i obrzędy. Folklor pogranicza polsko-czeskiego'', Wrocław 2004, s. 174.</ref>. W pobliżu tego miasta znajdują się [[Wodzisław Śląski]] i [[Radlin]], w których w XIX wieku odbywały się objazdy<ref>Ćwikła J., „Wielkanocne procesje na Górnym Śląsku” [w:] ''Śląskie Prace Etnograficzne,'' t. 4, red. Krystyna Pieronkiewicz – Pieczki, Katowice 2017, s. 200.</ref>. Możliwe więc, że te miejscowości miał także na myśli XIX- wieczny badacz, wskazujący na ten rejon w swym opisie:<blockquote>W Polsce zwyczaj znany był już w średniowieczu, natomiast na [[Śląsk|Śląsku]] poświadczony jest źródłowo w XIX w. P. Drechsler w 1903 r. napisał: W pierwszym dniu święta wielkanocnego odbywa się jazda krzyżowa. Jest to zwyczaj polegający na objeżdżaniu pól na koniach, aby zapewnić sobie dobry urodzaj. Zwyczaj ten utrzymuje się również w okolicach Raciborza i Rybnika<ref>''Wielkanocna procesja konna'', <nowiki>http://niematerialne.nid.pl/Aktualnosci/details.php?ID=1750</nowiki>, dostęp z dnia 19.03.2019.</ref>.</blockquote>Konne objazdy praktykowane są także w innych częściach Europy. Na Łużycach Serbołużyczanie organizują je w okolicach Bautzen, w miejscowościach Wittichenau, Radibor, Strocha, Chrosowitz, Panschwitz, Ralbitz-Rosenthal, Ostro i Nebelschütz<ref>Ćwikła J., „Wielkanocne procesje na Górnym Śląsku”, s. 197.</ref>, Panschwitz–Kuckau<ref>Kuringowa T. ''Obyczaje serbołużyckie w ciągu roku'', (pdf dostępny w sieci), s. 17.</ref>. Objazdy znane są  również w Niemczech (Bawaria i Hesja), Szwajcarii i Górnej Austrii<ref>Ćwikła J., „Wielkanocne procesje na Górnym Śląsku”, s. 197.</ref>. Na Śląsku procesje te nazywane są ''rajtowaniem'' (niem. ''rejten''- jeździć konno),  ''Saatreiten, Korneiten, Flurrit, Flurreiten''. Najbardziej znanym i powszechnie używanym na pograniczu śląsko-morawskim określeniem omawianego zwyczaju jest niemiecka nazwa ''Osterreiten'' – wielkanocna jazda konna. Dawniej używano także nazwy ''za Bohem'' (za Bogiem)<ref>Lach K., ''Wierzenia, zwyczaje i obrzędy…'', s. 175.</ref>''.'' W granicach województwa opolskiego funkcjonuje określenie ''krzyżoki'' lub ''jazda krzyżowa''. W literaturze spotykana jest także nazwa „procesja stu koni”<ref>Ogrodowska B., ''Polskie obrzędy i zwyczaje doroczne,'' Warszawa 200, s. 170.</ref>. Nazwy te wskazują na związek procesji z ziarnem, zbożem i zasiewami oraz polem i rolą, ponieważ jednym z istotniejszych celów objazdów są modlitwy o dobre urodzaje i ochronę zasiewów przed złymi warunkami pogodowymi. Jest to zatem typowy zwyczaj o charakterze agrarnym<ref>Tamże, s. 197-198</ref>. Zdaniem Jerzego Pośpiecha oprócz charakteru agrarnego zwyczaj przed [[Druga wojna światowa|II wojną światową]] nabierał również cech polskiej uroczystości patriotycznej.<blockquote>Tak było np. w Wójtowej Wsi koło Gliwic. W poniedziałek wielkanocny zjeżdżali tu na koniach rolnicy z Gliwic, Ostropy i Trynku, aby wziąć udział w procesji zwanej chodzeniem za Panem Bogiem. W czasie obchodu śpiewano polskie pieśni. […] Aby zlikwidować tę polską procesję, władze niemieckie w 1937 r. zorganizowały identyczną niemiecką imprezę, ściągając na nią niemieckich osadników z sąsiedniego [[Bojków|Bojkowa]]. Za pomocą wojska, które dostarczyło koni i w asyście bojówek SA pochód ten przeszedł tradycyjnym szlakiem polskiej procesji<ref>Pośpiech J., ''Zwyczaje i obrzędy doroczne na Śląsku'', Opole 1987, s. 204.</ref>.</blockquote>Natomiast ludowa tradycja ze Sternalic przekazuje jeszcze inny wariant. Przed wiekami, kiedy w sąsiednim Żytniowie panowała cholera, mieszkańcy Sternalic pilnowali granic swojej wsi i w ten sposób nie dopuścili do rozprzestrzenienia się choroby<ref>Smolińska T., ''Tradycyjne zwyczaje i obrzędy śląskie. Wypisy,'' Opole 1994'','' s. 74.</ref>.
''Krzyżoki'' to także wielkanocny obchód pól, jak również nazwa dwunastu mężczyzn, którzy w Borkach Małych (gm. Olesno) praktykują unikalny zwyczaj ''bramy wielkanocnej''. Przez cały Wielki Post ''krzyżoki'' — młodzi mężczyźni (kawalerzy) — zbierają wydmuszki z jajek, z których powstaje ''brama wielkanocna''. ''Krzyżoków'' jest dwunastu, tak jak apostołów. Bramę tworzy się poprzez nawlekanie kilkuset wydmuszek na sznurki, według przygotowanego wcześniej projektu. Wieczorem w Wielką Sobotę (ok. 22:00), konstrukcję przenosi kilku mężczyzn na ulicę Brodackiego, a następnie zawiesza ją między dwoma drzewami, nad drogą w środku wsi. Każdorazowo brama ma niepowtarzalny kształt i wisi do następnego roku. Zwyczaj ten, nie ma swego odniesienia w innych wiosennych tradycjach na terenie Polski.
Po jej zawieszeniu, mężczyźni udają się do remizy strażackiej, gdzie po modlitwie, wspólnie spożywają zrobioną przez siebie jajecznicę. Po krótkim odpoczynku podążają do kościoła, skąd zabierają szarfy, chorągwie kościelne oraz figurę Chrystusa Zmartwychwstałego. Niesie ją mężczyzna, który w danym roku lub najbliższym czasie ma się żenić. O godzinie 3:00 ruszają ze śpiewem i modlitwą na obchód pól wokół wioski, co ma zapewnić ich ochronę oraz urodzaj. Po obejściu na krótko wracają do domu, po czym uczestniczą w procesji rezurekcyjnej, podczas której śpiewają pieśni wielkanocne, wykonywane w trakcie procesji<ref>Garstka R., Lysko A, ''Czas niezwykły..'', s. 186-193.</ref>. Pochodzenie tej tradycji, nie jest znane nawet najstarszym mieszkańcom miejscowości, podobnie jak geneza procesji konnych w innych częściach Górnego Śląska.

O wielkanocnych procesjach konnych wypowiadali się w minionym stuleciu i na początku XXI wieku głównie badacze niemieccy i regionaliści śląscy<ref>Lach K., ''Wierzenia, zwyczaje i obrzędy..,'' s. 173.</ref>. Spora część osób zajmujących się procesjami konnymi wywodzi ten zwyczaj od czasów przedchrześcijańskich, łącząc go z kultem słońca<ref>Tamże'','' s. 176.</ref>, doszukując się potwierdzenia teorii w przebiegu trasy, której większość odbywa się od wschodu ku zachodowi słońca. Niektórzy natomiast łączą go ze średniowieczem twierdząc, iż procesje były organizowane już za czasów Karola Wielkiego, inni natomiast doszukują się ich pierwowzoru w średniowiecznych objazdach pól, których celem było zaznaczenie granic własności ziemskiej. Zwolennikiem tej teorii był m.in. urodzony w Bieńkowicach ksiądz Franciszek Pawlar – wieloletni proboszcz w [[Krzanowice|Krzanowicach]]. Jego zdaniem w dokumencie z 1313 roku, poświadczonym przez księcia raciborskiego [[Leszek Raciborski|Leszka]], wymieniony jest symboliczny objazd pól (ujazd), dokonywany po przeprowadzeniu transakcji sprzedaży części Bieńkowic między Żegotą, synem Jana z Bieńkowic, a Swoyshonem. Dopiero po nim na nabywcę przechodziły wszystkie prawa, jakie po ojcu odziedziczył Żegota<ref>Ćwikła J., „Wielkanocne procesje na Górnym Śląsku”, s. 199 oraz ''Śląski spichlerz. Tradycje kulturowe Ziemi Raciborskiej'', Racibórz 2010, s. 20-21.</ref>. Zdaniem niemieckich badaczy tradycja jest importem z Niemiec, a na Śląsku miała pojawić się wraz z kolonistami, zasiedlającymi ziemie nad górną [[Odra|Odrą]] już w XIII wieku. W opinii Georga Hyckla plemiona germańskie zapożyczyły zwyczaj od Franków za czasów Karola Wielkiego<ref>''Śląski spichlerz'', s. 23 oraz Ćwikła J., „Wielkanocne procesje na Górnym Śląsku”, s. 199.</ref>. Teorię niemieckiego pochodzenia zwyczaju przedstawia również Alfons Perlick, datując jego przybycie na Śląsk wraz z kolonistami z Niemiec na przełomie XI-XIV wieku<ref>Ćwikła J., „Wielkanocne procesje na Górnym Śląsku''”'', s. 199-200.</ref>. Najstarsza wzmianka o zwyczaju ''jazd krzyżowych'' na Śląsku pochodzi jednak z 1903 roku<ref>Smolińska T., ''Tradycyjne zwyczaje…'', s. 74.</ref>. Procesje konne znane były przed reformacją na Śląsku i na Łużycach. Popularne także w dobrach biskupów wrocławskich, jednakże na skutek reformacji w wielu miejscowościach zakazano ich urządzania, łącząc je z wiarą katolicką. Zakazy wydawane były przez władze świeckie i kościelne w XVII i XVIII wieku, a ich powodem było pijaństwo i nieobyczajne zachowanie jeźdźców podczas procesji. W XVIII i XIX w. procesje konne organizowano również w Radlinie i okolicy. W XVIII wieku odnotowywano je w Rozbarku pod [[Bytom|Bytomiem]] oraz w [[Piekary Śląskie|Piekarach Śląskich]], zaś w XIX w. w okolicach Wodzisławia i Radlina. Do II wojny światowej objazdy znane były także we wsiach koło Olesna i Kluczborka: Boroszowie, Radłowie, Kościeliskach i Ligocie Oleskiej oraz w przemysłowej części Górnego Śląska w Wójtowej Wsi, Bojkowie, Kozłowie, Ostropie, Chechle i Brzezińce. W XX wieku w wielu miejscowościach zrezygnowano z ich organizowania. Spory wpływ na zaniechanie procesji miały obie wojny światowe, których skutkiem był deficyt mężczyzn i koni, a także urzędowe i kościelne zakazy. W znacznej mierze przyczyniły się do tego również mechanizacja i urbanizacja rolnictwa. Pod koniec XX w. sytuacja uległa zmianie. Na skutek zmiany stosunku państwa do kościoła, organy samorządowe zaczęły współorganizować te uroczystości, traktując je jako ważny i unikatowy produkt regionalny. Takie podejście oraz zainteresowanie lokalnej społeczności przyczyniły się do reaktywacji zwyczaju w niektórych miejscowościach. W Zawadzie Książęcej zwyczaj przywrócono z początkiem lat 80. XX wieku<ref>Ćwikła J., „Wielkanocne procesje na Górnym Śląsku”, s. 200-202.</ref>,w Żędowicach w 1986 roku, w Żernicy w 2014 roku. W  trakcie wielkanocnych procesji konnych gospodarze modlą się o dobre urodzaje, pogodę oraz ochronę swoich plonów. Trasy objazdu w poszczególnych miejscowościach mają najczęściej stały przebieg.

W Niedzielę Wielkanocną ''krzyżoki'' (określenie procesji konnej funkcjonujące w województwie opolskim) objeżdżają pola w Sternalicach, Kościeliskach, Wolęcinie, Ligocie Oleskiej i Kolonii Biskupskiej. Jeźdźcy spotykają się zazwyczaj przy kościele lub przydrożnym krzyżu (o różnych godzinach w każdej miejscowości), skąd po krótkiej modlitwie lub udziale w nabożeństwie ruszają na procesyjny objazd pól. Pierwotnie procesja w Sternalicach ruszała o 4:00, by zdążyć na sumę o 10:30. Z trudem jednak ''krzyżokom'' udawało się na nią dojechać, a i zmęczenie po objeździe dawało się we znaki, dlatego proboszcz parafii zadekretował, by objazd rozpoczynać o godzinie 13:00. W Sternalicach, Kościeliskach i Kolonii Biskupskiej przed wyjazdem ksiądz udziela ''krzyżokom'' błogosławieństwa. W drodze oraz przy przydrożnych krzyżach i kapliczkach uczestnicy śpiewają pieśni wielkanocne, odmawiają różaniec i litanię do Wszystkich Świętych. Jeźdźców z Kolonii Biskupskiej zdobią biało-żółte szarfy. Na czele procesji jadą mężczyźni trzymający krzyż lub figurę Chrystusa Zmartwychwstałego. Jeździec z Kościelisk posiada natomiast ręczny dzwonek, którym oznajmia początek i koniec procesji. Dzwoni nim także mijając większą grupę mieszkańców – widzów. Tu także oraz w Wolęcinie, jeźdźcom towarzyszą jadący na przyczepie muzycy, natomiast w Ligocie Oleskiej ''śpiewoki'', czyli mężczyźni wykonujący pieśni religijne, jadą na wozie ciągniętym przez traktor. W czasie procesji ''krzyżoki'' odwiedzają niektórych gospodarzy, gdzie czeka na nich poczęstunek. W obu miejscowościach (Wolęcin, Ligota Oleska) objazd kończy się paradą – uroczystym przejazdem przez wieś z udziałem orkiestry. W Kościeliskach objazd kończy się przy kościele, który jeźdźcy procesyjnie obchodzą. ''Krzyżoki'' ze Sternalic przed wyruszeniem na objazd pól zatrzymują się przy miejscowym cmentarzu na krótką modlitwę za zmarłych. Następnie ruszają dalej. Jeźdźcy odwiedzają rodziny mieszkające na trasie przejazdu. W niektórych zapraszani są na poczęstunek. Natomiast mężczyzna wiozący figurę Chrystusa wchodzi do domów z pozdrowieniem „Chrystus Pan zmartwychwstał, cieszcie się i radujcie, Alleluja!”. ''Krzyżoki'' kilkukrotnie zatrzymują się na modlitwie obok przydrożnych krzyży i kapliczek, natomiast w wyznaczonych miejscach organizują wyścigi konne. Te odbywają się również w Kościeliskach i Kolonii Biskupskiej. Jeźdźcy z Kościeliska jeszcze w latach 70. XX w. podczas objazdu stawiali na polach (wkładali w ziemię) niewielkie krzyżyki wykonane z palmy wielkanocnej, co miało zapewnić ochronę zasiewów i dobre plony. Obecnie zwyczaj nie jest już praktykowany, jednakże okoliczni rolnicy nadal pielęgnują tradycję wychodząc z krzyżykami na pola. W miejscowościach województwa opolskiego, jak również w Gliwicach-Ostropie<ref>W procesji uczestniczą jedynie jeźdźcy.</ref> (woj. śląskie), podczas objazdu nie używa się bryczek, powozów itp., a jedynie przyczepy rolnicze ciągnięte przez traktory. Tu również liczba amazonek, biorących udział w procesji, jest znacznie mniejsza od tych w powiecie raciborskim. Oczywiście o przebiegu procesji za każdym razem decydują organizatorzy, dlatego też w kolejnym roku może ona różnić się pewnymi detalami, nie wpływającymi jednakże zasadniczo na jej przebieg.

Natomiast w Wielkanocny Poniedziałek odbywa się raciborskie ''rajtowanie'', zwane też z niemieckiego ''Osterreiten,'' co oznacza wielkanocną jazdę konną. Procesje wyruszają spod kościołów na ziemi opolskiej o godzinie 12:00, natomiast na ziemi raciborskiej o 13:00, a ich trasa wiedzie ze wschodu na zachód. Jeźdźcy poruszają się w szyku dwójkowym lub trójkowym, przemierzają okoliczne pola w miejscowościach: Racibórz-Sudół, Bieńkowice, Pietrowice Wielkie oraz Zawada Książęca, modląc się przy krzyżach i kapliczkach o urodzaje. Na czele podążają mężczyźni dzierżący krzyż, paschał i figurę Chrystusa Zmartwychwstałego, za nimi pozostali jeźdźcy, a także bryczki i wozy z mieszkańcami, gośćmi, orkiestrą i ''śpiewokami.'' ''Śpiewocy'' modlą się śpiewając pieśni wielkanocne oraz litanię do Wszystkich Świętych, w Bieńkowicach w języku niemieckim, zaś w Sudole w języku polskim. W Pietrowicach Wielkich w trakcie procesji odmawiany jest różaniec w języku morawskim.

Współcześnie jest to także forma promocji danej miejscowości lub gminy, na co wpływ mają ogólnopolskie i regionalne media. Dzięki nim oraz publikacjom o charakterze popularno-naukowym, procesje stały się atrakcją turystyczną. Widać to zwłaszcza na przykładzie Pietrowic Wielkich, gdzie po zakończonym objeździe organizowany jest festyn, będący także okazją do zaprezentowania ważnych gości np. polityków. Posłowie, prezydent Raciborza, starosta, wójtowie, biskupi i księża przemierzają trasę procesji w bryczkach<ref>''Śląski spichlerz..'', s. 25.</ref>. Jedynie w Pietrowicach Wielkich jeźdźcy oraz pozostali wierni modlą się podczas nabożeństwa w kościółku pw. Świętego Krzyża, będącym miejscem odpoczynku po pierwszej części konnej procesji. Po nim ruszają dalej, a wśród nich ksiądz z miejscowej parafii w asyście dwóch zasłużonych rolników. Również w Ostropie od wielu lat kapłani biorą udział w objeździe, a od 2015 roku proboszcz parafii w Raciborzu-Sudole. Objazdy kończą się niekiedy efektownymi wyścigami konnymi (Pietrowice Wielkie, Racibórz-Sudół, Bieńkowice) oraz nabożeństwem. Po nim przychodzi czas na zabawę. W Pietrowicach Wielkich od 2003 roku organizowany jest od ''Konny Festyn Wielkanocny'', w Bieńkowicach zabawa taneczna, a w Zawadzie Książęcej poczęstunek w remizie OSP. W tym dniu również w Gliwicach-Ostropie, Żernicy (gm. [[Pilchowice]]) i Żędowicach (gm. Zawadzkie) jeźdźcy przemierzają pola w błagalnych procesjach. Ruszają spod kościoła, po otrzymanym od kapłana błogosławieństwie. Ponadto w Gliwicach-Ostropie, jeźdźcy przed opuszczeniem domu przyjmują je także od swych matek i żon. Jeźdźców z Gliwic-Ostropy zdobią wieńce wykonane z bukszpanu oraz białych i żółtych bibułowych kwiatów. Kawalerzy odznaczają się dwoma skrzyżowanymi na piersiach wieńcami. Współcześnie w objazdach (nie tylko w Ostropie) udział biorą również kobiety, które jeszcze w latach 70. XX w. w nich nie uczestniczyły. W latach przedwojennych w trakcie objazdu panny zarzucały na młodzieńców wieńce, co było wyrazem sympatii z ich strony. Procesja w Ostropie kończy się nabożeństwem, po którym jeźdźcy-kawalerowie (a obecnie również panny) rzucają wieńce na krzyż misyjny stojący nieopodal kościoła. Wedle lokalnej tradycji ten, którego wieniec zawiśnie na krzyżu jeszcze w tym samym roku lub w najbliższym czasie pozna wybrankę serca.

W pobliskiej Wójtowej Wsi, procesje odbywały się do II wojny światowej. Jeźdźców zdobiły bukszpanowe wieńce, natomiast wiezione w procesji kościelne chorągwie ozdabiano zielonymi wianuszkami. Chorągwie towarzyszyły także jeźdźcom z Gliwic-Ostropy. Na granicy obydwu wsi gospodarze wymieniali między sobą chorągwie kościelne i krzyże. Współcześnie w Ostropie, nie są one już używane, podobnie jak w Bieńkowicach, w których funkcjonowały do lat 90. XX wieku.

W Żędowicach tradycja objazdu pól, została zainicjowana w 1985 roku przez księdza Leonarda Makiola, który chciał w ten sposób docenić rolników pomagających przy budowie domu parafialnego. Uczestnicy procesji kierują się w stronę kościoła, gdzie po krótkim nabożeństwie wracają inną drogą (na przełaj przez pola) do Żędowic, zatrzymując się na modlitwę przy wszystkich kapliczkach i krzyżach. Natomiast objazd w Żernicy praktykowany był do połowy lat 50. XX w. Tradycję reaktywowano w 2014 roku. Współcześnie procesja ta przemierza ulice Żernicy i Nieborowic. Na jej czele jadą dziewczęta, a jedna z nich wiezie krzyż. Wszystkich jeźdźców zdobią szarfy z napisem „ALLELUJA — ŻERNICA — NIEBOROWICE” (i kolejny rok). Uczestnicy kierują się z Żernicy do Nieborowic, gdzie w kaplicy pw. św. Jadwigi Śląskiej odprawiane jest krótkie nabożeństwo. Na ten czas, zgodnie z tradycją, krzyż procesyjny zostaje złożony u stóp ołtarza. W wielkanocnych procesjach konnych przeważają mężczyźni, ponieważ to głównie oni wykonują prace polowe, troszczą się o ziemię i płody, jednakże coraz częściej pojawiają się też kobiety, które zaczęto dopuszczać do udziału w latach 80. XX w. Od lat 90. XX w., z uwagi m.in. na zmiany społeczno-gospodarcze mechanizację rolnictwa, zanik hodowli koni roboczych, w wielu miejscowościach do udziału w procesji zaprasza się jeźdźców (w tym kobiety) z klubów jeździeckich lub wynajmuje konie z innych miejscowości. W Pietrowicach Wielkich do 1974 roku w procesji uczestniczyli jedynie gospodarze z tej wsi, jednak stopniowo w kolejnych latach dołączyli do nich gospodarze z pobliskich Żerdzin, Kornicy, Gródczanek, Krowiarek, Wronina, Samborowic i Pietraszyna. Amazonki (nadal w mniejszym stopniu) uczestniczą także w procesjach odbywających się na terenie województwa opolskiego.

W 2022 roku wielkanocne procesje konne na Górnym Śląsku, zostały wpisane na Krajową Listę Niematerialnego Dziedzictwa Kulturowego.

==Bibliografia==

* Garstka R., Lysko A., ''Czas niezwykły. Obrzędowość doroczna na Górnym Śląsku'' (wydanie II rozszerzone), Katowice 2022.
* Lach K., ''Wierzenia, zwyczaje i obrzędy. Folklor pogranicza polsko-czeskiego'', Wrocław 2004.
* Ogrodowska B., Polskie obrzędy i zwyczaje doroczne, Warszawa 2004.
* Pośpiech J., ''Zwyczaje i obrzędy doroczne na Śląsku'', Opole 1987.
* Smolińska T., ''Tradycyjne zwyczaje i obrzędy śląskie. Wypisy,'' Opole 1994.
* ''Śląskie Prace Etnograficzne,'' t. 4, red. Krystyna Pieronkiewicz–Pieczko, Katowice 2017.
* ''Śląski spichlerz. Tradycje kulturowe Ziemi Raciborskiej'', Racibórz 2010.

==Przypisy==
<references/>