Tekst źródłowy strony Spektakl „Piąta strona świata” w reż. Roberta Talarczyka

[[Kategoria:Historia]]
[[Kategoria:Kultura i sztuka]]
[[Kategoria:Indeks haseł – alfabetyczny]]
[[Kategoria:Tom 10 (2023)]]
Autor: [[prof. dr hab. Andrzej Linert]]

::::::::::::::::::::::::: ENCYKLOPEDIA WOJEWÓDZTWA ŚLĄSKIEGO
:::::::::::::::::::::::::[[ENCYKLOPEDIA WOJEWÓDZTWA ŚLĄSKIEGO Tom 10 (2023)|TOM: 10 (2023)]]               

Kazimierz Kutz: <b><i>Piąta strona świata</i></b>. Reż. Robert Talarczyk, scen. Ewa Satalecka, muz. Przemysław Sokół, animacje Zuzanna Szyszak, oświetlenie Maria Machowska. Premiera 15 lutego 2013 roku,  [[Teatr Śląski im. Stanisława Wyspiańskiego  w Katowicach|Teatr Śląski im. Stanisława Wyspiańskiego]], [[Katowice]]. 

Adaptacja i reżyseria Roberta Talarczyka wydanej w 2010 roku debiutanckiej powieści Kazimierza Kutza <i>Piąta strona świata</i> była podstawą jednego z najważniejszych przedstawień w Teatrze Śląskim w ostatnim dwudziestoleciu. Jej premiera 15 lutego 2013 roku zbiegła się z 84. rocznicą urodzin autora, który w na wpół autobiograficznej książce stworzył zbiór opowieści o regionie i ludziach go zamieszkujących. W książce prowadzona w pierwszej osobie liczby pojedynczej narracja prezentuje w sposób refleksyjny i liryczny historię bohaterów miotanych wojnami i zmianami granic. Jest w istocie gawędą o ludziach żyjących na pograniczu narodów i kultur, jest obrazem ludzi tragicznie uwikłanych w historię [[Śląsk|Śląska]]. Te miejscami zabawne bądź smutne i wzruszające wydarzenia, zaczerpnięte z życia robotniczej osady położonej w pobliżu byłej polsko-niemieckiej granicy, są w istocie rozrachunkiem autora z przeszłością. <i>Piąta strona świata</i> jest opowieścią o latach młodości,  rodzinie i najbliższej okolicy, opisem zwyczajów i mentalności ludzi, którzy wychowywali autora i formowali jego świat wartości. Opowiadający pozostaje jak gdyby poza bohaterami książki. Pełni rolę świadka i inspiratora powoływanych do życia obrazów z lat [[Powstania śląskie 1919-1920-1921|powstań śląskich]], okresu międzywojennego, [[Druga wojna światowa|II wojny światowej]] i Polski Rzeczpospolitej Ludowej. Jego bohaterowie co rusz poszukują od nowa swojego miejsca w zmieniającej się rzeczywistości państwowej i politycznej. Miarą ich tragizmu są losy braci, z których jeden zostaje żołnierzem Wehrmachtu, a drugi wojska polskiego. Ulegając przemocy i indoktrynacji, duchowo pozostawali niezależni i niepodlegli.

Robert Talarczyk, podążając za opowieścią Kutza, postacią centralną spektaklu uczynił Bohatera. W widowisku rolę tę pełnił dysponujący wrodzonym talentem i doskonałym warsztatem Dariusz Chojnacki, <i>alter ego</i> autora. Balansując pomiędzy komizmem i tragizmem, cały czas pozostawał na scenie i utrzymał znakomity kontakt z widownią, nie tylko wtedy, kiedy sięgał do przeszłości jako świadek historii, ale często także jako współuczestnik wydarzeń. Była to rola niezwykle trudna, łącząca w sobie różne emocje i nastroje. Artysta z konieczności zmieniał wtedy swobodnie język literacki na gwarę, a dystans opowieści na emocjonalne uczestnictwo w wydarzeniach z przeszłości. Jego relacje, ilustrowane scenami wydarzeń, to  historia ludzi, których znał i z którymi dorastał. Ich nieproste życiorysy i niejednokrotnie mroczne sekrety składały się na, jak pisał Jacek Sieradzki, „<i>Śląski magiczny</i>”. Widz skupiony na działaniach i efektach wizualnych, całą swoją uwagę koncentrował na aktorach i losach kreowanych przezeń bohaterów, jako że pusta scena nie rozpraszała uwagi widowni.

Na pozbawionej zabudowy scenie prezentowane były kolejne wydarzenia z życia Bohatera i jego najbliższych: dziadków żyjących w zażyłości z Żydówką Rebeką, rodziców walczących w powstaniach śląskich i przyjaciół w latach hitlerowskiej okupacji. Po wojnie dyskryminowani, traktowani z rezerwą i poniżani, pozbawieni prawa nazywania się prawdziwymi Polakami, z uporem kultywowali swoje rodzinne tradycje śląskie. Pustą przestrzeń sceny wypełniały wyświetlane na horyzoncie wizualizacje,  m.in. animowane rysunki, utrzymane w czarno-białej kolorystyce albo polskie i niemieckie napisy propagandowe: „<i>Wer polnisch spricht, ist unserer Feind!</i>” lub „<i>3 razy tak</i>”. Prosta scenografia Ewy Sataleckiej dodatkowo sprawiła, że oprócz krzeseł i imitacji łóżka, od czasu do czasu używane były tylko zapadnie, które dodatkowo dynamizowały akcję. Aktorzy pojawiali się i znikali nie tylko w kulisach, ale też pod sceną. Dominował ruch postaci prawdziwych i wiarygodnych, m.in. za sprawą gwary śląskiej, w której przyszło im grać. Nie bez znaczenia było w tym wypadku perfekcyjne operowanie światłem w reż. Marii Machowskiej. To ono z mroku sceny wydobywało poszczególne postaci i na moment zaludniało scenę zjawami z nierealnego świata. Równie ważny był ruch w opracowaniu Katarzyny Kostrzewy. Funkcjonował on samoistnie bądź uzupełniał wypowiedzi postaci, stając się istotnym elementem realizmu magicznego. Całości towarzyszyły nieco dramatyczne i bliskie klimatom śląskim kompozycje muzyczne Przemysława Sokoła, przywołujące skojarzenia z muzyką klezmerską, wygrywane na akordeonie, instrumencie popularnym kiedyś wśród proletariatu. 

Wielowątkowa opowieść sceniczna osadzona była w realiach [[Szopienice|Szopienic]] i Rozdzienia, a także rodzinnych [[Bojszowy|Bojszów]], a nawet będącego przed laty za granicą [[Sosnowiec|Sosnowca]]. Na scenie Bohater opowiadał o rzeczach na pozór zwyczajnych, prezentował indywidualne losy ludzkie, a pojawiające się postaci i obrazy były ilustracją snutych wspomnień. Nad całością zdawał się dominować tragizm, momentami łagodzony rodzajowymi scenami obyczajowymi z kręgu życia rodzinnego i przyjaciół. Surowość realiów dawnego Śląska kontrastowała z ciepłem bijącym od jego mieszkańców. Jego siłą był prosty i gawędziarski styl, a pojawiający się momentami humor, pomagał zrozumieć znaczenie historycznych wydarzeń, formułujących współczesne oblicze mieszkańców Śląska i ich tożsamość. 

Był to spektakl, o którym Marek Mierzwiak pisał: <i>utkany był ze snu, jawy, marzeń, śmiechu, dobroci, podłości i łez</i>; łączył w sobie to, co lokalne z tym, co posiadało wymiar  uniwersalny; jak zauważyła Danuta Lubina-Cipińśka: <i>„Piąta strona świata" to piękny, ale trumienny portret Ślązaków. Tego próbą zdefiniowania pojęcia Śląsk i Ślązak. Śląska, który zaludniali, już nie ma. Pozostała z niego tylko mitologia, którą stworzył Kazimierz Kutz w swoich wielkich śląskich filmach i utrwalił w jedynej swej powieści. I dziś na tej mitologii lub w kontrze do niej Ślązacy próbują budować swą tożsamość<i>.

Obciążone doświadczeniami wielkiej historii postaci z krwi i kości były zasługą całego trzydziestoosobowego zespołu aktorskiego, poszerzonego o aktorów gościnnych i studentów studium działającego przy Teatrze Śląskim, a także mistrza gry na akordeonie  –  Marka Andryska. Niekwestionowaną siłą tego zespołu była mozaika scenicznych charakterów i indywidualności, a także ich sceniczna naturalność. Obok Chojnackiego uwagę zwracała Grażyna Bułka w roli Chrobokowej, Barbara Lubos-Święs w roli Matki, Andrzej Dopierała w roli Ojca, Agnieszka Radzikowska – Adela, Bartłomiej Błaszczyński - Alojzy, Ewa Leśniak - Marianna i Artur Święs - Lucjan 

W ten sposób Robert Talarczyk po raz kolejny odwołał się do tożsamości kulturowej [[Górny Śląsk|Górnego Śląska]] i potrzeby jej kultywowania. Na wstępie przed laty była to zrealizowana z Mirosławem Neinertem adaptacja <i>Cholonka</i> Janoscha (premiera 16 października 2004 roku) na scenie [[Teatr Korez|Teatru Korez]] w Katowicach, a następnie <i>Miłość w Königshütte</i> Ingmara Villquista w Teatrze Polskim w [[Bielsko-Biała|Bielsku-Białej]] (premiera 31 marca 2011 roku), <i>Polterabend</i>  Stanisława Mutza w reżyserii Tadeusza Bradeckiego w Teatrze Śląskim w Katowicach (premiera 5 stycznia 2008 roku) oraz <i>Korzeniec</i> Zbigniewa Białasa w reżyserii Remigiusza Brzyka w [[Teatr Zagłębia w Sosnowcu|Teatrze Zagłębia w Sosnowcu]] (premiera 26 maja 2012 roku). Po tych dokonaniach w wypadku Talarczyka <i>Piąta strona świata</i> Kutza przyjęta została jako jedna z najważniejszych wypowiedzi artysty w całym cyklu jego teatralnej mitologii Śląska. W latach późniejszych zalicza się do niej oparty na wątkach autobiograficznych spektakl <i>Wujek. 81. Czarna ballada</i> z 17 grudnia 2016 roku, a także przygotowane we współpracy ze Szczepanem Twardochem prapremiery <i>Dracha</i> (premiera 21 października 2018 roku) i <i>Pokory</i> (premiera 11 czerwca  2021 roku). Adaptacja powieści Kutza była w tym gronie jedną z najważniejszych przedstawień w Teatrze Śląskim w ostatnim dwudziestoleciu i głośnym wydarzenie w skali kraju. 

Spektakl zdobył wiele nagród i wyróżnień, w tym m.in. w 2013 roku nagrodę zespołową Instytutu Sztuki Teatralnej w Warszawie w trakcie Ogólnopolskiego Konkursu na Wystawienie Polskiej Sztuki Współczesnej.  W 2014 roku Talarczyk otrzymał dwie Złote Maski za reżyserię i w kategorii Przedstawienie Roku. Z kolei  na XIV Festiwalu Teatru Polskiego Radia i Teatru Telewizji Polskiej „Dwa Teatry” – Sopot 2014, widowisko uhonorowane zostało nagrodami za reżyserię telewizyjnej wersji <i>Piątej strony świata</i> oraz za adaptację powieści Kazimierza Kutza. Ponadto jedną z sześciu nagród na XII Festiwalu Prapremier w Bydgoszczy w 2013 roku otrzymał autor muzyki Przemysław Sokół, natomiast jury młodych krytyków Nagrodą Młodych dodatkowo wyróżniło Roberta Talarczyka za reżyserię spektaklu. Z kolei jury 54. Kaliskich Spotkań Teatralnych w maju 2014 roku przyznało Dariuszowi Chojnackiemu nagrodę w kategorii aktorskiej.

==Bibliografia==

#Głowacka Aneta: <i>Źródła mitu</i>, „Teatr” 2013, nr 4,  s. 48-49.
#Szczepanik Ewelina: <i>Tożsamość górnośląska w spektaklu „Piąta strona świata” w reżyserii Roberta Talarczyka</i>. Praca licencjacka napisana pod kierunkiem prof. dra hab. Krzysztofa Kurka w Uniwersytecie im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, 2014 rok. 

==Źródła on-line==

#Czapla-Oslislo Aleksandra: <i>Piąta strona świata istnieje. Zobaczysz ją w Teatrze Śląskim</i> [http://www.e-teatr.pl/pl/artykuly/156307.html, dostęp: 15 V 2023].
#Ćwiertniewicz Grzegorz: <i>Z Polską należy się tarmosić!</i> [https://encyklopediateatru.pl/artykuly/270823/z-polska-nalezy-sie-tarmosic, dostęp: 15 V 2023] .
#Gruca Jan: <i>Piąty punkt widzenia</i> [http://www.dziennikteatralny.pl/artykuly/piaty-punkt-widzenia.html, dostęp: 15 V 2023]. 
# Korus Julia: <i>Inkszo strona świata</i> [http://www.dziennikteatralny.pl/artykuly/inkszo-strona-swiata.html, dostęp: 15 V 2023]. 
#Lubina-Cipińska Danuta: <i>Szopienice jak Macondo</i>, [w:]  „Śląsk”  2013, nr 3, s. 69. 
#Lubina-Cipińska Danuta: <i>Trumienny portret Ślązaków</i> [https://encyklopediateatru.pl/artykuly/156423/trumienny-portret-slazakow, dostęp: 15 V 2023].
#Mierzwiak Marek: <i>Śląsk mój w teatrze widzę ogromny</i>, [https://encyklopediateatru.pl/artykuly/211985/slask-moj-w-teatrze-widze-ogromny, dostęp: 15 V 2023].
#Mrozek Witold:  <i>Święta Barbara trzyma się mocno. W śląskim teatrze</i> [https://encyklopediateatru.pl/artykuly/157296/swieta-barbara-trzyma-sie-mocno-w-slaskim-teatrze, dostęp: 15 V 2023].
#Mrozek Witold: <i>Karin Stanek w teatrze. Śląski Teatr ma się świetnie</i>, [http://wyborcza.pl/1,76842,13497275,Karin_Stanek_w_teatrze__Slaski_teatr_ma_sie_swietnie.html, dostęp: 15 V 2023].
#Pachelska Katarzyna: <i>Jak i dlaczego uwierzyliśmy w „Piątą stronę świata”</i>, [https://encyklopediateatru.pl/artykuly/156435/jak-i-dlaczego-uwierzylismy-w-piata-strone-swiata, dostęp: 15 V 2023].
#Sieradzki Jacek:  Śląsk magiczny, [http://www.e-teatr.pl/pl/artykuly/159804.html, dostęp: 15 V 2023]. 
#Świerczek Magdalena: <i>A co słychać na Śląsku?</i> [http://www.dziennikteatralny.pl/artykuly/a-co-slychac-na-slasku.html, dostęp: 15 V 2023].