Żydzi na ziemi częstochowskiej

(ang. Jews of Częstochowa,niem. Juden in Częstochowa)

Autor: dr hab. Janusz Spyra

ENCYKLOPEDIA WOJEWÓDZTWA ŚLĄSKIEGO

TOM: 3 (2016)

Dzieje ludności żydowskiej w szeroko rozumianym regionie częstochowskim, który dzisiaj stanowi północną część obecnego województwa śląskiego (powiaty myszkowski, częstochowski i kłobucki), związane były przed 1918 rokiem z losami Polski centralnej. W I Rzeczpospolitej większa jego część wchodziła do powiatu lelowskiego należącego do województwa krakowskiego, północno-zachodnia część (starostwo krzepickie, z miastami Krzepice i Kłobuck) do ziemi wieluńskiej, Koniecpol do województwa sieradzkiego. Choć przez region przebiegały ważne szlaki handlowe, jednak dowodów na obecność Żydów w większej liczbie na tym terenie w średniowieczu brakuje. Zapewne przemierzali je w celach handlowych. Wyjątkiem jest Lelów, miasto królewskie pełniące funkcje ośrodka powiatu. Przed pożarem miasta w 1547 roku mieszkało tu kilkanaście żydowskich rodzin, pierwsi Żydzi być może osiedli tu więc jeszcze w końcu XV wieku. W 1564 roku zostało ich jedynie sześciu, płacili na rzecz króla jednego złotego od każdego zajmowanego domu oraz pewną ilość korzeni, w momencie uboju zwierząt.

Początki osadnictwa

Także w następnym stuleciu Lelów był znaczącym ośrodkiem osadnictwa Żydów, którzy utrzymywali się głównie z handlu. Od końca XVI wieku regularnie pięciu – sześciu Żydów z Lelowa dostarczało do Krakowa w drobnych partiach wosk, miód, skóry, pierze, ale także glejtę i kosy, z powrotem przywożąc m.in. szkło. Stanowili zorganizowaną gminę żydowską z cmentarzem, synagogą i rabinem, która z okazji koronacji Henryka Walezego i Stefana Batorego zapłaciła 8 zł. Sytuację prawną Żydów w Lelowie uregulował przywilej nadany przez starostę lelowskiego i chęcińskiego Stanisława Branickiego w 1612 roku, który zrównywał ich z prawami z innymi mieszkańcami, gwarantując swobodę handlu i wyszynku. Przywilej zatwierdził Władysław IV w 1633 roku, który m.in. potwierdził Żydom prawo użytkowania synagogi i cmentarza. Potwierdził go jeszcze raz w 1646 roku, a później kolejni władcy Polski w 1649, 1669, 1695 i 1766 roku. Mimo tego stale zdarzały się konflikty z mieszczanami (największy w latach 1651-52), którzy oskarżali Żydów m.in. o zatrudnianie chrześcijańskiej służby, wykupywanie chrześcijańskich nieruchomości oraz unikanie miejskich obciążeń, choć wpływy od Żydów stanowiły niemały procent dochodów zarówno miasta, jak i starosty. Ostatecznie w 1778 roku miasto zawarło z gminą żydowską ugodę, w której ograniczono liczbę domów posiadanych przez Żydów do 20, z pewnymi ograniczeniami dopuszczono ich do zajmowania się handlem i arendowaniem. W zamian musieli ponosić ciężary miejskie na równi z mieszczanami.

Rozwój osadnictwa żydowskiego na ziemi częstochowskiej w epoce nowożytnej

Ruiny kaplicy pogrzebowej na cmentarzu żydowskim w Częstochowie

W XVI-XVII wieku, wraz z rozwojem gospodarki folwarcznej, coraz chętniej osiedlała Żydów w swoich dobrach szlachta, oddając im w najem przysługujące uprawnienia związane ze zbytem płodów rolnych oraz produkcją i sprzedażą alkoholu. W wybranych prywatnych miasteczkach szlacheckich notowane są większe grupy wyznawców judaizmu, inni działali czasowo w poszczególnych miejscowościach jako arendarze feudalnych panów. W Koniecpolu pierwsi Żydzi pojawili się na początku XVII wieku, gdy ówczesny właściciel, hetman Stanisław Koniecpolski, chciał przyśpieszyć rozwój miasta. W 1675 roku żydowscy kupcy z Koniecpola obecni byli na targach lipskich, w tym czasie gmina żydowska posiadała synagogę, budynek kahalny oraz cmentarz. Pierwszym znanym rabinem (do 1724 roku) był Awigdor Margoliot, jeden z jego następców, Salomon Wolf, był przez pewien czas skrybą Sejmu Czterech Ziemstw. W Janowie, lokowanym w 1696 roku z inicjatywy Jana Stanisława Koniecpolskiego, Żydzi mieszkali zapewne od samego początku istnienia miasta. Wcześniejsze było osadnictwo żydowskie w Żarkach, gdzie w 1676 roku naliczono 5 żydowskich podatników, a w 1741 roku już 113 dorosłych Żydów. Zobowiązani byli płacić rocznie na rzecz kościoła 150 zł., mieli swoją synagogę, w XVIII wieku zbudowano drugi dom modlitwy, jednocześnie cheder. W Mstowie już w 1697 roku istniała w mieście synagoga. Żydzi w Krzepicach wzmiankowani są w 1633 roku, ale długo było ich niewielu, w 1720 roku cztery rodziny, w 1765 roku ich liczba wzrosła do 116 osób. Powstała wówczas położona poza murami miejskimi dzielnica żydowska, którą nazywano Nowym Miastem Krzepice. Już w 1730 roku przystąpili do budowy synagogi, choć zgodę na to uzyskali dopiero po 1749 roku. Tutejsi Żydzi podlegali kahałowi w Działoszynie. W pierwszej połowie XVIII wieku funkcje kahału powiatowego, sprawującego nadzór nad wspólnotami w Janowie, Szczekocinach, Żarkach oraz Nakle i Pilicy pełniła gmina w Lelowie. Jednak po zniszczeniach wojennych z połowy XVII wieku w samym Lelowie liczba Żydów się zmniejszyła, w 1676 roku pogłówne zapłaciło jedynie 18. Później ich liczba wzrosła, ale utracili rolę pośredników w handlu z Krakowem.

Niektóre z licznych na tym terenie instytucji kościelnych zezwalały Żydom osiedlać się na swoim terytorium ze względu na spodziewane korzyści ekonomiczne, inne tego zabraniały aż do połowy XIX wieku (m.in. w Kłobucku należącym do zakonu paulinów, w Koziegłowach należących do biskupów krakowskich). Także mieszczanie w Starej Częstochowie starali się nie dopuścić do osiedlania Żydów w mieście, powołując się na wyjątkowy status miasta pod Jasną Górą oraz przywilej De non tolerandis Judaeis, który w rzeczywistości nie istniał. Dopiero w 1706 roku zezwolono Żydowi Mojżeszowi na stały pobyt w zamian za pieniądze pożyczone na odbudowę miasta po katastrofach z początku stulecia. W 1747 roku mieszkało w mieście pod Jasną Górą 30 Żydów, dzierżawiąc karczmy i browary miejskie oraz w okolicznych pańskich jurydykach.

Podjęte za panowania Stanisława Augusta Poniatowskiego próby reformowania Rzeczpospolitej objęły także ludność żydowską. Sejm w 1764 roku m.in. pozbawił gminy kompetencji administracyjno-skarbowych i sądowniczych, zarządzono też przeprowadzenie dokładnego spisu Żydów dla celów podatkowych. Na początku 1765 roku w regionie częstochowskim mieszkało ok. 3-3,5 tysiąca wyznawców judaizmu, skupionych w kilku kahałach. Najstarszy kahał lelowski liczył 544 wyznawców judaizmu, czego 231 w Lelowie, a 105 w Kromołowie, który stanowił przykahałek. Kahał w Janowie liczył 683 osób w 45 miejscowościach, w Janowie mieszkało 285 Żydów, w Częstochowie 73. Najmniejszy kahał w Nakle liczył 105 Żydów, najliczniejszy w Żarkach 1011 Żydów w 14 miejscowościach, w większości w samych Żarkach (814).W powiecie lelowskim spis wykazał 2343 Żydów. W Koniecpolu żyło 110 żydowskich rodzin (394 osób), które posiadały 69 domów prywatnych, w Krzepicach 116 osób. Razem około 3 tysięcy osób. Zdecydowana większość Żydów mieszkała w miastach – siedzibach gmin.

W następnych dekadach sytuacja Żydów w Polsce nie uległa poprawie, co skutkowało m.in. rosnącym zadłużeniem gmin oraz stagnacją demograficzną. Spis (niekompletny) z 1791 roku pokazuje obecność 1605 wyznawców judaizmu, rozmieszczonych dość równomiernie w skali całego regionu. Najwięcej Żydów mieszkało w Żarkach (348), Lelowie (192), Krzepicach (101) oraz Częstochowie (100). W tradycyjnych miejscach zwartego osadnictwa Żydzi byli też posiadaczami znaczącej części nieruchomości. Reszta żyła w rozproszeniu, znajdując środki do życia w kilkudziesięciu miejscowościach jako arendarze albo najemcy browarów, a więc z produkcji i sprzedaży alkoholu dla dobra szlacheckich właścicieli, albo instytucji kościelnych. Gminy żydowskie z rabinami działały, oprócz Lelowa, w Janowie , Potoku (gdzie wspomniany jest rabin, kantor i starsi kahalni) oraz w Koniecpolu. W innych działali pod-rabini jak np. w Krzepicach. Wyznawcy judaizmu utrzymywali mniejsze lub większe synagogi lub domy modlitwy oraz cmentarze, starając się spełniać wymogi religii mojżeszowej. Już w drugiej połowie XVIII wieku dotarły tu wpływy chasydyzmu. Rabinem w Koniecpolu byli jeden z uczniów Beszta, założyciela chasydyzmu – Mojżesz syn Cwi Hirsza, w Lelowie osiadł Dawid Bidermann (1746-1814), uczeń Elimelecha z Leżajska. Wokół Bidermanna skupiło się znaczące środowisko chasydzkie a on sam zapoczątkował dynastię cadyków lelowskich. Po śmierci Bidermana jego następcą został syn Mosze (1776/77-1851), który w 1850 wyjechał do Jerozolimy. Jego potomkowie kontynuowali tradycje dworu Lelowerów w Izraelu, a później także w USA. W latach 1760-1773 w twierdzy na Jasnej Górze więziony był Jakub Frank, przywódca żydowskiej sekty mesjanistycznej powstałej na Podolu. Kontaktowali się z nim jego zwolennicy, z których część osiadła na dłużej w okolicznych miejscowościach.

W 1793 roku zachodnia część regionu, m.in. Częstochowa, przypadła Prusom, jako tak zwane Prusy Południowe. Z części powiatu lelowskiego utworzono częstochowski, wchodzący w skład departamentu kaliskiego. Prusacy stosowali zróżnicowaną politykę wobec żydowskich poddanych, uznając za tak zwanych protegowanych (tolerowanych) Żydów tych, którzy nie wyróżniali się żydowskim ubiorem, a przede wszystkim przynosili ekonomiczne korzyści państwu. Pozostałych planowano usunąć, co stało się niemożliwe po aneksji dalszych części ziem polskich w 1795 roku wraz z dużą liczbą wyznawców judaizmu. Ograniczano więc napływ Żydów z zewnątrz, poddano ich nadzorowi władz państwowych, ograniczono samorząd gmin żydowskich. Zasady te zapisano w Statucie Generalnym dla Żydów (General-Judenreglement) z 17 IV 1797 roku. Zasada przydatności dla państwa oznaczała zwalczanie drobnego handlu jako trudnego do opodatkowania, ale też zniesienie części obowiązujących Żydów zakazów, zwłaszcza w miastach. Pod pewnymi warunkami Żydzi mogli zajmować się szynkowaniem trunków i handlem, rzemiosłem, rolnictwem, hodowlą bydła i furmaństwem. W 1802 roku zniesiono przywileje cechów oraz przywileje De non tolerandis Judeis, za zgodą władz Żydzi mogli osiedlać się w miastach i nabywać nieruchomości. Ograniczono też kompetencje instytucji kościelnych. Ułatwiało to działalność Żydów i pociągnęło za sobą znaczący wzrost ich liczby, zwłaszcza w Częstochowie. Kilku bogatszych arendarzy w latach 1795 i 1796 nabyło domy w mieście, mimo sprzeciwu mieszczan i katolickiego duchowieństwa. W 1796 roku Joachim Berkowicz (Berl Bermann Nachmann) jako pierwszy Żyd został przyjęty w skład częstochowskich mieszczan. W 1798 roku mieszkało w mieście już 67 rodzin żydowskich, z czego 32 zajmowały się handlem, 13 rzemiosłem, 2 szynkowaniem.

Zmiany polityczne miały znaczenie dla organizacji gmin żydowskich, jako że w 1793 roku niektóre kahały pozostały w Rzeczpospolitej, np. Janów. Władze pruskie zdecydowały więc, że Żydzi w Częstochowie i powiecie utworzą osobną gminę, z czym wiązała się zgoda na budowę własnej synagogi i cmentarza. Dopiero jednak nieporozumienia co do wysokości opłat za grzebanie zmarłych na cmentarzu w Janowie spowodowały, że ci ostatni przystąpili do organizacji własnej gminy. Cmentarz urządzono w 1799 roku, budowę synagogi rozpoczęto w 1805 roku obok niej powstała łaźnia rytualna. W tym samym czasie w mieście pod Jasną Górą zaczęła działać pierwsza grupa chasydów.

Czasy Księstwa Warszawskiego

Czasy Księstwa Warszawskiego był niełatwym okresem dla wyznawców judaizmu ze względu na toczone wojny, które skutkowały zniszczeniami (np. w Krzepicach i Częstochowie) oraz stałymi obciążeniami na rzecz wojska. Władze miejskie starały się je przerzucić na Żydów, argumentując, że nie ponoszą kosztów kwaterunku, a organizujące się władze Księstwa i departamentu kaliskiego domagały się od nich różnych nadzwyczajnych opłat. Znaczące były opłaty na rzecz władz miasta, zwłaszcza większych. Np. do budżetu Starej Częstochowy w latach 1809/1810 wpłynęło 600 zł. za zezwolenie na budowę synagogi, od piekarzy żydowskich 140, od rzeźników żydowskich 144, od żydowskich kupców 86, czyli razem 974 zł. polskich co stanowiło 61,4% podatków pozyskiwanych przez miasto w grupie rocznych dochodów stałych, nie licząc opłat ukrytych w pozycjach wspólnych dla wszystkich mieszkańców. Od żydowskich arendarzy pochodziła znaczna część z kwoty 5180 zł jako zysk od produkcji trunków. Z drugiej strony konieczność stałej aprowizacji armii wpłynęła na powstanie wąskiej, ale wpływowej grupy dostawców (liwerantów), wśród których znaczną cześć stanowili bogatsi Żydzi, dysponujący kredytem oraz koniecznymi kontaktami; zajmowali się oni też dostawami soli objętej monopolem państwa. Zapoczątkowało to proces kształtowania się nowej żydowskiej elity, która działała wśród chrześcijańskiego otoczenia i dochodziła do zewnętrznych odznak zamożności. Nominalnie Żydzi w konstytucji Księstwa Warszawskiego uzyskali prawa obywatelskie, które jednak zawieszono na 10 lat, nie mogli więc z nich korzystać. Wroga była w stosunku do nich polityka władz centralnych, które m.in. planowały odsunąć ich od produkcji, obrotu i wyszynku alkoholu zarówno w miastach, jak i na wsiach. Niechętni pozostawali Żydom mieszczanie, czego przykładem długotrwały spór w Częstochowie o propinację miejską w latach 1810-1812.

Według pierwszych spisów ludności w 1808 roku w siedmiu miastach powiatu częstochowskiego mieszkało 1006 Żydów, co stanowiło 13,5% ogółu mieszkańców. Najliczniejsi byli w Starej Częstochowie, bo aż 495 mieszkało w tym mieście (29,5% mieszkańców), ale procentowo najwięcej przebywało ich w Nowych Krzepicach (256), co stanowiło 49,3% ogółu mieszkańców. Poza tym w Przyrowie (102 – 11.3%). W pozostałych miejscowościach liczba wyznawców judaizmu nie przekraczała 10%. Nie było Żydów w Nowej Częstochowie, utworzonej przez Ojców Paulinów pod Jasną Góra, ale zajmowali się tu handlem, także dewocjonaliami, mimo protestów mieszczan. W miastach powiatu lelowskiego (należącego do departamentu krakowskiego) naliczono 1527 Żydów, co stanowiło 18,6% ogółu mieszkańców miast, z czego w Lelowie 263 (28,9%), Szczekocinach 225 (24,0%), oraz w Janowie 152 (22,4%). Największym skupiskiem Żydów pozostawały Żarki (778 osób) . W Koniecpolu (zaliczonym do powiatu radomszczańskiego), w 1808 roku mieszkało 440 Żydów na 1857 osób (23,7%). W 1810 roku w powiecie częstochowskim naliczono 2062 wyznawców judaizmu (5,2%), a w lelowskim 2075 (5,4%). Szacunkowo w szerokim regionie częstochowskim mieszkało ok. 4,5 tysiąca Żydów.

Sytuacja Żydów częstochowskich w Królestwie Kongresowym

Konstytucja Królestwa Kongresowego prawa polityczne przyznawała jedynie chrześcijanom, a jego władze administracyjne, znajdujące się w ręku polskiej magnaterii i urzędników, nie ukrywały niechęci do Żydów, których chciano się pozbyć albo zasymilować. Rugowano ich ze wsi, z handlu i arendowania, próbowano dokonać segregacji miejsc zamieszkania ludności żydowskiej od chrześcijańskiej, przez wyznaczanie odrębnych rewirów. Próby takie miały miejsce np. w Lelowie oraz w Częstochowie w latach 1828-33, a było to związane z połączeniem Starej i Nowej Częstochowy w 1826 roku w jeden ośrodek miejski. Zwalczano działalność żydowskich propinatorów oraz drobny handel na wsi, ale nie pozwalano im także osiedlać się w miastach. Pozostawały szlacheckie jurydyki, za co jednak musieli się opłacać ich właścicielom.

Mimo tego w ciągu 1 połowy XIX wieku liczba Żydów w regionie wzrastała, w niektórych miasteczkach stanowili już większą część mieszkańców. W Lelowie ich liczba wzrosła od 269 do 480 (53%) w 1857 roku, w Przyrowie od 102 do 954 (43%). W Krzepicach w 1847 roku naliczono 1054 Żydów, w roku 1860 – 1069, co stanowiło prawie połowę mieszkańców (49,5%). Wzrost liczebności społeczności żydowskiej doprowadził do budowy drugiej synagogi, przy której powstał budynek szkoły żydowskiej, dom rabina oraz mykwa. W Janowie w 1861 roku Żydzi (448 osób) stanowili 46,7% ogółu mieszkańców. W Kłobucku w 1800 roku mieszkało zaledwie 10 Żydów, w 1820 roku - 181, i do 545 w 1851 roku. Samodzielny dozór bożniczy powstał tu w 1822 roku, a zaliczono do niego także wyznawców judaizmu z gminy Kamyk. W 1851 roku rozpoczęto budowę synagogi, cmentarza i zatrudniono rabina. Z drugiej strony starozakonni, którzy w mieście prowadzili działalność rzemieślniczą uiszczali wyższe (zazwyczaj dwukrotnie) podatki, niż chrześcijańscy rzemieślnicy. Liczba Żydów w Żarkach wzrosła od 702 w 1827 roku do 2291 w 1865 roku, i stanowili już większość mieszkańców (61%). Do kahału w Żarkach należeli Żydzi z Myszkowa, gdzie osadnictwo żydowskie w rozpoczęło się na początku XIX wieku. Jeszcze więcej wyznawców judaizmu mieszkało w Częstochowie, gdzie nastąpił ich przyrost do 1141 w 1827 roku (18,5%) i 2976 (34,5%) w 1857 roku.

W miasteczkach, gdzie mieszkali już od dawna, Żydzi nadal zajmowali się głównie arendowaniem, handlem m.in. płodami rolnymi i drobnym rzemiosłem. Na przykład w Lelowie w latach 1812-16 działało 10 arendarzy, 11 karczmarzy, 2 pachciarzy. W Kłobucku w 1826 roku było 26 drobnych rzemieślników i 18 handlarzy, w 1857 roku na ogólną liczbę 132 rzemieślników 43 było pochodzenia mojżeszowego, a wśród handlarzy zdecydowanie dominowali. Podstawą pozostawała współpraca z polską szlachtą, która zatrudniała Żydów jako swoich arendarzy i faktorów. Wraz z początkiem procesów uprzemysłowienia regionu, bogatego w rudy metali nieżelaznych, niekiedy współpraca ta rozszerzyła się na wspólne przedsięwzięcia przemysłowe, najczęściej ograniczone jednak do oddawania w dzierżawę żydowskim przedsiębiorcom praw do wydobycia rudy oraz wyrębu lasów dla pozyskania drewna niezbędnego do jej przetworzenia, w zamian za gotówkę, którą szlachta pożytkowała na cele konsumpcyjne. Podobnie było po 1848 roku. Żydowscy mieszkańcy Żarek częściowo jako robotnicy, czasami jako dostawcy bądź dzierżawcy, współpracowali z Piotrem Steinkellerem, który w latach 1832-35 wybudował dużą fabrykę maszyn mechanicznych, która jednak upadła po 1842 roku.

W związku z popieraniem przez władze Królestwa Polskiego rozwoju przemysłu, także niektóry żydowscy kupcy, zwłaszcza z Częstochowy zaczęli inwestować w produkcję na sposób przemysłowy. W 20. i 30. latach XIX wieku w Częstochowie powstało wiele manufaktur włókienniczych prowadzonych przez Żydów, pierwszą uruchomił w 1822 roku Dawid Gutenberg. W 1841 roku w Częstochowie działały 32 żydowskie warsztaty tkackie, które zatrudniały około 200 czeladników. Poza tym powstawały warsztaty i fabryczki łyżek, zapałek Sperbera, wyrobów metalowych, wyrobów pończoszniczych itp., ale także na przykład mechaniczne młyny.

W 1816 roku w regionie częstochowskim istniały żydowskie kahały w Nowych Krzepicach, Częstochowie, a także w Lelowie i Żarkach, najczęściej bez oficjalnie mianowanych rabinów, choć tacy działali, ale jako podrabini lub zastępcy rabinów.

Wprowadzając nowe uregulowania, władze Królestwa Polskiego ograniczyły samorząd gmin żydowskich. W 1822 roku zniesiono kahały, na ich miejsce wprowadzając dozory bożnicze, które musiały być zatwierdzone przez władz administracyjne, a ich działalność ograniczona do spraw kultu i dobroczynności. Należeli do nich także Żydzi z okolicznych miejscowości. W 1822 roku powstały samodzielne dozory bożnicze w Krzepicach i Kłobucku. Gminy wypełniały wszystkie swoje tradycyjne zadania, urządzając i utrzymując konieczne obiekty kultowe oraz personel, chociaż często miały problemy finansowe. Często dochodziło te do sporów wewnętrznych, np. obsadę stanowiska rabina, jak np. w Częstochowie. Podłożem sporów przeważnie był rozbieżne interesy bogatszych i uboższych członków gmin, płacących różne podatki wyznaniowe na jej potrzeby. Ci pierwsi coraz szerzej działali w nieżydowskim otoczeniu i przejmowali sposoby zachowań różniące się od żydowskiej tradycji. Coraz liczniejsi byli również zwolennicy chasydyzmu, w 1820 roku chasydzi weszli w spór z tradycyjną większością gminy w Częstochowie domagając się prawa do korzystania z mykwy także dla mężczyzn. W innych gminach starali się wpływać na obsadę funkcji rabinów. Przy gminie w Częstochowie urządzono też szpital dla starozakonnych oraz stałą naukę religii.

Stosunki wyznawców judaizmu z miejscową ludnością kształtowały się różnie. Traktowani byli jak mieszkańcy drugiej kategorii, na dodatek miejscowy kler i spora część chrześcijan tradycyjnie obciążała ich winą za śmierć Chrystusa. Jednak utrzymywano z nimi regularne kontakty, choć były one ograniczone do spraw ekonomicznych. Jakie miejscowi Żydzi zajęli stanowisko wobec powstania listopadowego – nie wiadomo. Polski rząd powstańczy i sejm nie życzyli ich sobie w wojsku, co mogło być wstępem do przyznania im praw obywatelskich, woleli ściągnąć od nich dodatkowe podatki. Od wyznawców judaizmu z regionu częstochowskiego ściągnięto poczwórny podatek rekrutowy oraz dodatkowe rekrutowe na wyposażenie wojska, zaś mianowany dowódcą pospolitego ruszenia obwodu wieluńskiego Julian Masłowski pobrał z kas dozorów bożniczych w Częstochowie, Krzepicach i w Kłobucku kilkanaście tysięcy złotych polskich. Próby ich odzyskania trwały kilkanaście lat. Po 1831 roku władze zgodziły się na nabywanie dóbr ziemskich przez bogatych kupców i przedsiębiorców żydowskich, właścicielem wsi Lipice stał się m.in. Hirsch Kohn z Częstochowy, ale prośby o przyznanie obywatelstwa krajowego lub praw miejskich były z reguły odrzucane, jak w przypadku Dawida Landaua Kronenbega, posiadacza fabryki bawełny w Częstochowie w 1835 roku.

Przed kolejnym powstaniem miały miejsce reformy Wielopolskiego, które zniosły część antyżydowskich ograniczeń, dopuszczały też bogatszych Żydów do życia publicznego w miastach. W ograniczonym stopniu po raz pierwszy Żydzi weszli do wybieralnych organów reprezentujących mieszkańców, m.in. w Częstochowie został wybrany Berek (Bernard) Kohn. Żydzi zaczęli się teraz osiedlać miejscowościach, gdzie im dotąd tego zakazywano, np. w Kozigłowach. Nastąpiło też chwilowe zbratanie się Polaków i Żydów, zwłaszcza w Częstochowie gdzie w manifestacji patriotycznej, która miała miejsce w dniu 8 września 1862 roku wzięło udział wielu Żydów solidarnie z innymi mieszkańcami. Kiedy rozkazu pułk. Alenicza podpalono miasta, spalono też wiele domów żydowskich. Przeciwko represjom carskim zaprotestowali miejscowi Żydzi na zebraniu, któremu przewodniczył dr Daniel Neufeld, a uchwalony ostry protest skierowano do władz centralnych w Warszawie. W powstanie zaangażowało się kilkunastu miejscowych Żydów, na innych spadły konsekwencje: po zwycięstwie oddziału Chmieleńskiego nad Rosjanami pod Janowem (w bitwie padł krawiec z Żarek nazwiskiem Balsam) w dniu 6 VII 1863 roku, żołnierze rosyjscy podpalili miasto oraz wieś Ponik. W Janowie, zamieszkałym w większości przez Żydów, z ponad stu domów zostało pięć.

Po powstaniu styczniowym

Nagrobek nadrabina Nachuma Asza

Po powstaniu styczniowym Polacy stopniowo zostali odsunięci od zarządu krajem, a władze rosyjskie likwidowały autonomię Królestwa Polskiego. Także stosunki ludności żydowskiej zależały teraz bezpośrednio od decyzji centralnych i lokalnych władz rosyjskich. Po powstaniu przeprowadzono w 1866 roku reformę administracyjną, większość regionu należała odtąd do powiatu częstochowskiego guberni piotrkowskiej, południowa część m.in. Żarki trafiła do powiatu będzińskiego; zachodnia do guberni kieleckiej (Kromołów, Ogrodzieniec, Pilica do powiatu olkuskiego; Lelów i Szczekociny do włoszczowskiego); zreformowano też zarząd miast, m.in. pozbawiając w 1870 roku praw miejskich te ośrodki, których nie było stać na utrzymywania stałych, opłacanych władz miejskich. Dotknęło to w 75 procent większości tradycyjnych miasteczek z dużą liczbą Żydów, m.in. Kłobuck, Krzepice, Przyrów, Janów, Koniecpol, Żarki.

Żydzi w pewnym stopniu korzystali z efektów reform przeprowadzonych w Rosji przez Aleksandra II, ale po zabójstwie cara władze rosyjskie wydały kolejne antyżydowskie rozporządzenia, dążąc do dalszego rugowania Żydów ze wsi.Tylko w miastach można się było zajmować handlem i rzemiosłem, co spowodowało koncentrację Żydów najpierw w tradycyjnych miejscach osadnictwa, które niekiedy przekształcały się miasteczka z przewagą ludności żydowskiej, jak np. Lelów (w 1885 roku 891 Żydów. tj. 75,3% czy Przyrów (w 1880 roku 1260 Żydów, 51,8%); w 1875 roku w Krzepicach żyło 1057 Żydów (49%). Ostatecznie wzmogło to proces ich przenoszenia się do dużych ośrodków przemysłowych takich jak Łódź, Warszawa, Zagłębie Dąbrowskie oraz coraz bardziej rozwijająca się Częstochowa. Tu w 2. połowie XIX ukształtował się regionalny ośrodek przemysłowy, a to dzięki doprowadzeniu linii kolei warszawsko-wiedeńskiej oraz otwarciu po 1851 roku chłonnego rynku rosyjskiego. Rozwinął się bardzo mocno przemysł papierniczy, większość działających w mieście drukarni znajdowała się w ręku Żydów m.in. Wilhelma Kohna i Adolfa Oderfelda. Żydzi założyli także fabryki produkujące różne asortymenty wyrobów jak guziki, grzebienie, biżuterię, czy założona w 1901 roku przez Stanisława Grossmana i Henryka Markusfelda fabryka kapeluszy, w której zatrudniano ok. 450 pracowników, w dużej części kobiet. Stali się też znaczącymi producentami zabawek. W końcu XIX wieku zaczęły powstawać duże zakłady przemysłowe będące własnością Żydów lub powstałe przy ich współudziale. W 1883 roku Kronenberg uruchomił fabrykę włókienniczą „Częstochowska”, w 1884 roku powstała fabryka szpagatu „Stradom” Goldmana, Oderfelda i Oppenheima (w której po 1902 roku zatrudniano około 2000 robotników), w 1888 roku fabryka celulozy Seweryna Lando, która zatrudniała kilkuset pracowników. W 1896 roku Ginsberg, Kuhn, Grossman, Markusfeld i Neuman uruchomili fabrykę włókienniczą „Varta” (1500 pracowników); właścicielem największych w mieście zakładów metalowych „Handtke” był Fritz Friedländer z Gliwic. Częstochowa przekształciła się w duży ośrodek przemysłowy z liczną klasą robotniczą, której znaczącą część stanowili robotnicy żydowscy.

W efekcie coraz większy procent żydowskich mieszkańców regionu przenosił się do Częstochowy. W czasie spisu powszechnego z 1897 roku w powiecie częstochowskim naliczono 19.306 wyznawców judaizmu, którzy stanowili 12,2% ogółu mieszkańców, z czego w samej Częstochowie 11.980 (26,6%). Zdecydowanie przeważali Żydzi żyjący zgodnie z tradycyjnymi zwyczajami, czego dowodzi m.in. fakt, że językiem żydowskim posługiwało się aż 97,5% z nich. W ciągu kolejnej dekady liczba Żydów w Częstochowie niemal się podwoiła, w 1909 roku mieszkało tu już 22.024 wyznawców judaizmu, a w 1914 r. 28748 Żydów (31%). Inne większe skupiska to: Krzepice (1769), Przyrów (1953) oraz gminy Kamyk (2506; z Kłobuckiem 2200), Wancerzów (1345) z Mstowem oraz Złoty Potok (z Janowem). Ogółem w powiecie częstochowskim mieszkało w 1909 roku 32898 Żydów, co stanowiło 14,9% ogółu populacji, w Koniecpolu mieszkało ich 601 (8,6%).

Odpowiadał temu podział na gminy wyznaniowe, których siedziby mieściły się w tradycyjnych lokalizacjach: w 1902 roku w obwodzie częstochowskim istniały dozory w Częstochowie (rabin Nachum Asz), w Kłobucku (Lejzor Aba Zelinger), w Krzepicach (Wolf Chaim Bomac), w Przyrowie (Icek-Dawid Przysużer) oraz w Janowie (Izrael Lejbuś Berlinger). Do wybuchu wojny sytuacja nie uległa zmianie. Z części regionu znajdującej się w guberni kieleckiej dozory bóżnice w 1889 roku istniały w Lelowie (rabin Moszek Josed Janowski, 150 rubli), Pilicy (Pinkus Rotenberg, 280), i Szczekocinach (Fiszel Froim Halemner, 300), poza tym w Koniecpolu. Obok oficjalnych rabinów gminnych działali w Częstochowie albo w okolicznych miejscowościach przywódcy różnych grup chasydzkich np. Dawid Aaron syn Yakoba Arie z Turzysk z dynastii Czarnobyl osiadł w 1906-26 w Żarkach, potem w Częstochowie.

Żydzi w Częstochowie

Przed I wojną światową w samej tylko Częstochowie działały sztyble grupujące zwolenników niemal wszystkich dynastii chasydzkich, począwszy od najbardziej wpływowych, jak cadycy z Ger (Góra Kalwaria koło Warszawy), czy Aleksander (Aleksandrów), po mniejsze. Spory pomiędzy ortodoksyjną i chasydzką większością, a wywodzącymi się z reguły z bogatszych rodzin osobami dążącymi do zmian w życiu żydowskim i sposobie odprawiania kultu spowodował, iż ci ostatni wybudowali w 1893 roku Częstochowie monumentalny gmach synagogi (tak zwana Nowa Synagoga), przy której powstało założone w 1900 roku Zgromadzenie Postępowej Synagogi w Częstochowie. Przy niej, m.in. dzięki wsparciu najbogatszych miejscowych Żydów, w tym Henryka Markusfelda, działała szkoła kantorów prowadzona od 1906 do 1913 roku przez Abrahama Ber Birnbojma.

W ramach gmin działały tradycyjne bractwa, takie jak arcybractwa pogrzebowe Chewra Kadisza, towarzystwa pielęgnowania chorych Bikur Cholim, niekiedy stowarzyszenia Bejs Lechem (zajmujące się prowadzeniem darmowych kuchni dla ubogich) oraz zapewniające nocleg przyjezdnym Żydom, lub wyposażenie posagowe żydowskim pannom z biednych rodzin.

Działalność społeczna i polityczna wykraczająca poza tradycyjne ramy działalności gminy wyznaniowej skupiała się w Częstochowie. Ze względu na zakazy władz rosyjskich początkowo Żydzi starali działać w ramach powstających stowarzyszeń służących dobru wszystkich mieszkańców, takich jak oddziały ochotniczej straży pożarnej, do których obok Polaków należeli też ewangelicy i Żydzi, głównie wywodzący się z bogatszych, zasymilowanych rodzin. Wspólnie też należeli do kół Polskiego Towarzystwa Esperantystów oraz organizacji i stowarzyszeń kredytowych, które np. w Częstochowie zarejestrowano w 1901 roku. W 1902 roku Żydzi stanowili w nim 204 na 417 członków. Oprócz tego powstawały kasy zapomogowo-pożyczkowe, w Częstochowie założoną taką w 1900 roku, do których należeli również katolicy i prawosławni. Dopiero kiedy im tego odmawiano, zakładali własne.

Jako pierwsze zostało zarejestrowane Żydowskie Towarzystwo Dobroczynne w Częstochowie w 1899 roku (obok podobnego skupiającego wyłącznie wyznania chrześcijańskie). Prowadziło m.in. ochronkę dla dzieci, dom starców, a później wybudowało szpital otwarty w 1913 roku. Członkami powstałego jeszcze przed rewolucją 1905 roku Częstochowskiego Towarzystwa Lekarskiego byli w dużej części Żydzi. Polacy, przy wsparciu nielicznych żydowskich asymilatorów propolskich, zarejestrowali w 1907 roku Towarzystwo Lekarzy Polskich w Częstochowie. W 1909 roku powołano Towarzystwo Pomocy Biednym Uczącym się Dzieciom Żydowskim, a w 1910 roku Stowarzyszenie Wzajemnej Pomocy Handlarzy i Rzemieślników Żydów w Częstochowie oraz Stowarzyszenie Wspierania Niezamożnych Handlarzy i Rzemieślników „Gemilas Chasodim” w Częstochowie. Wcześniej, w 1906 roku Polacy i Żydzi założyli tu Stowarzyszenie Wzajemnej Pomocy Pracowników Przedsiębiorstw Handlowych i Przemysłowych, którego liczba członków wzrosła z 83 do 241 w 1912 roku.

W 1908 roku zostało założone Żydowskie Towarzystwo Muzyczno-Literackie „Lira”, którego długoletnim prezesem był Henryk Markusfeld. Należały do niego przede wszystkim osoby wykonujące wolne zawody i przemysłowcy, w dużym stopniu dążące do asymilacji, a stawiało sobie za cel wspieranie działań promujących kulturę uniwersalną, polską, częściowo także żydowską. Utworzono przy nim sekcję dramatyczną, aczkolwiek pierwsze żydowskie przedstawienia teatralne, wywodzące się z tradycji przedstawień purimowych, miały miejsce jeszcze w 1905 roku. Inna grupa amatorów powołała do życia stowarzyszenie Miłośnicy Żydowskiej Sztuki Teatralnej, które organizowało przedstawienia, przy pomocy zatrudnionego reżysera Hersza Gotajnera, aż do 1918 roku. Wiele przedstawień odbywało się domu rodziny Wolbergów przy centralnej alei miasta. W 1915 roku urządzono tu stały teatr letni, później przebudowany w profesjonalny budynek teatralny działający w okresie międzywojennym pod różnymi nazwami.

Szkolnictwo

Rozwój życia społecznego był związany z przemianami w zakresie edukacji. Zgodnie z tradycyjnym modelem, każdy Żyd płci męskiej po okresie nauki w chederze, elementarnej szkole religijnej, uczył się krócej lub dłużej w szkole wyższego stopnia (jesziwie). Chedery, prowadzone przez prywatnych nauczycieli (małamedów), istniały w każdym znaczniejszym skupisku żydowskim, często nauczycieli zatrudniały gminy żydowskie, które prowadziły też szkoły dla niezamożnych dzieci żydowskich (Talmud-Tora) oraz sale dla studiów ksiąg żydowskich (bet ha-midrasz). W samej Częstochowie w 1905 roku działało około 50 chederów, do których uczęszczało ok. 4 tysięcy uczniów. W 1912 roku istniały 32 chedery. Nauka nastawiona wyłącznie na treści religijne przestała w XIX wieku wystarczać, stąd zwłaszcza bogatsze rodziny wysyłały swoje dzieci do szkół państwowych, a w 2. połowie XIX wieku, wobec licznych czekających je tam utrudnień, zaczęto tworzyć odrębne szkoły elementarne z polskim albo rosyjskim językiem nauczania i nowoczesnym programem. Do wybuchu I wojny światowej udało się w Częstochowie uruchomić kilkanaście żydowskich szkół elementarnych, do których uczęszczało prawie tysiąc żydowskich dzieci. Uruchomiono też prywatne przedszkola, których w 1912 roku działało osiem. W 1897 roku założono Szkołę Rzemiosł dla Żydów, która kształciła mechaników, ślusarzy, stolarzy i elektryków. W innych miejscowościach regionu istniały jedynie żydowskie szkółki religijne, dzieci z bogatszych rodzin uczęszczały do szkół państwowych.

Związany był z tym rozwój czytelnictwa książek i prasy. W 2. połowie XIX wieku oddźwięk znajdowały wśród mieszkańców Częstochowy m.in. polskojęzyczne czasopisma wydawane w Warszawie („Jutrzenka”, „Izraelita”), na przełomie XIX i XX wieku docierały tu także ogólnożydowskie gazety wydawane w jidysz ("Hajnt”, „Moment”). Działające organizacje zarówno inteligenckie, jak robotnicze, zakładały biblioteki gromadzące książki zarówno w języku polskim jak i jidysz. Przed 1914 rokiem zaczęły w Częstochowie powstawać lokalne gazety żydowskie: „Czenstochower Reklamenblat” (w 1912 roku), robotnicza „Unzer Cajtung” oraz „Czenstochower Wochenblat” (w 1913 roku), później „Czenstochower Tagblat”. Swoich prenumeratorów miała prasa wydawana przez partie polityczne, zwłaszcza syjonistów, działających od końca XIX wieku, oraz Bundu, którego działalność uległa intensyfikacji w czasie rewolucji 1905 roku.

I wojna światowa

Po wybuchu wojny, a zwłaszcza zajęciu Królestwa Kongresowego przez Niemcy i Austro-Węgry sytuacja Polaków i Żydów uległa dużej zmianie, m.in. ze względu na próby okupantów pozyskania mieszkańców dla swoich koncepcji politycznych (zwłaszcza po tak zwanym Manifeście Dwóch Cesarzy z 5 listopada 1916 roku zapowiadającego utworzenie Królestwa Polskiego). Rozszerzono znacznie zakres samorządów miejskich, które wybierano wiosną 1917 roku. W Częstochowie wyłoniono Radę Miejską na podstawie porozumienia partii polskich i żydowskich. 23 jej członków było narodowości polskiej, a 13 żydowskiej. Zezwolono też na swobodną działalność stowarzyszeń, zwłaszcza dobroczynnych i oświatowych. W Krzepicach powstało Stowarzyszenie Żydowskiej Młodzieży, w Częstochowie m.in. Strzecha Dziecięca im. I. L. Pereca, zabiegająca o poprawę warunków życia dzieci przedszkolnych oraz Towarzystwo Żydowskich Szkół Średnich i Powszechnych, które uruchomiło Gimnazjum Żeńskie i Gimnazjum Męskie, pod wspólnym kierownictwem. Środowiska skłonne do integracji z kulturą polską prowadziły kursy dla analfabetów – Żydów, przy wsparciu władz miejskich.

Otwarto w 1916 roku prywatną Szkołę Sztuk Pięknych, którą prowadził Perec Willenberg, uczeń Riepina i Gersona. W 1916 roku powstało Syjonistyczne Stowarzyszenie Gimnastyczne, szybko przemianowane w Żydowskie Towarzystwo-Gimnastyczno-Sportowe. W maju 1916 roku, w rocznicę Konstytucji 3 Maja, odbyła się prowadzona przez rabina Nahuma Asza uroczystość w synagodze, w czasie której po raz pierwszy pokazano przechowywane przez Żydów polskie sztandary przekazane im do ukrycia przez polskich żołnierzy wycofujących się spod Moskwy w 1813 roku.

Żydzi częstochowscy w II RP

Koniec wojny i odzyskanie przez Polskę niepodległości oznaczały dla żydowskich mieszkańców regionu wielkie zmiany, początkowo dość trudne, ze względu na zniszczenia wojenne, braki w aprowizacji oraz powojenną drożyznę. W okresie międzywojennym większość regionu znalazła się w powiecie częstochowskim, w ramach województwa kieleckiego, Koniecpol w powiecie radomszczańskim. Według spisu powszechnego z 1921 roku w powiecie częstochowskim mieszkało na stałe 30167 wyznawców judaizmu, stanowiąc 12,8% ogółu mieszkańców, przy czym ¾ z nich skupiało się w stolicy regionu. W Częstochowie mieszkało 22.663 Żydów (28,1%). W dwóch pozostałych miastach powiatu mieszkało 3419 Żydów (w Kłobucku 1647, Krzepicach 1772), inne większe skupiska to gmina wiejska w Mstowie (740 Żydów). W Koniecpolu mieszkało 1077 wyznawców judaizmu (45% mieszkańców). Kolejny spis z 1931 wykazał, że liczba Żydów w powiecie częstochowskim nieznacznie wzrosła do 32515 osób, zmalał jednak ich procentowy udział w całości populacji (do 10,9%). Największym skupiskiem pozostała Częstochowa (25588 osób, tj. 21,8%), w pozostałych miastach mieszkało ich 3161 (Kłobuck 1652; Przyrów 1509), na wsiach 3766.

W okresie międzywojennym Żydzi pozostali właścicielami kilku większych częstochowskich fabryk (m.in. fabryki wyrobów jutowych „Warta” zatrudniającej w 1929 roku ponad 2 tysiące osób, Fabryki Wyrobów Metalowych, Gnaszyńskiej Manufaktury, Fabryka Papieru i Młyny A. Kohna i J. Markusfelda), ale ich sytuacja się pogorszyła ze względu na zerwanie dotychczasowych kontaktów z rosyjskim rynkiem. W 1921 roku większość działających w Częstochowie zakładów przemysłowych prowadzonych przez Żydów były to firmy małe lub średnie, w których właściciele i członkowie ich rodzin stanowili ponad 1/3 część zatrudnionych, a produkowały bezpośrednio na rynek lokalny. W największej liczbie firmy te działały w przetwórstwie drewna, perukarstwie, krawiectwie męskim i żeńskim, szewstwie, a także w przemyśle spożywczym. Pozostali znajdowali zatrudnienie w sferze handlu, rzemiosła i usług, podobnie jak w innych miejscowościach regionu. Ich sytuację jeszcze bardziej pogorszył wybuch wielkiego kryzysu ekonomicznego w 1929 roku, który dotknął przede firmy zależne bezpośrednio od klientów.

W 1933 roku Żydzi stanowili prawie połowę czynnych rzemieślników, dominując zwłaszcza w branżach włókienniczych. Ich interesów broniły cechy (działało 13 cechów zrzeszających Żydów) oraz inne organizacje jak np. Żydowski Związek Handlujących Starzyzną. Rozwijały się wśród Żydów spółdzielcze formy gospodarowania. W Kłobucku w 1930 roku powstały Cech Szewców i Cholewkarzy Żydów (w 1936 roku skupiał 15 członków), oraz Cech Krawców, Czapników i Kuśnierzy Żydów (w 1936 roku 16 krawców, 6 czapników i 2 kuśnierzy). W 1936 roku powstał Cech Ogólnych Branży Rzemieślników Żydów w Krzepicach i Okolicy.

Powstawanie osobnych korporacji żydowskich było w dużej mierze wskaźnikiem nie najlepszych stosunków z otoczeniem, a Żydzi musieli się również obawiać antysemickich nastrojów części miejscowego społeczeństwa. Antyżydowskie wybryki zdarzały się także na wsiach, zwłaszcza w czasie oraz po zakończeniu wielkiego kryzysu gospodarczego, kiedy endecja organizowała bojkot żydowskich wyrobów. Jednak proces integracji do kultury polskiej postępował, głównie dzięki szkołom. Działały też kursy dla analfabetów Żydów, bowiem spisy ludności wykazywały duży stopień nieznajomości czytania i pisania (w 1921 roku – 1/3, w skali powiatu: 38%). Dotyczy to jednak znajomości języka urzędowego, czyli polskiego, bo zasadniczo wszyscy żydzi umieli czytać i pisać po hebrajsku lub jidysz. W czasie spisu z 1931 roku zdecydowana większość (ok. 93%) deklarowała jidysz jako swój język macierzysty.

Przed II wojną światową w Częstochowie działały trzy żydowskie szkoły publiczne i sześć prywatnych, oraz trzy szkoły zawodowe i sześć przedszkoli, jak również Koedukacyjne Gimnazjum, którego pierwszym dyrektorem (do 1920 roku) był znany później historyk Majer Bałaban. Kolejną żydowską szkołę średnią – prywatne gimnazjum męskie - uruchomił w 1925 roku dr Filip Axer. Po reformie szkolnej z 1932 roku utworzono przy nim liceum humanistyczne, a przy Gimnazjum Koedukacyjnym Towarzystwa Żydowskich Szkół Średnich i Powszechnych liceum matematyczno-fizyczne. W mniejszych ośrodkach dominowały nadal zakłady edukacyjne kształcące według tradycyjnych wzorów. W Kłobucku i Krzepicach istniały szkoły żydowskie Talmud Tora oraz szkoły dla dziewcząt, należące do sieci ortodoksyjnych szkół Bejt Jaakow.

Nadal też w stolicy regionu działały powołane wcześniej stowarzyszenia, m.in. Żydowskie Towarzystwo Dobroczynne. Powstało też szereg dalszych, w niemal wszystkich sferach życia społecznego. Ukazywało się wiele tytułów prasy żydowskiej lub w języku polskim wydawana przez Żydów, rozwijało się życie teatralne i artystyczne. Żydowskie organizacje zaczęły powstawać także w mniejszych ośrodkach. W Kłobucku w listopadzie 1919 roku zaczęło działać żydowskie zrzeszenie spożywców Kooperatywa „Samopomoc”, która dwa lata po założeniu zrzeszała 210 członków. W 1920 roku powołano do życia Towarzystwo Żydowskiej Resursy Rzemieślniczej, w 1927 roku Stowarzyszenie Dobroczynności „Gemilas Chesed”, a w październiku 1930 roku Towarzystwo Gimnastyczno – Sportowe Makkabi. W latach trzydziestych w Kłobucku powstał Oddział Żydowskiego Stowarzyszenia „Kultur-Liga” w Polsce, które stawiało sobie za cel rozwijanie działalności oświatowo-kulturalnej, istniał także oddział Towarzystwa Ochrony Zdrowia Ludności Żydowskiej w Polsce oraz Komitet Samopomocy Żydowskiej. W Przyrowie zarejestrowano w 1932 roku Stowarzyszenie Dobroczynności Gemiłus Chesed, w Krzepicach działały m.in. towarzystwo teatralne „Zamir”, klub sportowy i biblioteka.

Życie polityczne Żydów w ziemi częstochowskiej

Życie polityczne najsilniej rozwijało się w Częstochowie, gdzie miały ekspozytury wszystkie najważniejsze żydowskie partie polityczne działające w Polsce. Znacznie wzrosły wpływy syjonistów, rozbitych jednak na Poalej Syjon (zwłaszcza przed rozłamem w 1920 na Prawicę i Lewicę), Cejrej Syjon oraz Mizrachi z przybudówkami, a więc zwracających się do ortodoksów oraz robotników. Tradycyjnie silne wpływy wśród żydowskiego proletariatu zachowały partie socjalistyczne, w tym podejrzewany o sympatie do komunizmu Bund. Silna była skupiająca ortodoksów „Aguda”. Bardzo widoczne były też środowiska asymilatorskie. Rywalizowały one o żydowski elektorat w wyborach samorządowych, zazwyczaj uzyskując w sumie liczbę mandatów odpowiadającą procentowemu udziałowi ludności wyznania mojżeszowego wśród mieszkańców miasta. Z reguły osobno występowały partie reprezentujące ruch robotniczy, osobno partie szeroko rozumianej prawicy, popierane przez władze gminy wyznaniowej, a niekiedy także syjonistów. W wyborach do Rady Miejskiej w 1919 roku brały udział Żydowski Komitet Wyborczy, który otrzymał 11% głosów i uzyskał 5 mandatów, Żydowska Socjalistyczna Partia Robotnicza (8,9%, 4 mandaty), Żydowska Partia Socjal-Demokratyczna Poalej-Syjon (4,4%, 2 mandaty) i Żydowski Robotniczy Komitet Wyborczy Bund (2,2%, 1 mandat).

Żydzi po pierwszych powojennych wyborach dysponowali 12 mandatami w 43 osobowej Radzie Miejskiej. W kolejnych wyborach w 1925 roku środowiska żydowskie zgłosiły pięć list wyborczych. Najwięcej głosów zebrał Zjednoczony Żydowski Komitet Wyborczy (13,2%), uzyskując 6 mandatów, pozostałe komitety wyborcze zdobyły po jednym mandacie: Żydowska Resursa Rzemieślnicza 3,75% głosów, Ogólnożydowski Związek Robotniczy Bund 3,5%, Poalej-Syjon i Cejrej Syjon 2,3%. W pierwszych wyborach po przewrocie majowym w 1927 roku zgłoszono sześć list żydowskich. Mandaty zdobyły Zjednoczony Żydowski Komitet Wyborczy (6), Żydowska Resursa Rzemieślnicza (2) oraz Ogólnożydowski Związek Robotniczy Bund (2).

W latach 1930-1934 miastem kierował zarząd komisaryczny. W 1934 roku do Rady weszli tylko przedstawiciele żydowskich stronnictw mieszczańskich: Zjednoczonego Żydowskiego Bloku Gospodarczego (5) oraz Ogólnożydowskiego Bloku Wyborczego (3). Porażki żydowskich partii robotniczych po części były efektem podziałów, jakie dzieliły Bund i Poalej Syjon, które częściowo zażegnano przed wybuchem wojny. W ostatnich wyborach do władz miejskich w maju 1939 roku do Rady wybrano ośmiu radnych z listy Zjednoczonego Żydowskiego Bloku Wyborczego i dwóch z listy Bundu i Poalej Syjon. Wobec zdecydowanie antysemickiej postawy stronnictw polskich, wśród których dominowała narodowa demokracja, partie żydowskie częściej współpracowały z radnymi socjalistycznymi. W wyborach parlamentarnych żydowscy wyborcy powiatu częstochowskiego najczęściej oddawali głosy na kandydatów syjonistycznych albo ortodoksyjnych, w latach 30-tych na Ogólnożydowski Narodowy Blok Gospodarczy oraz Blok Obrony Praw Narodowości Żydowskiej w Polsce. W mniejszych miejscowościach przeważnie istniały jedynie ekspozytury partii politycznych, np. w Kłobucku działało ok. 60 członków Syjonistycznej Partii Pracy "Hitachduth", a Poalej-Syjon-Lewica prowadziła tu sekretariat. Działało też Mizrachi, swoje oddziały miały także Ha-Szomer ha-Cair, He-Chaluc i Betar, ale najsilniejsza była Aguda (liczyła 200 członków).

Gminy żydowskie w okresie międzywojennym funkcjonowały na podstawie dekretu Naczelnika Państwa z 7 lutego 1919 roku, który podkreślał ich religijny charakter, aczkolwiek uwzględniał wyróżnioną pozycję rabinów. W regionie częstochowskim poza Częstochową działały mniejsze gminy w Janowie (w 1932 roku 287 członków, w 1937 roku 336), Kłobucku (2482, 2001), Krzepicach (2000, 1947) i Przyrowie (795, 7070). O władzę w zarządach gmin rywalizowali syjoniści z przeważającymi ortodoksami oraz zwolennikami ortodoksji (Krzepice, Przyrów) i miejscowych grup chasydzkich (w Kłobucku zwolennicy cadyka z Radoszyc, w Krzepicach cadyka z Góry Kalwarii). Z tego względu obok synagog gminnych istniały również liczne domy modlitwy, np. w Krzepicach były dwie bożnice i cztery domy modlitwy, w Częstochowie jeszcze więcej. Działali tu wyznawcy niemal wszystkich dworów chasydzkich, wśród nich w latach 1920-1932 praprawnuk założyciela dynastii Ger Hanokh Henikh Gad (syn Pinhasa Menachema Eleasara Justmana z Pilicy). Wielkim szacunkiem cieszył się jednak rabin gminny Nachum Asz, zwolennik Mizrachi, na co dzień człowiek kompromisu. W okresie wzrostu nastrojów antysemickich po śmierci Józefa Piłsudskiego rabin Asz włączył się do dyskusji w obronie uboju rytualnego, publikując specjalną broszurę, która w ciągu kilku miesięcy miała trzy wydania.

Los Żydów częstochowskich podczas II wojny światowej

Getto w Częstochowie

Po wybuchu II wojny światowej region częstochowski został zajęty przez Wehrmacht zaraz w pierwszych dniach wojny. Wielu żydowskich mieszkańców zginęło w czasie przeprowadzonych nalotów. Częstochowa została zajęta 3 września 1939 roku. Następnego dnia („Krwawy Poniedziałek” Niemcy rozstrzelali kilkuset Polaków i ok. 150 Żydów. Obiekty kultu żydowskiego zdewastowano, następnie zamknięto. Zachodnia część regionu (m.in. Kłobuck) została włączona bezpośrednio do Rzeszy. Żydzi zostali pozbawieni wszelkich praw, skonfiskowano ich majątek, w końcu skoszarowano pod nadzorem tworzonych przez Niemców Rad Starszych [Judenrat;Ältestenrat], zmuszając do niewolniczej pracy. W Kłobucku Judenrat podporządkowano Centralnej Gminie Żydowskiej na Górnym Śląsku z siedzibą w Sosnowcu, której zadaniem było dostarczanie siły roboczej do obozów pracy na Górnym Śląsku (powołano w tym celu specjalnego niemieckiego pełnomocnika do spraw zatrudnienia Żydów - „Sonderbeauftragte des Reichsführers SS für fremdvölkischen Arbeitseinsatz in Oberschlesien“ na czele z Albrechtem Schmeltem; popularnie tę organizację z siedzibą w Sosnowcu nazywano "Organisation Schmelt"). W Przyrowie w 1940 roku powstał obóz pracy, w którym Niemcy zgromadzili ponad 800 Żydów, we wrześniu 1942 roku (podobnie jak pozostałych jeszcze Żydów z Janowa) wywieziono ich do getta w Koniecpolu, a stąd 7 października 1942 roku do hitlerowskiego obozu zagłady w Treblince. W Krzepicach Niemcy utworzyli otwarte getto, w którym zgromadzili około 1800 Żydów. Na przełomie 1941 i 1942 roku wykwalifikowanych robotników przesiedlono do getta w Częstochowie, w czerwcu 1942 roku resztę wywieziono do hitlerowskiego obozu zagłady KL Auschwitz II. W październiku 1941 roku naziści utworzyli też getto w Kłobucku dla ponad 1500 osób. Latem 1942 roku pozostałych przy życiu Żydów popędzono do Krzepic, a potem wywieziono do obozu zagłady KL Auschwitz II. Żydzi z Lelowa zostali deportowani we wrześniu 1942 bezpośrednio do obozu zagłady w Treblince.

Rada Starszych została też powołana do życia w Częstochowie, podobnie jak żydowska policja, do której przed likwidacją getta należało 250 osób. Getto w Częstochowie utworzono w kwietniu 1941 roku, zgromadzono w nim ponad 40 tysięcy Żydów. W 1941 i 1942 roku wywożono stąd żydowskich robotników do pracy przymusowej, m.in. w fabrykach amunicji. Getto zlikwidowano we wrześniu i październiku 1942 roku, ok. 38 tysięcy Żydów wywieziono do niemieckiego obozu zagłady Treblinka II, a 2 tysiące osób rozstrzelano. Pozostałych 5–6 tys. osób zgromadzono w tak zwanym „małym getcie”, które obejmowało ulice w rejonie Starego Rynku. Większość uwięzionych tutaj Żydów stanowili młodzi ludzie, wyselekcjonowani do przymusowej pracy w zakładach zbrojeniowych. W „małym getcie” działała Żydowska Organizacja Bojowa licząca około 300 członków. Jej członkowie podjęli próbę stawienia oporu zbrojnego, kiedy 4 stycznia 1943 roku Niemcy przeprowadzili kolejną selekcję, w wyniku której 500 więźniów wywieziono do getta w Radomsku. W czerwcu 1943 roku Niemcy rozpoczęli akcję likwidacji „małego getta” napotykając opór bojowników Żydowskiej Organizacji Bojowej. Pozostałych przy życiu 3900 Żydów zgromadzono w trzech obozach pracy przymusowej przy fabryce "Warta”, częstochowskiej hucie oraz tak zwanej fabryce „Peltzer”, należących do koncernu zbrojeniowego Hugo Schneider AG (Hasag). W drugiej połowie 1944 roku liczba więźniów obozów pracy przymusowej w Częstochowie wzrosła do około 10 tysięcy, gdyż przewieziono tu Żydów z likwidowanych obozów pracy w dystryktach kieleckim i radomskim oraz z getta w Łodzi.

W styczniu 1945 roku ewakuowano około 3 tysięcy Żydów do obozów koncentracyjnych w III Rzeszy, gdzie zginęli. W Częstochowie wyzwolonych zostało 5200 Żydów. W obozach koncentracyjnych na terenie Rzeszy ocalało około 3000 częstochowskich Żydów.

Bibliografia

1. AGAD, Generalne Dyrektorium Prus Południowych, sygn. VI 377.
2. AGAD, CWW KP, sygn. 1429.
3. APCz, Starostwo Powiatowe w Częstochowie, sygn. 574. (Cech Krawców, Czapników i Kuśnierzy Żydów w Kłobucku; Kłobuck. Dzieje miasta i gminy.
4. Bąkowski E., Struktura społeczno-zawodowa ludności Częstochowy w latach 1918-1939, Zeszyty Naukowe Politechniki Częstochowskiej, Nauki Społeczno-Ekonomiczne nr 7, Częstochowa 1971.
5. Brenner L., The Rise of the Jewish Settlement in Czestochowa 1700-1939, w: The Jews of Czestochowa (Częstochowa, Poland), Translation of „Tshenstokhover Yidn”, red. R. Mahler, New York 1947.
6. Chasydzi lelowscy. Spotkania w drodze, oprac. Mirosław Skrzypczyk, zdj. L. Pilichowski, Lelów 2008.
7. Czuczyński A., Spis Żydów Województwa Krakowskiego z roku 1765, Archiwum Komisji Historycznej Akademii Umiejętności, 8, 1898.
8. Drugi powszechny spis Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 30 września 1931 roku, w: Statystyka Polski, seria C, zesz. 86: Województwo kieleckie, Warszawa 1938.
9. Eisenbach A., W dobie Królestwa Kongresowego, w: Z dziejów ludności żydowskiej w Polsce w XVIII i XIX wieku. Studia i szkice, Warszawa 1983.
10. Eisenbach A., Z dziejów ludności żydowskiej w Polsce w XVIII i XIX wieku, Warszawa 1983.
11. Encyclopedia of Jewish Life Before & During Holocaust t.1, red. S. Spector, G. Wigoder, New York 2001,
12. Fałowski J., Czenstochoviana na łamach „Jutrzenki” Daniela Neufelda, w: Żydzi częstochowianie…
13. Gawron E., Lelowscy Żydzi w XIX i XX wieku, w: Żydzi lelowscy, Kraków 2006.
14. Goldberg J., Jewish Privileges, Jerusalem 1985.
15. Grossmann H., Struktura społeczna i gospodarcza Księstwa Warszawskiego na podstawie spisów ludności 1808-1810, Warszawa 1925.
16. Grządzielski Z., Z problemów opieki i kształcenia młodzieży żydowskiej w Częstochowie w latach 1912-1939, [bmw, brw].
17. Guldon Z., Ludność żydowska w miastach małopolskich w drugiej połowie XVIII wieku, w: Żydzi w Małopolsce. Studia z dziejów osadnictwa i życia społecznego, red. F. Kiryk, Przemyśl 1991.
18. Handel Żydowski w Krakowie w końcu XVI i w XVII wieku. Wypisy z krakowskich rejestrów celnych z lat 1593-1683, red. J. M. Małecki, Kraków 1995,.
19. Horn M., Najstarszy rejestr osiedli żydowskich w Polsce z 1507 r., BŻIH 1974, nr 3.
20. Horn M., Regesty dokumentów i ekscerpty z Metryki Koronnej do historii Żydów w Polsce (1697-1795), t.2, Rządy Stanisława Augusta (1764-1795). Cz. 1, 1764-1779, Wrocław etc, 1984.
21. Jakubowski Z., Częstochowscy Żydzi. Charakterystyka problematyki i perspektywy badań, w: Z dziejów Żydów w Częstochowie, red. Z. Jakubowski, Częstochowa 2002.
22. Jaworski W., Przemiany legalnego życia społecznego w Królestwie Polskim w latach 1864-1914.
23. Jaworski W., Struktura i wpływy syjonistycznych organizacji politycznych w Polsce w latach 1919-1939, Warszawa 1996.
24. Kaczmarkiewicz M., Stowarzyszenia żydowskie w województwie kieleckim (1918-1939), „BŻIH” 1994.
25. Karay F., Ekspansja gospodarcza koncernu Hasag w dystrykcie radomskim w latach 1939-1945 i jej wpływ na los żydowskich obozów pracy w Częstochowie, w: Żydzi – częstochowianie…
26. Kleczyński J., Kłuczycki F., Liczba głów żydowskich w Koronie z Taryf roku 1765, Archiwum Komisji Historycznej Akademii Umiejętności, 8, 1898.
27. Kłobuck. Dzieje miasta i gminy (do roku 1939), red. F. Kiryk, Kraków 1998.
28. Kołodziejczyk R., Piotr Steinkeller : kupiec i przemysłowiec 1799-1854, Warszawa 1963.
29. Kowalińska A., Żydowskie szkolnictwo średnie ogólnokształcące w Częstochowie w okresie II Rzeczypospolitej, w: Almanach Częstochowy 2009.
30. Kozłowska A., Przyczynek do dziejów działalności Związku Szerzenia Oświaty Wśród Robotników Żydowskich w Częstochowie, „Biuletyn Zeszytu Badań Dziejów Oświaty i Kultury Grup Etnicznych i Polonijnych” nr 2 1992.
31. Kraushar A., Frank i frankiści polscy, 1726-1816: Monografia historyczna osnuta na źródłach archiwalnych, Kraków 1895.
32. Krzepice, w: Encyclopedia of Jewish Life Before & During Holocaust, red. S. Spector, G. Wigoder, New York 2001, t. 2.
33. Lustracja województwa krakowskiego 1564, cz. 2, red. J. Małecki, W. 1964.
34. Mielczarek M., Pierwsze zakłady drukarskie i zakłady poligraficzne w Częstochowie, „Ziemia Częstochowska” 11, 1976.
35. Mizgalski J., Częstochowska społeczność żydowska w pierwszych latach niepodległości, w: Częstochowa w pierwszych latach Polski Odrodzonej, red. R. Szwed, J. Mizgalski, W. Palus, Częstochowa 1994.
36. Mizgalski J., Tożsamość polityczna polskich Żydów w XIX i XX wieku na przykładzie Częstochowy, Częstochowa 2008.
37. Mizgalski J., Życie codzienne Żydów w Częstochowie w II Rzeczypospolitej, w: Życie codzienne w Częstochowie w XIX i XX wieku, red. R. Szwed, W.Palus, Częstochowa 1999.
38. Mizgalski J., Życie polityczne Żydów w Częstochowie w latach 1918-1939, w: Wielkie i małe problemy Częstochowy w Polsce Odrodzonej 1918-1939, R.Szwed, W. Palus, Częstochowa 1996.
39. Mizgalski J., Życie religijne częstochowskich Żydów w XX wieku, s. 96-100; tenże, Dzieje, dziedzictwo i tożsamość kulturowa Żydów Częstochowy, w: Żydzi częstochowianie…
40. Mizgalski J., Życie społeczne częstochowskich Żydów w XX wieku przed holocaustem, w: Z dziejów Żydów w Częstochowie, red. Z. Jakubowski, Częstochowa 2002.
41. Mizgalski J., Mizgalska M., Stanowisko nadrabina Gminy Wyznaniowej w Częstochowie w obronie żydowskiej tożsamości religijnej. Na podstawie książki N. Asza „W obronie uboju rytualnego", w: Tożsamość a stereotypy. Żydzi i Polacy, red. J. Mizgalski, M. Soja, Częstochowa 2014.
42. Meducka M., Udział Żydów częstochowian w kulturze miasta, w: Żydzi częstochowianie…
43. Muznerowski S., Krzepice w przeszłości, Włocławek 1914.
44. Opas T., Własność w miastach i jurydykach prywatnych w dawnej Polsce, Lublin 1990.
45. Pamiatnaja kniżka petrokowskoj gubernii na 1902 god, Petrokow 1902.
46. Pamiatnaja kniżka petrokowskoj gubernii na 1914 god, Petrokow 1914.
47. Paszkowski W., Stan badań nad Holokaustem w Częstochowie, w: Żydzi – częstochowianie…
48. Patrzyk F., Gdzie Żydzi stanowili zdecydowaną większość w gronie kupców, Studia nad rozwojem stosunków ludnościowych Częstochowy w wieku XIX i 1-szej połowie XX, Częstochowa 1955.
49. Pawlina-Meducka M., Szkolnictwo żydowskie w Częstochowie (1918-1939) i jego uwarunkowania, „Prace Naukowe Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Częstochowie. Pedagogika” t. 12, 2003.
50. Pierwaja Wsieobszczaja pieriepis nasielienija Rossijskoj Impieri 1897 goda, pietrokowskaja gubernija (dalej Pierwaja…pietrokowskaja gubernija), t. 56, Petersburg 1903.
51. Pierwszy powszechny spis Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 30 września 1921 roku, w: Statystyka Polski, t.17: Województwo kieleckie, Warszawa 1927.
52. Pietrzykowski J., Getto w Częstochowie, w: tegoż, Cień swastyki nad Jasną Górą, Częstochowa w okresie hitlerowskiej okupacji 1939-1945, Katowice 1985.
53. Pietrzykowski J., Hitlerowcy w Częstochowie w latach 1939-1945, Poznań 1959.
54. Pietrzykowski J., Hitlerowcy w powiecie częstochowskim 1939-1945, Katowice 1972.
55. Rędziński K., Początki żydowskiej gminy wyznaniowej w Częstochowie (1808–1862), w: Z dziejów Żydów w Częstochowie…
56. Rocznik statystyczny Królestwa Polskiego. Rok 1914, red. W. Grabski, Warszawa 1915.
57. Rodecki F., Obraz jeograficzno-statystyczny Królestwa Polskiego, Warszawa 1830.
58. Rola H., Powstanie styczniowe na ziemi częstochowskiej, Katowice 1965.
59. Rosińska D., Żydowskie Gminy wyznaniowe w Zawierciu ( Kromołowie) i Żarkach, Biuletyn Żydowskiego Instytutu Historycznego, Warszawa 1998/1999, nr 24/25.
60. Rosół A., Żydzi w handlu i rzemiośle na terenie Częstochowy w latach 1918-1939, 2002.
61. Sętowski J., Markusfeldowie. Wizerunek rodu częstochowskich przemysłowców, filantropów i społeczników, w: Żydzi częstochowianie…
62. Sętowski J., Z dziejów Żydowskiego Towarzystwa Gimnastyczno-Sportowego w Częstochowie (1915-1933), w: Tożsamość a stereotypy. Żydzi i Polacy, red. J. Mizgalski, M. Soja, Częstochowa 2014.
63. Sobalski F., Częstochowa w latach 1826-1905, w: Dzieje Częstochowy od zarania…
64. Sobalski F., Materiały do stosunków społeczno-gospodarczych Częstochowy w latach pierwszej wojny światowej, w:Ziemia Częstochowska 1991, t. 17.
65. Spyra J., Pieniądze Masłowskiego. Przyczynek do kwestii żydowskiej w powstaniu styczniowym, w: Powstanie styczniowe w regionie częstochowskim i w województwie kaliskim (1863-1864), red. M. Trąbski, N. Morawiec, R. W. Szwed, Częstochowa 2014.
66. Spyra J., Żydowski ksiądz? Rabin w społeczności żydowskiej Częstochowy, „Częstochowskie Teki Historyczne” 4, Częstochowa 2013/2014.
67. Stawiński P., Prasa żydowska w Częstochowie w okresie międzywojennym, w: Żydzi w dziejach Częstochowy, red. Z. Jakubowski, 1991.
68. Surma-Jończyk E., Spółdzielczość Żydów w Częstochowie, Prace Naukowe WSP w Częstochowie, Zeszyty Historyczne, 7, Częstochowa 2003.
69. Surma-Jończyk E., Źródła archiwalne do dziejów częstochowskich Żydów, w: Żydzi częstochowianie…
70. Szymański P., Do dziejów Żydów w Częstochowie w okresie konstytucyjnym Królestwa, Biuletyn Żydowskiego Instytutu Historycznego 1961, nr 39.
71. Szwed R. W., Sejm powstańczy 1831 o opłacie rekrutowego od starozakonnych, w: Żydzi częstochowianie…
72. Szwed R., Żydzi w samorządzie miasta Częstochowy w latach 1919-1939, w: Żydzi – częstochowianie…
73. Świtała M., Pierwsze wybory do Rady Miejskiej w Częstochowie w Niepodległej Polsce – 9 marca 1919 r., w: Częstochowa w pierwszych latach Polski Odrodzonej, red. R. Szwed, J. Mizgalski, W. Palus, Częstochowa 1994.
74. The Jews of Częstochowa. Coexistence – Holocaust – Memory, [bmw, brw].
75. The Yad Vashem Encyclopedia of the Ghettos during the Holocaust, t.1, Jerusalem 2009.
76. Urbański K., Gminy żydowskie małe w województwie kieleckim w okresie międzywojennym, Kielce 2006.
77. Wąsicki J., Ziemie polskie pod zaborem pruskim: Prusy Południowe 1793-1806. Studium historycznoprawne, Wrocław 1957.
78. Wiech S., Miasteczka guberni kieleckiej w latach 1870-1914. Zabudowa – rozwój – społeczeństwo, Kielce 1995.
79. Wojtysiak A., Z życia kulturalnego i artystycznego Żydów w Częstochowie w latach 1918-1919, w: Tożsamość a stereotypy. Żydzi i Polacy, red. J. Mizgalski, M. Soja, Częstochowa 2014.
80. Wodziński M., Chasydzi w Częstochowie. Źródła do dziejów chasydyzmu w centralnej Polsce, Studia Judaica 8, nr 1/2, Kraków 2005.
81. Wyględowski M., Historia Szpitala im. L. Rydygiera, w: Jubileusz 75-lecia Szpitala Chirurgicznego im. dr Ludwika Rydygiera w Częstochowie, red. Lesław Rudziński i in., Częstochowa 1988.
82. YIVO, Zbiory Szackiego, RG 356 fol. 156 (Częstochowa. Notes and clippings).
83. Zarubin P., Żydzi lelowscy w dobie staropolskiej, w: Żydzi lelowscy. Obecność i ślady, red. M. Galas i M. Skrzypczyk, Kraków 2006.
84. Złotkowski D., Miasta departamentu kaliskiego w okresie Księstwa Warszawskiego (Studium gospodarcze), Częstochowa 2001.
85. Złotkowski D., Spór o dochody z propinacji w Starej Częstochowie w ostatnich latach Księstwa Warszawskiego, Studia Historyczne 41, 1998, z. 4.
86. Złotkowski D., Židé a šlechta na pomezí Slezska, Velkopolska a Malopolska v letech 1837-1874, w: Šlechticův žid – žid šlechticem. Židovské elity a židovská šlechta v novověku a moderní době, red. J. Spyra, A. Zářický, J. Županič, Ostrava 2014.

Źródła on-line

The Rise of the Jewish Settlement in Czestochowa 1700-1939