Ziemia Zawierciańska

(ang. Zawiercie,niem. Zawiercie)

Autor: dr hab. Kazimierz Miroszewski

ENCYKLOPEDIA WOJEWÓDZTWA ŚLĄSKIEGO

TOM: 2 (2015)

Popularne określenie regionu geograficzno-historycznego wokół Zawiercia, utożsamianego z powiatem zawierciańskim.

Termin „ziemia zawierciańska”

Pojęcie ziemia zawierciańska pojawiło się w latach 60-tych XX wieku. Jak pisał Marek Grabania w pierwszej monografii Zawiercia wydanej w 1969 roku: „Nazwa ta znajduje swoje uzasadnienie zarówno w historycznej przeszłości omawianego obszaru, jak i w zakorzeniającym się coraz mocniej zwyczaju lat ostatnich”. Autor nie określił jednak granic ziemi zawierciańskiej. Także Jerzy Abramski w kolejnej monografii Zawiercia pisze o kontaktach Zawiercia „z miejscowościami Ziemi Zawierciańskiej”.

Do 1795 roku Zawiercie było częścią dóbr majątku Pilickich, który znajdował się na terenie powiatu lelowskiego, w województwie krakowskim. Po III rozbiorze Polski znalazło się w zaborze pruskim, wchodząc w skład Nowego Śląska, okręgu administracyjnego, który był częścią Księstwa Śląskiego. W 1807 roku weszło w skład Księstwa Warszawskiego, utworzonego przez Napoleona. Po kongresie wiedeńskim, w latach 1815 – 1915, Zawiercie i Kromołów przydzielono do Królestwa Polskiego (od 1864 roku Kraju Przywiślańskiego), które było pod panowaniem dynastii Romanowów. W latach 1816 – 1837 należało do powiatu pilickiego, obwodu olkuskiego, województwa krakowskiego. W 1837 roku województwa przemianowano na gubernie, a w 1841 roku zmieniono nazwę guberni krakowskiej na kielecką. W 1845 roku Zawiercie i Kromołów znalazły się w powiecie olkuskim, guberni radomskiej. W 1867 roku Zawiercie Małe (kromołowskie) i Kromołów pozostały w powiecie olkuskim, a Zawiercie Wielkie (Duże), Siewierz, Mrzygłód i Włodowice znalazły się w nowo utworzonym powiecie będzińskim. W 1885 roku Zawiercie Małe (kromołowskie) i Kromołów zostały włączone do powiatu będzińskiego.

1 lipca 1915 roku Zawiercie otrzymało prawa miejskie. Po zajęciu Królestwa Polskiego, w sierpniu 1915 roku, przez wojska niemieckie i austriacko-węgierskie tereny zawierciańskie były administrowane przez władze niemieckie i austriacko-węgierskie.

Po I wojnie światowej Zawiercie i Kromołów ponownie znalazły się w powiecie będzińskim, w województwie kieleckim. W 1919 i 1923 roku pojawiły się koncepcje utworzenia powiatu zawierciańskiego. Jednak dopiero 1 stycznia 1927 roku, rozporządzeniem Rady Ministrów, utworzono powiat zawierciański w skład którego weszły: Poraj, Koziegłowy, Koziegłówki, Włodowice, Kromołów, Żarki, Myszków, Siewierz, Mierzęcice, Niegowa, Rokitno Szlacheckie, Poręba, Mrzygłód, Pińczyce, Rudnik Wielki, Choroń oraz Zawiercie. Na terenie powiatu, o powierzchni 943 km², mieszkało w tym czasie 111 258 osób. W okresie II Rzeczypospolitej nie zaszły większe zmiany granic powiatu. Jedynie z dniem 1 grudnia 1933 roku wyłączono z gminy wiejskiej Niegowa wieś Góry Gorzkowskie, którą przyłączono do gminy Złoty Potok, w powiecie częstochowskim. Można więc stwierdzić, iż powiat zawierciański stanowił swoistą ziemię zawierciańską.

Podczas okupacji hitlerowskiej obszar powiatu, na podstawie dekretu Hitlera z 8 października 1939 roku, włączono do III Rzeszy (do rejencji opolskiej w prowincji Śląsk), oprócz gmin Niegowa i Żarki, które znalazły się w Generalnym Gubernatorstwie (GG) - dystrykt radomski, powiat radomszczański. Ponadto gminy Kromołów i Włodowice przecięła granica (części przypadłe GG włączono do gminy Kroczyce, dystrykt krakowski, powiat miechowski). W 1941 roku Zawiercie przemianowano na Warthenau.

Po II wojnie światowej, a konkretniej 11 marca 1945 roku, powiat zawierciański został włączony do województwa śląskiego (zwanego w tym czasie śląsko-dąbrowskim). Potwierdził to dekret z 7 VII 1945 roku. W następnych latach doszło do licznych zmian w kształcie powiatu zawierciańskiego. Do powiatu przyłączano i wyłączano miejscowości oraz wydzielono powiat myszkowski. 1 stycznia 1951, roku dołączono do powiatu zawierciańskiego gminę Kroczyce z powiatu olkuskiego, województwa krakowskiego. 1 lipca 1952 roku, włączono gromadę Dębowiec z powiatu częstochowskiego i włączono do gminy Poraj. 22 sierpnia 1953 roku, z powiatu będzińskiego, przyłączono się wieś Trzebyczka i włączono ją do gminy Łazy. 1 stycznia 1955 roku, z powiatu włoszczowskiego w województwie kieleckim, przyłączono gromadę Sokolniki. Z dniem 1 I 1956 roku wyłączono z powiatu zawierciańskiego miasta: Myszków, Koziegłowy, Żarki oraz gromady: Będusz, Choroń, Cynków, Gniazdów, Góra Włodowska, Jastrząb, Jaworznik, Koziegłówki, Kuźnica Stara, Lgota Górna, Ludwinów, Masłońskie, Mzurów, Niegowa, Nowa Wieś Żarecka, Osiek, Pińczyce, Przybynów, Poraj, Siedlec, Sokolniki, Tomiszowice, Zawada, które włączono do nowo powstającego powiatu myszkowskiego. Rozszerzenie powiatu myszkowskiego nastąpiło z dniem 1 stycznia 1957 roku. Dołączono z powiatu zawierciańskiego gromady: Markowice, Mrzygłód i wieś Bobolice. W granicach powiatu zawierciańskiego pozostały gromady: Blanowice, Brudzowice, Bzów, Chruszczobród, Ciągowice, Kroczyce, Kromołów, Łazy, Marciszów, Mierzęcice, Niegowonice, Niwki, Nowa Wieś, Poręba I, Poręba II, Pradła, Przeczyce, Przyłubsko, Rokitno Szlacheckie, Rudniki, Sulików, Siewierz, Włodowice, Wysoka, Zdów, Zendek i Żelisławice. Jednocześnie, w 1956 roku, z powiatu olkuskiego przyłączono do powiatu zawierciańskiego gromady: Giebło, Ogrodzieniec, Podzamcze i Ryczów. W 1958 roku, przyłączono wieś Biała Błotna z powiatu włoszczowskiego i włączono ją do gromady Pradła. Z dniem 1 stycznia 1966 roku z gromady Chruszczobród wyłącza się wieś i kolonię Bugaj oraz część wsi Trzebyczka, które przyłączono do gromady Tucznawa w powiecie będzińskim. 1 stycznia 1970 roku, nastąpiło wyłączenie z powiatu zawierciańskiego wsi Zendek i włączenie jej do powiatu tarnogórskiego. W 1973 roku ponownie przyłączono do powiatu zawierciańskiego część wsi Zendek oraz wieś Dzibice i sołectwo Góra Włodowska z powiatu myszkowskiego.

1 czerwca 1975 roku, po reformie administracyjnej państwa, zostały zlikwidowane powiaty. Ich przywrócenie nastąpiło w 1999 roku. 1 stycznia 1999 roku utworzono nowy powiat zawierciański w województwie śląskim, składający się z miast: Zawiercie, Poręba, miast i gmin: Łazy, Szczekociny, Pilica, Ogrodzieniec oraz gmin: Włodowice, Kroczyce, Irządze, Żarnowiec.

Te liczne zmiany w kształcie powiatu zawierciańskiego oraz powstanie drugiego, silnego ośrodka gospodarczego – Myszkowa spowodowały, iż trudno określić kształt ziemi zawierciańskiej. Trudności z tym mieli również działacze społeczno-polityczni od schyłku lat 50-tych XX wieku, jak i autorzy prac naukowych czy popularno-naukowych. W 1963 roku powstało w Myszkowie Towarzystwo Miłośników Ziemi Myszkowskiej, które w latach 1968 – 1973 działało pod nazwą Towarzystwo Miłośników Ziemi Zawierciańsko-Myszkowskiej. Jednocześnie w 1969 roku powstało Towarzystwo Miłośników Ziemi Zawierciańskiej. W latach 1957 – 1961 był wydawany tygodnik regionalny „Gazeta Zawierciańsko-Myszkowska”. Była to mutacja terenowa „Gazety Częstochowskiej”, a jej kierownikiem był Saturnin Limbach. Kontynuacją tygodnika były „Wiadomości Zawierciańsko-Myszkowskie” wydawane w latach 1961 – 1962 oraz w 1975 roku. W 1999 roku Józef Kijowski wydał opracowanie "Ziemia zawierciańsko-myszkowska w latach okupacji hitlerowskiej 1939-1945".

Odrębność gospodarcza ziemi zawierciańskiej

Uruchomienie kolei warszawsko-wiedeńskiej (1847 rok), budowa szosy Pilica – Siewierz oraz zniesienie granicy celnej z Rosją (1851 rok) i pańszczyzny w 1864 roku przyczyniło się do zmiany sytuacji gospodarczej na terenie ziemi zawierciańskiej. Dużym udogodnieniem było wprowadzenie w 1878 roku protekcyjnej polityki celnej chroniącej przemysł Królestwa Polskiego. Nastąpiło przyspieszenie w rozwoju poszczególnych gałęzi przemysłu, które wykorzystywały zarówno położenie na szlakach handlowych, jak i zasoby surowców naturalnych.

W przemyśle metalowym doszło do rozwoju istniejących zakładów oraz budowy szeregu nowych zakładów metalowych. W 1886 roku niemiecki emigrant Ernest Erbe założył w Łośnicach kuźnię, która przekształciła się w Fabrykę Wyrobów Żelaznych. Produkowano łączniki, zgrzebła i armaturę żeliwną. W 1912 roku firma zatrudniała 530 osób. W 1897 roku Towarzystwo Akcyjne Sosnowieckich Fabryk Rur i Żelaza (firma Hulczyński i Synowie) zakupiło na terenie dzisiejszego Zawiercia tereny pod budowę huty. W 1901 roku dokonano pierwszego spustu surówki. Dwa lata później uruchomiono małą i średnią walcownię. Rozpoczęto produkcję szyn, kątowników i płaskowników. W 1908 roku uruchomiono produkcję lemieszy i pługów. W 1913 roku firma zatrudniała 1500 osób. Także w 1897 roku J. Sambor i Marcin Krawczyk uruchomili Fabrykę Pędni i Maszyn. Produkowano w niej m.in. wałki i różnego typu sprzęgła. W 1906 roku, w fabryce pracowało 150 osób. Mniejszym zakładem była odlewnia żelaza kutego „Wiktoria” Loewnestama. Około roku 1905 zatrudniała 40 osób. W 1909 roku Bronisław Miciński, Stanisław Rudowski, Stanisław Łaciński i Jozef Rowecki Wiśniewski założyli Fabrykę Lin Stalowych i Konopnych oraz Tkanin Metalowych. Produkowano, obok lin i tkanin metalowych, drut kolczasty i ogrodzeniowe siatki. Rok później został założony podobny zakład – „Liniarnia”. Genezy późniejszej Fabryki Opakowań Blaszanych należy szukać w powstałej w 1909 roku fabryce wyrobów metalowych i przetwórni wosku i past. Duże zakłady metalowe istniały w Porębie Mrzygłodzkiej, Mijaczowie i Pohulance (obecne dzielnice Myszkowa). W Porębie Mrzygłodzkiej w latach 70-tych XIX wieku doszło do rozbudowy odlewni. Zakład stał się jednym z największych w Zagłębiu Dąbrowskim. W 1880 roku był największym zakładem w Królestwie Polskim produkującym wyroby emaliowane. W 1898 roku zakład przekształcono w Towarzystwo Górnicze Odlewów Żelaznych, Emaliowanych, Warsztatów Mechanicznych i Kopalń Węgla „Poręba” Spółka Akcyjna. W 1913 roku spółka zatrudniała około 1000 osób. W Mijaczowie rozwój zakładu metalowego nastąpił dzięki rodzinie Bauerertzów, którzy od 1859 roku dzierżawili, a następnie przejęli w wyniku koligacji rodzinnych zakład Markusa Kempnera. W latach 80-tych wybudowali nowy zakład, w którym wytwarzano odlewy dla górnictwa, hutnictwa i kolejnictwa. W 1899 roku zakład został przekształcony w Spółkę Akcyjną „Zakład Górniczo-Hutniczy. Odlewnia Żelaza i Mosiądzu, Emaliernia, Fabryka Maszyn, Kopalnia Węgla Kamiennego w Mijaczowie”. W 1914 roku w zakładzie pracowało 350 osób. W Pohulance w 1905 roku szwajcarski przemysłowiec Otto Dull utworzył zakład Fabryka Blaszanych Emaliowanych Naczyń „Włodowice”. Wytwarzane naczynia kuchenne, podobnie jak wyroby pozostałych zakładów metalowych, przeznaczone były na zaopatrzenie Królestwa Polskiego oraz chłonnego rynku Cesarstwa Rosyjskiego. W 1913 roku w zakładzie zatrudniano 938 osób.

Drugą, prężnie rozwijającą się gałęzią przemysłu na terenie ziemi zawierciańskiej był przemysł włókienniczy. W Zawierciu w 1873 roku Ginsbergowie uruchomili nowoczesną przędzalnię i tkalnię. W 1878 roku zakład przekształcono w Towarzystwo Akcyjne „Zawiercie” (TAZ). Rok później TAZ wybudował drukarnię tkanin. W 1880 roku na terenie Dużego Zawiercia bracia Ginsbergowie uruchomili nową fabrykę z oddziałami: przędzalnia, tkalnia i niciarnia. W 1890 roku TAZ zakupił tę fabrykę. W 1913 roku TAZ zatrudniał 6050 osób. W 1875 roku Carl Brauss uruchomił fabrykę sztucznej wełny. Produkowano ją stosując proces karbonizacji. Po bankructwie C. Braussa w 1880 roku, w 1886 roku Jerzy Birkner uruchomił produkcję przędzy wigoniowej. W 1914 roku zakład zatrudniał 400 osób. Małym zakładem była fabryka włókiennicza Samuela Weicena i Czajewicza powstała w 1895 roku. W 1905 roku zatrudniała 72 osoby. Drugim ośrodkiem przemysłu włókienniczego stał się dzisiejszy Myszków. W 1883 roku August Schmelzer i Karol Adolf Schmelzer, pochodzący z Saksonii, wybudowali obok fabryki Bauerertza Przędzalnię Bawełny, w 1898 roku przekształconą w spółkę akcyjną. Produkowano głównie kolorową przędzę. W 1913 roku spółka zatrudniała 606 osób. Przędzę produkowała również Fabryka Przędzy Bawełnianej Towarzystwa Akcyjnego Fabryki Wyrobów Bawełnianych „Włodowice” zlokalizowana na terenie Pohulanki. Funkcjonowała ona w latach 1899 – 1903. Zatrudniała około 200 osób.

Nową gałęzią przemysłu stał się przemysł papierniczy. W 1894 roku z inicjatywy Artura Steinhagena i Ludwika Wehra założono spółkę firmowo-komandytową „Steinhagen, Wehr i Spółka” Fabryka Papieru w Myszkowie. Produkcję papieru uruchomiono rok później. W 1908 spółkę przekształcono w spółkę akcyjną. Produkowano papier pakowy, do wyrobu tapet oraz gorsze gatunki papieru, a po 1908 roku także gazetowy. W 1913 roku, w papierni zatrudniano 397 osób.

W latach 70-tych zapoczątkowano w Zawierciu produkcję szkła. Andrzej Chmielewski założył szklarnię produkującą flaszki, słoje i kufle. W 1883 roku właścicielem szklarni stała się Firma Reich i Ska. Stworzyła ona nowoczesną hutę szkła. W 1900 roku firma przekształciła się w spółkę akcyjną. W 1913 roku zatrudniała 725 osób.

W Zawierciu zbudowano również fabrykę wyrobów chemicznych. W 1898 roku Ludwik Katz rozpoczął produkcję wyrobów asfaltowych i suchej destylacji drewna. Zatrudniała ona około 110 osób.

Wykorzystując miejscowe złoża wapienne i gliny, utworzono szereg zakładów cementowych i ceramiki budowlanej. Funkcjonowała cegielnia w Zawierciu i dwie cegielnie w Myszkowie. W Kromołowie trudniono się garncarstwem. W Siewierzu i Sulikowie powstały fabryczki kafli i wyrobów kamienno-glinianych. W Wysokiej, Jakub Eiger, w 1885 roku wybudował cementownię. Akcje zakładu przejęło w 1908 roku Towarzystwo Portland-Cement „Wysoka”. Natomiast Jan Panek w latach 1870 – 1875 rozpoczął produkcję cementu w Ogrodzieńcu. W 1905 roku zakład został przejęty przez spółkę London i Ska, a w 1912 roku przez Spółkę Akcyjną Przemysłu Cementowego „Wiek”. Także w Ogrodzieńcu w 1912 roku została uruchomiona przez firmę Jan Jack i Ska fabryka eternitowych płyt dachowych.

Na terenie Zawiercia i okolicznych miejscowościach budowano również kopalnie węgla brunatnego. Często była to próba uniezależnienia się przedsiębiorstw od dostaw węgla z Zagłębia Dąbrowskiego. Od 1818 do 1939 roku na tym terenie krócej lub dłużej funkcjonowało 36 kopalń.

Pod koniec XIX wieku Zawiercie stało się ważnym ośrodkiem gospodarczym Królestwa Polskiego. Według Wiesława Pusia udział Zawiercia w globalnej wartości produkcji przemysłu Królestwa wynosił 1,7%. Dla porównania udział Sosnowca wynosił 3,9%, a Dąbrowy Górniczej 2,7%.

Stosunki społeczne

Ustawa uwłaszczeniowa z 1864 roku nie wpłynęła w znacznym stopniu na poprawę sytuacji w rolnictwie. Rozdrobnione gospodarstwa chłopskie, słabej jakości ziemia oraz rozwój przemysłu na terenie ziemi zawierciańskiej sprawił, iż nastąpiła wędrówka ludności z okolic rolniczych do przemysłowych. Dlatego też obserwujemy duży przyrost ludności w miejscowościach przemysłowych, a słabszy w rolniczych. Liczba ludności w Zawierciu wzrosła z 418 w 1827 roku do 20 000 w 1900 roku, a w Kromołowie z 1153 w 1827 roku do 4200 w 1900 roku. Natomiast liczba ludności w Niegowonicach wzrosła z 576 w 1827 roku do 921 w 1900 roku.

Ludność chłopska osiedlała się w miejscowościach przemysłowych lub przybywała codziennie do pracy. Wpłynęło to na zmianę struktury mieszkańców ziemi zawierciańskiej. W 1913 roku w powiecie będzińskim, w skład którego wchodziła większa cześć dzisiejszego powiatu zawierciańskiego i myszkowskiego, znajdowało się 47,2% ludności napływowej. Ludności pochodzenia obcego, głównie niemieckiej, było 3,3%. Wynikało to z napływu obcego kapitału na ten teren oraz specjalistów danych branż przemysłowych. Przebywali tu również rosyjscy urzędnicy i policjanci.

Dla terenów rolniczych ziemi zawierciańskiej, rolnicy stanowili około 40% mieszkańców. Ponad 40% pracowało w przemyśle. Pozostała część ludności trudniła się rzemiosłem i chałupnictwem. W Mierzęcicach i Zendku wyrabiano koszyki. W Niegowie ludność trudniła się tkactwem. Funkcjonowało również szereg handlarzy, głównie pochodzenia żydowskiego.

Towarzystwo Miłośników Ziemi Zawierciańskiej

2 lipca 1969 roku powstało Towarzystwo Miłośników Ziemi Zawierciańskiej (TMZZ), a 8 września tego roku zostało wpisane do rejestru stowarzyszeń i związków województwa katowickiego. Według statutu Towarzystwa, terenem działalności jest powiat zawierciański. Dlatego też utworzono koła Towarzystwa w: Łazach, Ogrodzieńcu, Siewierzu, Porębie oraz Pilicy. 7 kwietnia 1970 roku powołano Oddział Towarzystwa Miłośników Ziemi Zawierciańskiej w Łazach, który funkcjonował do 1975 roku. Uchwałą Walnego Zgromadzenia Członków TMZZ oddział w Łazach wyłączono ze struktury organizacyjnej TMZZ w związku z likwidacją powiatów. Jednocześnie uchwałą Walnego Zgromadzenia dokonano zmian w Statucie. Ustalono, że siedzibą władz Towarzystwa jest miasto Zawiercie, a terenem jego działalności jest obszar miasta. Członkowie TMZZ działali w sekcjach: gospodarczo-inwestycyjnej, upiększania miasta i osiedli, kultury i oświaty, historycznej i ochrony zabytków. W 1992 roku została powołana sekcja społeczno-socjalna oraz ekologiczna i ochrony środowiska. TMZZ aktywnie włączyło się w prace nad zakończeniem budowy Ośrodka Sportowo-Wypoczynkowego oraz budowę Miejskiego Ośrodka Kultury. Największą liczbę członków TMZZ posiadało w pierwszych latach działalności. W sierpniu 1971 roku zrzeszało 384 osoby, a oddział w Łazach 120. W 1972 roku do TMZZ należało 537 osób, w tym zwyczajnych 457, zbiorowych 49 i wspierających 31, a w Łazach 56 osób. W 1977 roku było 421 osób fizycznych i 32 osoby prawne. Na dzień 30 października.1981 było 297 członków. W latach następnych spadek liczby członków był nadal widoczny: 1988 - 145, 1996 - 251, 1997 - 244, 1998 - 131 po weryfikacji. Prezesami Towarzystwa byli: Henryk Mrugała, Jan Mielczarek, Maria Gajecka i Zdzisław Jagodziński.

Już w 1969 roku, przy współpracy ze Śląskim Instytutem Naukowym w Katowicach, wydana została monografia „Zawiercie. Zarys rozwoju miasta i powiatu" pod redakcją Marka Grabani. Współautorami tej monografii byli członkowie Sekcji Historycznej TMZZ: Longin Rosikoń, Wiesław Plebańczyk, Eugeniusz Lubach i Zenon Jopek. Przy współpracy z Cechem Rzemiosł Różnych w Zawierciu w 1970 roku zorganizowano wystawę fotograficzną pod nazwą „Ziemia Zawierciańska wczoraj i dziś". Również w tym roku z inicjatywy TMZZ władze miasta wydały "Medal Pamiątkowy" z okazji 25-lecia wyzwolenia ziemi zawierciańskiej. W 1971 roku otwarto wystawę w Domu Kultury w Ogrodzieńcu pt. "Ziemia Zawierciańska w latach okupacji hitlerowskiej". I Dni Ziemi Zawierciańskiej zostały zorganizowane przez TMZZ w dniach 9-11 czerwca 1972 roku. W następnych latach w węższym lub szerszym zakresie kontynuowano tę inicjatywę. Organizowała je sekcja kulturalno-oświatowa, która prowadziła również plenery malarskie, ogólnopolskie konkursy fotograficzne, konfrontacje piosenkarskie i lalkarskie, święta folkloru ziemi zawierciańskiej, spotkania teatrów amatorskich. W styczniu 1970 roku sekcja zainaugurowała działalność „Klubu Studenckiego Towarzystwa Miłośników Ziemi Zawierciańskiej". Klub miał siedzibę w pałacyku Szymańskiego. Od 6 marca 1971 roku znany jako klub „Novum”. Prowadził on działalność do 1991 roku. Do popularyzacji historii ziemi zawierciańskiej przyczynił się w latach 90-tych Jerzy Abramski, który wydał m.in. „Zawiercie. Studium monograficzne" (1994), „Cmentarze Zagłębia Dąbrowskiego i ziemi zawierciańskiej" (1998) oraz był współautorem „Kromołów - rys historyczny (1193-1993)” (1993). Oprócz szeregu wydawnictw popularyzujących Zawiercie i okolice, TMZZ wydało w 1994 roku „Biuletyn Społeczno-Kulturalny TMZZ". Ukazały się cztery numery Biuletynu popularyzujące program wyborczy kandydatów na radnych, typowanych przez Towarzystwo. W czerwcu Biuletyn został przekształcony w „Gazetę Zawierciańską Jura" o charakterze regionalnym. Gazetę przekazano władzom samorządowym miasta Zawiercia i połączono z „Gazetą Zawierciańską". Natomiast Zarząd TMZZ postanowił wydawać własną gazetę "Trybuna Ziemi Zawierciańskiej" o charakterze informacyjno-publicystycznym. Pierwszy numer gazety ukazał się w kwietniu 1996 roku. Od września 1999 roku gazeta z miesięcznika przekształciła się w dwutygodnik.

W publikacjach naukowych i popularnonaukowych terminu ziemia zawierciańska i Zawierciańskie używa się zamiennie. Termin ziemia zawierciańska w obecnej chwili, mimo braku rodowodu geograficznego i histo¬rycznego, utrwalił się w miejscowym społeczeństwie. Dotyczy on terenów Zawiercia i okolicznych miejscowości, które są powiązane z miastem społecznie i gospodarczo. Terminu ziemia zawierciańska używa nie tylko Towarzystwo, ale również Związek Harcerstwa Polskiego – Hufiec Ziemi Zawierciańskiej i Niezależny Samorządny Związek Zawodowy „Solidarność” – Miejska Komisja Koordynacyjna „Solidarność” Ziemi Zawierciańskiej.

Bibliografia

1. Abramski J., Cmentarze Zagłębia Dąbrowskiego i ziemi zawierciańskiej, Zawiercie 1998.
2. Abramski J., Encyklopedia Zawiercia, Cieszyn 2015.
3. Abramski J., Zawiercie. Studium monograficzne, Zawiercie 1994.
4. Ciechanowicz K., Bibliografia Zawiercia (1991-1998), Zawiercie 1999.
5. Ciechanowicz K., Kartki z historii ziemi zawierciańskiej, Zawiercie 1999.
6. Kijowski J., Ziemia zawierciańsko-myszkowska w latach okupacji hitlerowskiej 1939-1945, Zawiercie 1999.
7. Miroszewski K., przy współpracy z J. Durką, M. Nitą i ks. J. Związkiem, Po obu stronach Warty. Zarys dziejów Myszkowa, Myszków 2010.
8. Monografia Zawiercia, red. Z. Jagodziński, Zawiercie 2003.
9. Moryń J., Abramski J., Aksamitek S., Kromołów - rys historyczny (1193-1993), Kromołów 1993.
10. Zawiercie. Zarys rozwoju powiatu i miasta, oprac. M. Grabania, Katowice 1969.