Parki krajobrazowe województwa śląskiego

Autorzy: Katarzyna Pukowiec-Kurda

ENCYKLOPEDIA WOJEWÓDZTWA ŚLĄSKIEGO

TOM: 3 (2016)

Park krajobrazowy – zgodnie z ustawą o ochronie przyrody to jedna z najważniejszych (zaraz po parkach narodowych i rezerwatach przyrody) forma ochrony przyrody w Polsce. Obejmuje obszar ochrony ze względu na wartości przyrodnicze, historyczne i kulturowe oraz walory krajobrazowe w celu zachowania i popularyzacji tych wartości w warunkach zrównoważonego rozwoju. Utworzenie parku krajobrazowego wraz z określeniem jego granic, nazwy oraz ewentualnej otuliny następuje na podstawie uchwały sejmiku województwa. W przeciwieństwie do obszaru parków narodowych i rezerwatów przyrody, teren parku krajobrazowego może być gospodarczo wykorzystywany, jednakże ze względu na chronione wartości, na terenie parku można wprowadzić odpowiednie zakazy (m.in. realizacji przedsięwzięć mogących znacząco wpływać na środowisko, gospodarczego pozyskiwania surowców, zabijania zwierząt, wykonywania prac ziemnych trwale zmieniających rzeźbę terenu). Dla obszarów parków krajobrazowych wprowadza się plany ochrony na okres 20 lat, określając aktualny stan przyrody, potencjalne zagrożenia wraz z propozycją sposobu ich eliminacji, uwarunkowania społeczne i gospodarcze, skuteczność dotychczasowych działań ochronnych, stan zagospodarowania przestrzennego oraz wyniki audytu krajobrazowego.

Historia parków krajobrazowych w województwie śląskim

Data utworzenia oraz powierzchnia parków krajobrazowych w województwie śląskim (opracowanie własne na podstawie Rejestru Form Ochrony Przyrody - Parki Krajobrazowe Regionalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska w Katowicach).

Najstarszym parkiem krajobrazowym województwa śląskiego jest Załęczański Park Krajobrazowy, utworzony w 1978 r. na mocy Uchwały Wojewódzkiej Rady Narodowej w Sieradzu, jednakże o teren położony w obszarze obecnego województwa śląskiego powiększono go dopiero w 1995 roku na mocy Rozporządzenia Wojewody Częstochowskiego. Od 1980 r. na terenie byłych województw: częstochowskiego, katowickiego i krakowskiego działał Zespół Jurajskich Parków Krajobrazowych. Należały do niego trzy parki krajobrazowe, obecnie położone w granicach woj. śląskiego: Park Krajobrazowy Orlich Gniazd (na terenie woj. katowickiego i częstochowskiego), Załęczański Park Krajobrazowy (woj. częstochowskie) i Park Krajobrazowy „Stawki” (woj. częstochowskie). Na terenie dawnego województwa katowickiego w 1994 roku utworzono Park Krajobrazowy Cysterskie Kompozycje Krajobrazowe Rud Wielkich z siedzibą w Rudach Wielkich, a na terenie województwa częstochowskiego w 1998 roku Park Krajobrazowy „Lasy nad Górną Liswartą” z siedzibą w Herbach. W granicach dawnego województwa bielskiego, w 1986 roku na terenie Beskidu Żywieckiego utworzono Żywiecki Park Krajobrazowy. W 1998 r. na terenie Beskidu Śląskiego – Park Krajobrazowy „Beskidu Śląskiego”, a na terenie Beskidu Małego – Park Krajobrazowy „Beskidu Małego”. Po reformie administracyjnej, wprowadzającej z dniem 1 stycznia 1999 r. podział Polski na 16 województw, w granicach województwa śląskiego w całości znalazły się parki: Park Krajobrazowy „Lasy nad Górną Liswartą”, Park Krajobrazowy „Stawki”, Park Krajobrazowy Cysterskich Kompozycji Krajobrazowych Rud Wielkich, Park Krajobrazowy „Beskidu Śląskiego”, Żywiecki Park Krajobrazowy oraz parki krajobrazowe położone na granicy dwóch lub trzech województw: Park Krajobrazowy Orlich Gniazd i Park Krajobrazowy „Beskidu Małego” (parki transgraniczne z woj. małopolskim) oraz Załęczański Park Krajobrazowy (park transgraniczny z woj. łódzkim i opolskim). Od 1 stycznia 2000 r. na mocy Zarządzenia Wojewody Śląskiego z dnia 16 listopada 1999 roku funkcjonuje Zespół Parków Krajobrazowych Województwa Śląskiego jako jednostka budżetowa województwa, podlegająca pod Urząd Marszałkowski i zarządzająca wszystkimi parkami krajobrazowymi na terenie województwa śląskiego.

Struktura parków krajobrazowych w województwie śląskim

Zespołem Parków Krajobrazowych Województwa Śląskiego kieruje Dyrektor, mający dwóch zastępców. Główną siedzibą Zespołu Parków Krajobrazowych Województwa Śląskiego jest Biuro Zespołu Parków w Będzinie. W biurze funkcjonują działy: Ochrony Przyrody, Ochrony Krajobrazu i Dóbr Kultury, Edukacji Ekologicznej, Administracyjno-Gospodarczy oraz stanowiska ds. kontroli wewnętrznej i kadr. Pod Biuro Zespołu Parków podlegają Oddziały Terenowe, znajdujące się w Kalinie (na terenie Parku Krajobrazowego „Lasy nad Górną Liswartą”), Smoleniu (teren Parku Krajobrazowego Orlich Gniazd, biuro zawiadujące jurajskimi parkami krajobrazowymi), Rudach (teren Parku Krajobrazowego Cysterskie Kompozycje Krajobrazowe Rud Wielkich) oraz w Żywcu (biuro zawiadujące beskidzkimi parkami krajobrazowymi). Ponadto w Smoleniu funkcjonuje Ośrodek Edukacyjno-Naukowy. Nad poprawnością działań ochrony przyrody, krajobrazu i dóbr kultury czuwa Rada Parków Krajobrazowych, powoływana na pięcioletnią kadencję. Członkami Rady Parków są specjaliści w zakresie ochrony przyrody, krajobrazu i dziedzictwa kulturowego.

Działania prokrajobrazowe i projekty prowadzone w parkach krajobrazowych

Parki krajobrazowe w województwie śląskim (opracowanie własne na podstawie WMS GDOŚ).

Jednym z działań prokrajobrazowych Zespołu Parków Krajobrazowych Województwa Śląskiego jest prowadzenie projektów LIFE+, realizowanych w obrębie obszarów Natura 2000 na terenie trzech parków krajobrazowych: Parku Krajobrazowego Orlich Gniazd, Parku Krajobrazowego „Beskidu Śląskiego” i Żywieckiego Parku Krajobrazowego. Program LIFE+ jest zarządzany i finansowany przez Komisję Europejską.

Projekt LIFE+ pt. „Ochrona cennych przyrodniczo siedlisk nieleśnych, charakterystycznych dla obszaru Parku Krajobrazowego Orlich Gniazd” ma na celu ochronę muraw kserotermicznych obszaru Wyżyny Częstochowskiej oraz gatunku endemicznego – warzuchy polskiej. Swoimi działaniami obejmuje teren czterech ostoi Natura 2000: Olsztyńsko-Mirowskiej (PLH240015), Złotopotockiej (PLH240020), Kroczyckiej (PLH240032) i Środkowojurajskiej (PLH240009). Oprócz ochrony czynnej muraw kserotermicznych (głownie poprzez wypas owiec i kóz), muraw naskalnych i warzuchy polskiej w ramach projektu uzupełniono obszar o infrastrukturę turystyczną (tablice informacyjne, miejsca postojowe dla turystów i nowe trasy wspinaczkowe) oraz prowadzono działania edukacyjne w ramach warsztatów dla dzieci i spotkań z lokalną społecznością.

Projekt LIFE+ „Ochrona zbiorowisk nieleśnych na terenie Beskidzkich Parków Krajobrazowych” ma na celu ochronę muraw bliźniczkowych i polan z dzwonkiem piłkowanym. Działaniami zostały objęte dwie ostoje Natura 2000: Beskid Śląski (PLH240005) i Beskid Żywiecki (PLH240006). Głównym działaniem ochrony czynnej jest wypas owiec na halach w trzech kompleksach wypasowych, usuwanie samosiewów drzew i krzewów, koszenie roślinności łąkowej i murawowej, uzupełnienie infrastruktury turystycznej o platformy widokowe i tablice informacyjno-dydaktyczne oraz działalność edukacyjna, w ramach której wydano „Podręcznik Dobrych Praktyk Pasterskich” oraz album multimedialny.

Parki górskie

Żywiecki Park Krajobrazowy

Żywiecki Park Krajobrazowy - Widok na Dolinę Soły z przysiółka Dziaski

Żywiecki Park Krajobrazowy powstał na mocy Uchwały Wojewódzkiej Rady Narodowej w Bielsku-Białej z dnia 13 marca 1986 roku. Powierzchnia parku krajobrazowego wynosi 358,70 km2, a powierzchnia otuliny - 186 km2. Obszar parku krajobrazowego położony jest na terenie Beskidu Żywieckiego, fizycznogeograficznie leży w mezoregionie Beskidu Żywieckiego, Kotliny Żywieckiej i w niewielkiej części Beskidu Śląskiego i Makowskiego. Przez teren parku przepływają rzeki Soła i Koszarawa z licznymi dopływami. Administracyjnie, park krajobrazowy leży na terenie gmin: Jeleśnia, Świnna, Żywiec, Radziechowy-Wieprz, Węgierska Górka, Milówka, Rajcza i Ujsoły. Południową granicę parku stanowi granica państwa z Republiką Słowacką.

Żywiecki Park Krajobrazowy powołano celem wprowadzenia szczególnej ochrony wartości przyrodniczych, fizjograficzno-krajobrazowych i kulturowych Beskidu Żywieckiego, zarówno dla zapewnienia harmonii rozwoju sieci osadniczej z warunkami ukształtowania środowiska i krajobrazu, jak i potrzeb naukowo-dydaktycznych i racjonalnie pojętej turystyki, sportu i rekreacji. Celem jeszcze lepszej ochrony zasobów przyrodniczych parku, utworzono obszar Natura 2000 Beskid Żywiecki (obszar ptasi i siedliskowy).

Teren parku krajobrazowego obejmuje swoim zasięgiem trzy główne grupy górskie Beskidu Żywieckiego: Worek Raczański, grupę Lipowskiej-Romanki oraz Pilska z najwyższym szczytem Pilsko (1557 m.n.p.m). Położenie górskie warunkuje występowanie piętrowości klimatycznej i roślinnej oraz występowanie cennych form przyrody nieożywionej. Najniższe piętro pogórza, sięgające do wysokości 600 m.n.p.m użytkowane jest rolniczo i pod zabudowę mieszkalno-gospodarczą. Piętro pogórza pierwotnie porastały lasy liściaste z grabem, dębem i klonem oraz olszyna karpacka, współcześnie zajmujące jedynie niewielkie połacie terenu. Wyższe piętro stanowi regiel dolny (do 1150 m.n.p.m), obecnie w większej części porośnięty lasami świerkowymi (stanowią ok. 80% drzewostanu parku), z niedużymi połaciami rzadkich zbiorowisk: buczyny karpackiej, kwaśnej buczyny górskiej, boru świerkowo-jodłowego lub jaworzyny ziołoroślowej i jaworzyny karpackiej. Regiel górny porasta zachodniokarpacka świerczyna górnoreglowa, przybierająca w wyższych partiach gór formy skarłowaciałe. Piętro regla górnego sięga do wysokości 1300 m.n.p.m. Bezleśne obszary regla dolnego i górnego pokrywają hale górskie pochodzenia antropogenicznego, powstałe wskutek prowadzenia intensywnej gospodarki pasterskiej. Typowym zbiorowiskiem polan są łąki mieczykowo-mietlicowe, murawy bliźniczkowe lub łąki rajgrasowe. W Beskidzie Żywieckim jedynie na Pilsku wykształciło się piętro kosodrzewiny, występujące wraz z zaroślami jałowca oraz borówczyskami bażynowymi.

Spośród ponad 1000 gatunków roślin naczyniowych, rozpoznanych na terenie Żywieckiego Parku Krajobrazowego, część z nich jest objęta ochroną lub należy do gatunków zagrożonych wyginięciem. Zaliczyć można do nich storczyki: kruszczyka błotnego, kukułkę plamistą, kukułkę bzową. Rzadkimi gatunkami są również ozorka zielona, turzyca skąpokwiatowa, czosnek syberyski i zarzyczka górska, które znajdują się na Czerwonej Liście Roślin. Charakterystycznymi gatunkami rosnącymi w runie buczyny karpackiej są: żywiec gruczołowaty, żywiec cebulkowy, śnieżyczka przebiśnieg i zawilec gajowy. W runie lasów regla górnego rośnie objęty ochroną widłak jałowcowaty a także borówka czernica, podbiałek alpejski i szczawik zajęczy. Charakterystycznymi gatunkami w najwyższym piętrze, oprócz kosodrzewiny (sosna kosa) są: wierzba śląska, róża alpejska, jałowiec halny, bażyna obupłciowa i śmiałek pogięty. Wśród roślin zbiorowisk nieleśnych warto wymienić: tomkę wonną, kostrzewę czerwoną, bliźniczkę psią trawkę oraz mieczyka dachówkowatego, będącego pod ochroną ścisłą.

W Żywieckim Parku Krajobrazowym żyją duże ssaki: niedźwiedzie brunatne, wilki, rysie, jelenie, dziki, łosie oraz sarny. Spośród małych ssaków wymienić należy łasice, gronostaje, tchórze, kuny leśne, borsuki i bobry. Do rzadkich gatunków należą: orzesznica i koszatka oraz endemit karpacki – darniówka. Teren parku zamieszkują liczne gatunki ptaków: głuszce, jarząbki, myszołowy, jastrzębie, krogulce, pustułki oraz sowy: puszczyk, puchacz, płomykówka i pójdźka. Małymi ptakami reprezentującymi awifaunę parku są zimorodek, pluszcz i pliszka górska. Spośród gadów wymienić należy jaszczurki zwinki, żyworódki, padalce, popularne zaskrońce i żmije zygzakowate. Liczniejsze są płazy: salamandry plamiste, rzekotki drzewne, kumaki górskie oraz endemit traszka karpacka. W górnych odcinkach rzek żyją pstrągi, strzeble potokowe, głowacze białopłetwe oraz rzadki gatunek kręgowca bezpłetwowego - minóg strumieniowy. Rzadkim gatunkiem żyjącym w parku jest również rak szlachetny.

Na terenie parku znajduje się 9 rezerwatów przyrody, z czego większość stanowią rezerwaty leśne: Śrubita, Oszast, Pod Rysianką, Romanka, Butorza, Dziobaki, Gawroniec oraz Pilsko, który utworzono dla ochrony górnoreglowego boru świerkowego oraz nieleśnych zbiorowisk kosodrzewiny i muraw krzewinkowych, a także Muńcoł, chroniący stanowisko śnieżyczki przebiśniega oraz zbiorowisko z kokoryczą pustą. Na terenie parku utworzono również użytki ekologiczne: Hala Cebulowa, w którym ochroną objęto torfowisko z rzadkimi gatunkami roślin oraz Stawek w Złatnej, chroniący ekosystem oczka wodnego. Ze względu na specyficzną budowę geologiczną i ukształtowanie terenu w obszarze parku znajduje się wiele pomników przyrody nieożywionej, wśród których należy wymienić: Jaskinię Wickową, Jaskinię pod Rozdrożem czy Wodospad w Sopotni Wielkiej.

Teren Żywieckiego Parku Krajobrazowego jest bogaty w zabytki dziedzictwa kulturowego. Zabytkami dworskimi na terenie otuliny parku są: zespół dworski z parkiem z 1833 r. w Kamesznicy oraz zespół pałacowo-parkowy w Rajczy. Do zabytków sakralnych należą: sanktuarium maryjne w Przyłękowie, drewniany kościół pw. św. Katarzyny Aleksandryjskiej w Cięcinie oraz drewniany kościół pw. Matki Boskiej Częstochowskiej w Żabnicy. Architekturę beskidzką można podziwiać w karczmie z XVIII w. w Jeleśni oraz Izbie Regionalnej „Stara Chałupa” z 1739 r. w Milówce. O gospodarczej przeszłości Beskidu Żywieckiego świadczą pozostałości dawnej huty szkła z XIX w. w Złatnej Hucie, a zabytkami historycznymi są forty w Węgierskiej Górce. Charakterystycznym elementem kulturowym Beskidu Żywieckiego jest miejscowy folklor, na który składają się gwara, muzyka, stroje oraz tradycje i zwyczaje. Damski strój górali żywieckich składa się z wełnianej spódnicy w kwiatowe wzory, dekoracyjnej zapaski, płóciennej bluzki z haftami, wełnianej chusty oraz czerwonych korali. Strój męski jest bardziej skromny i składa się z płóciennej koszuli, wełnianych spodni i wełnianej peleryny oraz kapelusza i skórzanego pasa. O licznych i ciągle żywych tradycjach i zwyczajach góralskich na Żywiecczyźnie świadczą festiwale i święta góralskie: Festiwal Folkloru Górali Polskich, Tydzień Kultury Beskidzkiej, Wawrzyńcowe Hudy w Ujsołach, redyki beskidzkie oraz festiwale muzyki góralskiej.

Park Krajobrazowy Beskidu Śląskiego

Park Krajobrazowy Beskidu Ślaskiego - Dolina Białej Wisełki

Park Krajobrazowy Beskidu Śląskiego - Widok z wieży na szczycie Baraniej Góry

Park Krajobrazowy Beskidu Śląskiego powołano na mocy Rozporządzenia Wojewody Bielskiego z 16 czerwca 1998 r.. Obejmuje on teren o powierzchni 386,20 km2 w ramach ochrony parku oraz 222,85 km2 otuliny. Położony jest na terenie Beskidu Śląskiego w mezoregionach Beskidu Śląskiego, Pogórza Śląskiego i Kotliny Żywieckiej. Administracyjnie leży na terenie gmin: Bielsko-Biała, Brenna, Buczkowice, Goleszów, Istebna, Jaworze, Lipowa, Milówka, Radziechowy-Wieprza, Szczyrk, Ustroń, Węgierska Górka, Wilkowice i Wisła. Na terenie parku swoje źródła bierze rzeka Wisła, która powstaje wskutek połączenia potoków Czarnej i Białej Wisełki.

Park Krajobrazowy Beskidu Śląskiego utworzono w celu zachowania i upowszechniania wartości przyrodniczych, krajobrazowych i kulturowych Beskidu Śląskiego, w warunkach racjonalnego gospodarowania. Wysokie wartości przyrodnicze, głównie zbiorowiska leśne potwierdzono, tworząc na terenie Beskidu Śląskiego obszar Natura 2000.

Na Beskid Śląski składają się dwa główne pasma górskie: Pasmo Czantorii z najwyższym szczytem Czantorii Wielkiej (995 m.n.p.m) oraz Pasmo Baraniej Góry z najwyższym szczytem – Skrzyczne (1257 m.n.p.m). Ze względu na atrakcyjność Beskidu Śląskiego, obszar podlega antropopresji, o czym świadczy gęsta zabudowa i zagospodarowywanie piętra pogórza. Jedynie w niewielkich płatach można stwierdzić występowanie naturalnych dla tych wysokości (do 450 m.n.p.m) grądów, łęgów jesionowych i olszyny górskiej. Piętro regla dolnego w Beskidzie Śląskim porastają lasy wtórne – świerczyny, a w fragmentach zajmują pierwotne lasy dolnoreglowe: buczyna karpacka i kwaśna buczyna górska, jaworzyna karpacka i jaworzyna górska oraz dolnoreglowe bory jodłowo-świerkowe. Piętro regla dolnego sięga do wysokości 1000 m.n.p.m. Szczytowe partie górskie porastają lasy górnoreglowe – świerczyny. Nieleśne polany zajmują zbiorowiska muraw bliźniczkowych, muraw goździkowych z goździkiem kropkowanym, łąki mietlicowo-mieczykowe i tomkowo-mietlicowe. Obszary źródliskowe porastają młaki kozłkowo-turzycowe i mietlicowo-turzycowe.

Na uwagę zasługują gatunki roślin chronionych: mieczyk dachówkowaty, torfowiec kończysty i parzydło leśne. Specyficzną rośliną runa lasów dolnoreglowych Beskidu Śląskiego jest żywiec dziewięciolistny. Gatunkami zbiorowisk nieleśnych są ostrożeń łąkowy, mietlica pospolita, tomka wonna, bliźniczka psia trawka, wełnianka pochwowata, naparstnica purpurowa, miłosna górska i omieg górski. Zacienione półki naskalne porastają paprotka zwyczajna, zanokcica naskalna i paprotnica krucha.

Teren Beskidu Śląskiego bardzo rzadko odwiedzają niedźwiedzie brunatne, ale jest to także miejsce bytowania innych dużych ssaków: wilka, rysia, dzika, jelenia, lisa i sarny. W jaskiniach żyją nietoperze: nocek duży, gacek wielkouch i podkowiec mały. Do kuraków zaliczyć można głuszca i jarząbka. Mniejsze ptaki reprezentują drozd obrożny, dzięcioł trójpalczasty, orzechówka, pliszki górskie, zimorodki i pluszcze. Gadami występującymi na terenie parku są popularne jaszczurki zwinki i żyworódki, padalce, zaskrońce i żmije zygzakowate oraz prawdopodobnie jedyne w Polsce stanowisko jaszczurki zielonej. Wśród płazów można wymienić salamandrę plamistą, rzekotkę drzewną i kumaka górskiego.

Na terenie parku znajduje się 8 rezerwatów przyrody. Do rezerwatów leśnych zaliczamy: Baranią Górę (ochrona piętrowego układu roślinności leśnej), Stok Szyndzielni (ochrona lasów dolno- i górnoreglowych), Zadni Gaj (ochrona buczyny karpackiej z cisem), Czantoria (ochrona dolnoreglowych lasów buczyny karpackiej, buczyny górskiej i jaworzyny karpackiej), Dolina Łańskiego Potoku (ochrona podgórskiego łęgu jesionowego i olszyny górskiej) oraz Jaworzyna (ochrona jaworzyny górskiej). Ponadto rezerwat Wisła chroni źródłowy odcinek Wisły z pstrągiem potokowym (rezerwat wodny), a Kuźnie jako rezerwat przyrody nieożywionej - wychodnie skalne i jaskinie na stokach Murońki. W otulinie parku krajobrazowego znajduje się obszar siedliskowy Natura 2000: Kościół w Górkach Wielkich (siedlisko nietoperzy). Na terenie Parku Krajobrazowego Beskidu Śląskiego znajdują się użytki ekologiczne Uroczysko Jasionka i Góra Tuł oraz zespoły przyrodniczo-krajobrazowe: Dolina Wapienicy, Cygański Las, Góra Bucze i Gościnna Dolina. Licznie występują pomniki przyrody nieożywionej: Jaskinia Malinowska, Jaskinia Lodowa, Jaskinia Salmopolska, Jaskinia Trzy Kopce, Malinowska Skała i Skały na Kobylej.

Ważnym elementem kultury materialnej Beskidu Śląskiego są zabytki architektury. Należą do nich: drewniany kościół św. Jakuba w Szczyrku, kościół św. Bartłomieja w Lipowej, średniowieczny kościół parafialny św. Marcina w Radziechowach, kościół św. Jana Chrzciciela w Brennej, drewniany kościół św. Krzyża oraz kościół parafialny pw. Dobrego Pasterza w Istebnej, kościół Apostołów Piotra i Pawła w Skoczowie i kościół Opatrzności Bożej w Jaworzu. W Wiśle wart uwagi jest dworek myśliwski Habsburgów oraz zameczek prezydenta Rzeczpospolitej na Zadnim Groniu. W Istebnej znajduje się Chata Kawuloka z tradycyjnym góralskim wystrojem i instrumentami ludowymi, a w Koniakowie Izba Regionalna Gwarków i Centrum Pasterskie organizujące Jarmarki Pasterskie. W Górkach Wielkich znajduje się Dwór Kossaków, obecnie Centrum Kultury i Sztuki. W Jaworzynce na Trzycatku znajduje się trójstyk granic: polskiej, czeskiej i słowackiej.

Atrakcją turystyczną jest również infrastruktura narciarska – skocznia im. Adama Małysza w Wiśle-Malince oraz wiadukt kolejowy w Wiśle-Łabajowie. Górale śląscy również wykształcili elementy folkloru. Charakterystyczne dla Beskidu Śląskiego jest koronczarstwo, którego centrum znajduje się w Koniakowie w gminie Istebna. Oprócz tego obszar cechuje specyficzna gwara, strój góralski (istnieją nawet lokalne stroje np. wiślański), muzyka, kuchnia (np. ciasteczka cieszyńskie) oraz lokalne tradycje i zwyczaje.

Park Krajobrazowy Beskidu Małego

Park Krajobrazowy Beskidu Małego - Widok z Góry Żar na Kaskadę Soły

Park Krajobrazowy Beskidu Małego utworzono 16 czerwca 1998 roku na mocy Rozporządzenia Wojewody Bielskiego. Zajmuje powierzchnię 257,70 km2 i okala go otulina o powierzchni 222,53 km2. Położony jest w Beskidzie Małym, w mezoregionach Beskidu Małego, Kotliny Żywieckiej i Pogórza Śląskiego. Leży na terenie gmin: Andrychów, Bielsko-Biała, Czernichów, Gilowice, Kozy, Łękawica, Mucharz, Porąbka, Stryszawa, Ślemień, Wadowice, Wilkowice, Zembrzyce i Żywiec. Park krajobrazowy dzieli na dwie części rzeka Soła, na której utworzono zbiorniki wodne: Żywiecki, Międzybrodzki i Czaniecki, które tworzą tzw. Kaskadę Soły.

Celem utworzenia Parku Krajobrazowego Beskidu Małego było zachowanie i upowszechnienie wartości przyrodniczych, krajobrazowych i kulturowych Beskidu Małego w warunkach racjonalnego gospodarowania.

Beskid Mały składa się z dwóch pasm: Magurki Wilkowickiej z najwyższym szczytem Czuplem (933 m.n.p.m) oraz Grupy Łamanej Skały (929 m.n.p.m). W Beskidzie Małym można wyróżnić dwa piętra roślinne. Obszary do wysokości 550 m.n.p.m zajmuje piętro pogórza, obecnie wykorzystywane pod zabudowę i produkcję rolną. Pierwotnie porastały je grądy subkontynentalne z grabem, dębem, lipą, bukiem, jesionem i klonem w domieszce. Obszary podmokłe porastają łęgi jesionowe z bujnym runem, składającym się głównie z lepiężnika białego i niecierpka pospolitego. Wyższe partie terenu (właściwie aż do szczytów) zajmuje regiel dolny, porośnięty lasami świerkowymi, będącymi skutkiem sztucznych nasadzeń. Naturalnymi zbiorowiskami dla regla dolnego są żyzne buczyny karpackie, kwaśne buczyny górskie, jaworzyna karpacka, bory jodłowo-świerkowe, a w dolinach potoków olszyny górskie i bagienne. Obszary bezleśne porastają kośne łąki rajgrasowe, wilgotne łąki z ostrożeniem łąkowym, łąki mieczykowo-mietlicowe i murawy bliźniczkowe. Miejsca podmokłe porastają młaki kozłkowo-turzycowe i ziołorośla lepiężnikowi. Obszary naskalne, silnie nasłonecznione porastają rzadkie zbiorowiska muraw kserotermicznych.

W runie lasów dolnoreglowych Beskidu Małego rośnie żywiec gruczołowaty, żywokost bulwiasty, gajowiec żółty, przytulia wonna, kopytnik pospolity i czosnek niedźwiedzi oraz paprocie: wietlica samicza, nerecznica szerokolistna i zachyłka trójkątna. W runie Jaworzyny w Beskidzie Małym rośnie miesiącznica trwała oraz parzydło leśne. Roślinami zbiorowisk nieleśnych są: tomka wonna, kostrzewa łąkowa, sit rozpierzchły, bliźniczka psia trawka oraz lepiężnik biały, różowy i wyłysiały. Miejsca zacienione porastają paprocie, do których należą zanokcica skalna, paprotka zwyczajna, paprotnica krucha. Na terenie parku występują gatunki storczykowatych: kukułka szerokolistna, kukułka Fuchsa, listera jajowata, storczyca kulista, podkolan biały, kruszczyk szerokolistny i storczyk męski, będące pod ochroną ścisłą lub częściową. W sumie na terenie parku ochronie podlega 85 gatunków roślin.

Na terenie Parku Krajobrazowego Beskidu Małego żyją duże ssaki, do których zaliczyć można dziki, sarny, jelenie, wilki, rysie, i bardzo rzadko pojawiającego się niedźwiedzia brunatnego. Spośród małych ssaków występują lisy, borsuki, tchórze zwyczajne, łasice i gronostaje. W zagłębieniach skalnych i jaskiniach żyją nietoperze: nocek wąsatek, borowiec wielki i mroczek późny. Teren parku zamieszkuje 111 gatunków ptaków lęgowych np. trzmielojad i kobuz. Gatunkiem płaza ogoniastego jest traszka karpacka.

Na terenie Parku Krajobrazowego Beskidu Małego utworzono 3 rezerwaty przyrody: Madohora (rezerwat leśny), Szeroka (rezerwat leśny, chroniący buczyny) i Buczyna na Zasolnicy (rezerwat leśny, chroniący buczynę karpacką i grąd subkontynentalny). Fragmenty parku krajobrazowego są również objęte ochroną siedliskową Natura 2000 Beskidu Małego. W południowej części parku znajduje się stanowisko dokumentacyjne – Zamczysko na Ścieszków Groniu. W Beskidzie Małym znajduje się Jaskinia Komonieckiego, będąca pomnikiem przyrody od 1993 r., a w niedalekiej odległości od jaskini Wodospad Dusiołek na potoku Dusica.

Zabytkami dworskimi i obronnymi są dwór obronny z XVII w. w Czańcu, ruiny zamku z XIV w. w Kobiernicach i murowany dwór z XVI w. w Łodygowicach. Walorami sakralnymi są drewniany kościół św. Andrzeja z XVI w. w Gilowicach, barokowy kościół św. Mikołaja w Rychwałdzie, drewniany kościół z XVII w. pw. św. Szymona i Judy Tadeusza w Łodygowicach oraz kościół św. Marii Magdaleny z II poł. XIX w. w Międzybrodziu Bialskim. W Rychwałdzie znajduje się również sanktuarium Matki Boskiej Rychwałdzkiej. W miejscowości Las znajduje się góralska chałupa z 1867 r., a w Ślemieniu ruiny pieca hutniczego. Atrakcją turystyczną jest Góra Żar z elektrownią szczytowo-pompową Porąbka-Żar. Podobnie jak u górali żywieckich i śląskich, na terenie Beskidu Małego kultywuje się elementy folkloru góralskiego. Co roku w niedzielę palmową w Gilowicach odbywa się konkurs na najpiękniejszą palmę wielkanocną, a w wielu miejscowościach w okresie bożonarodzeniowym – przeglądy kolęd i pastorałek góralskich. Ponadto w Międzybrodziu Bialskim odbywa się Święto Morza związane z zbiornikami Kaskady Soły.

Parki jurajskie

Park Krajobrazowy Orlich Gniazd

Park Krajobrazowy Orlich Gniazd - Wypas kóz na Górze Zborów

Park Krajobrazowy Orlich Gniazd w obecnej postaci powstał w skutek połączenia dwóch parków krajobrazowych na terenie byłych województw: katowickiego i częstochowskiego. Południową część parku powołano na mocy Uchwały Wojewódzkiej Rady Narodowej w Katowicach z dnia 20 czerwca 1980 r., zaś północną na mocy uchwały Wojewódzkiej Rady Narodowej w Częstochowie z dnia 17 czerwca 1982 roku. W obu przypadkach utworzono Zespoły Jurajskich Parków Krajobrazowych województw katowickiego i częstochowskiego. W obecnej formie powierzchnia parku wynosi 608,1 km2, a jego otuliny – 600,85 km2. Teren parku położony jest w makroregionach: Wyżyna Krakowsko-Częstochowska (mezoregion Wyżyna Częstochowska), Wyżyna Woźnicko-Wieluńska (mezoregiony Obniżenie Górnej Warty, Wyżyna Wieluńska), Wyżyna Śląska (mezoregion Garb Tarnogórski) w podprowincji Wyżyny Śląsko-Krakowskiej oraz w makroregionie Wyżyny Przedborskiej (mezoregiony Próg Lelowski i Niecka Włoszczowska) w podprowincji Wyżyny Małopolskiej. Park krajobrazowy Orlich Gniazd położony jest w granicach 21 gmin w 3 powiatach: zawierciańskim, myszkowskim i częstochowskim. Park ma kształt wydłużony i ciągnie się od Doliny Białej Przemszy na południu, do Doliny Warty na północy.

Celem ochrony Parku Krajobrazowego Orlich Gniazd jest zachowanie niezwykle cennych walorów przyrodniczych, krajobrazowych i kulturowych oraz stworzenie podstaw wykorzystania tego obszaru dla zaspokojenia potrzeb krajoznawczych, rekreacyjnych, dydaktyczno-naukowych i społecznych.

Na terenie parku krajobrazowego występuje wysoka różnorodność zbiorowisk roślinnych. Spośród zbiorowisk leśnych występują suboceaniczne bory świeże z dominacją sosny pospolitej i brzozy brodawkowatej, kwaśne buczyny niżowe, ciepłolubne buczyny storczykowe, żyzne buczyny sudeckie oraz niewielkie płaty grądów i lasów jaworowych. Do zbiorowisk nieleśnych zalicza się bogate florystycznie i faunistycznie czyżnie czyli zarośla tarninowo-głogowe, występujące w postaci wysp międzypolnych. Gatunkami w czyżniach są śliwa tarnina, głóg jednoszyjkowy i róża polna. Wyjątkowo cennymi zbiorowiskami nieleśnymi obszaru Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej są łąki kośne z ostrożeniem łąkowym, pełnikiem europejskim, kosaćcem syberyjskim i zimowitem jesiennym. Na suchych i nasłonecznionych stokach wzgórz wapiennych występują murawy kserotermiczne i napiaskowe, a na samych skałach – murawy naskalne.

Na terenie Parku Krajobrazowego Orlich Gniazd występuje wiele gatunków roślin wybitnie cennych, wśród których najważniejszą jest warzucha polska, będąca endemitem. Stanowisko tego gatunku w źródłach Centurii jest jedynym w Polsce. Drugim gatunkiem endemitycznym jest przytulia krakowska, której stanowiska znajdują się w okolicach Olsztyna. Cennymi gatunkami są kserofity – rośliny ciepłolubne muraw kserotermicznych: przelot pospolity, dziewięćsił bezłodygowy, dąbrówka kosmata, zawilec wielkokwiatowy, rozchodnik ostry. Gatunkiem muraw naskalnych jest zanokcica naskalna i zanokcica murawowa, oleśnik górski i pięciornik wiosenny. W runie ciepłolubnej buczyny storczykowej rosną: buławik wielkokwiatowy, gnieźnik leśny, bluszcz pospolity, kopytnik pospolity i konwalia majowa, a w runie żyznej buczyny sudeckiej: żywiec dziewięciolistny, żywiec cebulkowy, śnieżyczka przebiśnieg, zawilec gajowy, przylaszczka pospolita i przytulia wonna.

Największymi gatunkami zwierząt żyjącymi na terenie parku są sarny, jelenie i dziki oraz drapieżne kuny domowe, gronostaje, wydry, borsuki i lisy. Otwarte, trawiaste tereny zamieszkuje chomik europejski oraz popielica i orzesznica. Najliczniejszą grupę stanowią nietoperze, których występuje 20 gatunków, między innymi: nocek Natterera, nocek duży, nocek orzęsiony, gacek brunatny, mopek, podkowiec mały i mroczek późny. Z ptaków na terenie parku można spotkać: mazurki, puszczyki, dzięcioły zielone, dzięcioły zielonosiwe, kowaliki, lelki, płomykówki i bociany czarne. Nieliczne cieki zamieszkuje głowacz białopłetwy, piekielnica, różanka i minóg strumieniowy. Oprócz pospolitych gadów (jaszczurki zwinki, żyworódki, padalce, zaskrońce, żmije zygzakowate) na terenie parku żyje gniewosz plamisty. Wśród płazów warto wymienić: kumaka nizinnego, huczka ziemnego, traszkę grzebieniastą, ropuchę paskówkę i żabę trawną. Zbiorowiska murawowe są siedliskiem wielu bezkręgowców – motyli: pazia królowej, pazia żeglarza, mieniaka tęczowca oraz rzadkiego gatunku modraszka telejusa oraz chrząszczy: koziroga dębosza, koziroga bukowca i pachnicy dębowej. W źródłach Wiercicy występuje gatunek górskiego ślimaka – źródlarki karpackiej.

Na terenie Parku Krajobrazowego Orlich Gniazd utworzono 10 rezerwatów przyrody: Zielona Góra, Sokole Góry, Kaliszak, Parkowe, Ostrężnik, Góra Zborów, Bukowa Kępa, Smoleń, Góra Chełm i Ruskie Góry. 7 spośród nich jest rezerwatami leśnymi, 1 rezerwatem leśno-krajobrazowym (Smoleń), 1 - krajobrazowym (Parkowe) oraz 1 rezerwatem przyrody nieożywionej (Góra Zborów). Na terenie parku wyznaczono obszary Natura 2000: Ostoję Olsztyńsko-Mirowską, Ostoję Złotopotocką, Ostoję Kroczycką, Ostoję Środkowojurajską i Przełom Warty koło Mstowa. Ponadto na terenie parku znajdują się użytki ekologiczne: Góry Towarne, Źródliska w Pilicy – Piaski, Olszynka i Bór Pohulanka. Jaskinia Wiercica została ustanowiona stanowiskiem dokumentacyjnym, ze względu na unikatowy charakter korytarzy jaskiniowych i cenne stanowisko nietoperzy. Ponadto na terenie parku znajdują się liczne pomniki przyrody, w większości – ze względu na charakter terenu – nieożywionej: Skała Miłości w Mstowie, Źródła Centurii, Brama Twardowskiego, Źródła Spod Brzozy, Źródła na Białce Zdowskiej oraz ożywionej w formie pojedynczych drzew i alei drzew (w Choroniu, Poraju, Pilicy). Ze względu na specyficzną budowę geologiczną Park Krajobrazowy Orlich Gniazd jest miejscem występowania zjawisk krasowych i licznych form geomorfologicznych. Ostańce wapienne występują w trzech skupiskach: pasma Smoleńsko-Niegowonickiego, Zborowsko-Ogrodzienieckiego i Mirowsko-Olsztyńskiego. Najciekawszymi, mniejszymi grupami skał wapiennych są Góry Towarne, Skały Zegarowe w Smoleniu, Skały na Górze Zamkowej w Ogrodzieńcu, Góra Zborów, Okiennik w Skarżycach, Skały Kroczyckie, Okiennik Rzędkowicki, Góra Kołoczek w Podlesicach, Biblioteka i Apteka w Podlesicach. Obok wychodni skalnych, na terenie parku znajduje się wiele jaskiń z bogatymi formami naciekowymi. Największe ich skupisko występuje w Górach Sokolich (Jaskinia Koralowa, Wszystkich Świętych, Studnisko, Olsztyńska, Urwista, Komarowa, Bednarka, Maurycego, Fikuśna) okolicach Trzebiatowa i Złotego Potoku (Jaskinia Trzebiatowska, Wiercica, Brzozowa, Kryształowa), okolicach Podlesic i Kroczyc (Jaskinia Żabia, Studia Szpatowców, Głęboka, Berkowa) oraz w Dolinie Wodącej (Jaskinia Biśnik i Zegar). Ciekawostką geomorfologiczną jest również przełom Warty koło Mstowa, z kolei ciekawostką krenologiczną są wywierzyska: Źródło Elżbiety i Źródło Zygmunta w dolinie Wiercicy. Interesującym elementem parku są obszary pustynne: Pustynia Błędowska na terenie otuliny parku w Dąbrowie Górniczej – Błędowie i Pustynia Siedlecka w Siedlcu Janowskim.

Walorami kulturowymi Parku Krajobrazowego Orlich Gniazd są liczne stanowiska archeologiczne – Jaskinia Biśnik, Jaskinia Zamkowa w Olsztynie, Góry Towarne oraz Dziadowa Skała koło Podlesic, Góra Birów, Skała Rzędowa w Zawierciu oraz Okiennik Rzędkowicki. Cechą charakterystyczną obszaru Jury Krakowsko-Czestochowskiej są średniowieczne zamki obronne, z których najciekawsze znajdują się w Podzamczu, Smoleniu, Olsztynie, Mirowie, Morsku, Siewierzu i Bobolicach i nazywane są Orlimi Gniazdami. W średniowieczu tworzyły ciąg umocnień i były systemem warownym, chroniącym Kraków. W Złotym Potoku znajduje się Pałac Raczyńskich i dworek Krasińskich w otoczeniu parku przypałacowego. Również w Pilicy znajduje się klasycystyczny pałac Padniewskich z XVII w. Ważnym elementem dziedzictwa kulturowego Jury Krakowsko-Częstochowskiej są zabytki sakralne, do których należą: średniowieczny zespół klasztorny w Wancerzowie, sanktuarium w Leśniowie (dzielnica Żarek), gotycki kościół św. Jana Chrzciciela w Pilicy, kościół św. Barbary w Żarkach oraz drewniany kościół w Zrębicach. Ważnym elementem krajobrazu jurajskiego są małe formy architektury drewnianej – przydroże lub śródpolne krzyże i kapliczki np. kaplica św. Jana Nepomucena przy źródłach Warty w Kromołowie, przydrożny krzyż między Mstowem i Krasicami, kaplica św. Idziego w Zrębicach, kaplica z cudownym dzwonkiem w Sokolnikach Poprzecznych, krzyż na Górze Biakło i kaplica Zesłania Ducha Świętego w Czatachowie. W Mstowie i Żarkach znajdują się zabytkowe zespoły stodół z przełomu XIX i XX w., będące przykładem architektury lokalnej. Spośród zabudowy gospodarczej warto wymienić pstrągarnię z 1881 r. w Złotym Potoku z systemem stawów hodowlanych, młyn wodny Kołaczew w Złotym Potoku, drewnianych spichlerz z 1783 r. w Udorzu i folwark z kuźnia i owczarnią w Antolce.

Park Krajobrazowy Stawki

Park Krajobrazowy Stawki powstał na mocy Uchwały Wojewódzkiej Rady Narodowej w Częstochowie z 17 czerwca 1982 r. . Powierzchnia parku wynosi 17,32 km2, a powierzchnia otuliny 24,34 km2, która bezpośrednio sąsiaduje z otuliną Parku Krajobrazowego Orlich Gniazd. Park Krajobrazowy Stawki fizycznogeograficznie położony jest w Progu Lelowskim i Niecce Włoszczowskiej, będących mezoregionami Wyżyny Przedborskiej. Administracyjnie park położony jest w powiecie częstochowskim na terenie gminy Przyrów. Przez teren parku przepływa silnie meandrująca i tworząca rozlewiska Wiercica – dopływ Warty.

Park został powołany celem ochrony łęgów jesionowo-olchowych i grądów niskich z ostojami jodły pospolitej.

Ze względu na uwarunkowania hydrograficzne i geologiczne, na terenie parku występują zbiorowiska typowe dla obszarów podmokłych. Najważniejszym zbiorowiskiem parku są lasy łęgów jesionowych, olszowych, grądów wilgotnych i olsów (z rzadkim olsem porzeczkowym). Ponadto występują zbiorowiska borowe: bory bagienne, bory sosnowe i bory jodłowe. Spośród zbiorowisk nieleśnych należy wymienić: śródleśne łąki, torfowiska i bagna. Równie częste są zbiorowiska wodne, wykształcone w licznych stawach rybnych.

Na terenie parku występują cenne gatunki roślin: widłaki jałowcowate, kosaćce żółte, rzeżucha niecierpkowa i psianka słodkogórz, kukułki plamiste, kukułki szerokolistne, rosiczki okrągłolistne, wawrzynki wilczełyka i zawilce gajowe. W parku rosną rzadkie gatunki górskie, do których można zaliczyć: liczydło górskie, mannę gajową, storczyk Fuchsa i skrzyp olbrzymi.

Teren Parku Krajobrazowe Stawki zamieszkują popularne gatunki ssaków leśnych: sarna, dzik, jeleń, kuna leśna i borsuk. Podmokłe tereny upodobały sobie ptaki wodne: kaczki i bociany czarne, żurawie oraz błotniaki stawowe, a także jastrzębie, krogulce, dzięcioły zielone, turkawki i wilgi. Płazy i gady reprezentują: traszki zwyczajne, zaskrońce i żmije zygzakowate, ropuchy szare i jaszczurki żyworodne. Na terenie parku występuje 79 gatunków motyli, między innymi: paź królowej, mieniak tęczowiec i mieniak struźnik.

Najcenniejszy fragment drzewostanu olszowo-jesionowego objęto ochroną rezerwatową – rezerwat Wielki Las. Ponadto w uroczysku Babski Las planuje sie utworzenie drugiego rezerwatu, chroniącego fragmenty boru jodłowego i grądu z dębami szypułkowymi.

Elementy dziedzictwa kulturowego na terenie Parku Krajobrazowego Stawki ograniczają się do dworu z XIX w. wraz z zabytkową studnią w Żurawiu, kościoła św. Bartłomieja z XV w. i kapliczki cmentarnej św. Barbary z XVI w. w Żurawiu. Ponadto w tej miejscowości znajduje się stanowisko archeologiczne – grodzisko stożkowe.

Załęczański Park Krajobrazowy

Załęczański park Krajobrazowy utworzono na mocy uchwały Wojewódzkiej Rady Narodowej w Sieradzu z dnia 5 stycznia 1978 r. Powierzchnia parku wynosi 147,5 km2, z czego na terenie województwa śląskiego znajduje się 8,77 km2. Park krajobrazowy otoczony jest otuliną o powierzchni 120,1 km2 (na terenie województwa śląskiego – 27,17 km2). Załęczański Park Krajobrazowy leży na terenie Wyżyny Wieluńskiej, zaś administracyjnie na terenie trzech województw: łódzkiego (większa część parku), opolskiego (fragment otuliny) i śląskiego (niewielki fragment parku i otuliny). W części województwa śląskiego położony jest w gminie Lipie w powiecie kłobuckim. Główną rzeką przepływającą przez teren parku jest Warta z licznymi dopływami.

Celem utworzenia Załęczańskiego Parku jest ochrona wyodrębnionych z otoczenia swoistych walorów przyrodniczo-krajobrazowych, uznanych powszechnie za godne ochrony prawnej jako wartości unikalne dla nauki, nauczania i wychowania, zapewnienia trwałości i różnorodności ekosystemów oraz dla wypoczynku i rekreacji.

Lesistość parku szacuje się na ok. 50%, a lasy stanowią zbiorowiska borowe (wyżynny jodłowy bór mieszany), dąbrowy i buczyny oraz zbiorowiska nadrzeczne: wikliny nadrzeczne, łęgi wierzbowo-topolowe, łęgi jesionowo-olszowe i olsy. Tereny nieleśne porastają murawy napiaskowe, wrzosowiska, zarośla jałowcowe i żarnowczyska z macierzanką piaskową. Zbiorowiskiem trawiastym są łąki trzęś licowe. Ze względu na występowanie licznych elementów hydrograficznych (stawy, starorzecza Warty), dość powszechnie reprezentowane jest zbiorowisko wodne – zespół lilii wodnych.

W Załęczańskim Parku Krajobrazowym rosną cenne gatunki roślin: rojnik pospolity, szałwia okręgowa, czosnek skalny, głowienka wielkokwiatowa, przytulia wonna, pierwiosnka lekarska. Wśród roślin wodnych należy wymienić grzybienie białe i grążele żółte. Występują również gatunki paproci: nerecznica samcza, nerecznica krótkoostna, zanokcica skalna i zankocica murowa.

Ssaki reprezentowane są przez jelenie, dziki, sarny, bobry i wydry, chomiki oraz nietoperze, których w jaskiniach parku żyje 12 gatunków: nocek rudy, nocek Brandta, nocek Bachsteina, nocek łydkowłosy, nocek Natterera i gacek brunatny. Na terenie Załęczańskiego Parku Krajobrazowego miejsca lęgowe mają ptaki: tracz nurogęś, gągoł, kaczka krzyżówka, zimorodek, błotniak stawowy, błotniak łąkowy, bocian czarny, remiz oraz gatunki drapieżne: puszczyk, pójdźka, myszołów, jastrząb i krogulec. W Warcie żyją brzany, świnki i klenie. Płazy są reprezentowane przez traszki grzebieniaste, kumaki nizinne, grzebiuszki ziemne, ropuchy paskówki, rzekotki drzewne, żaby wodne, a gady przez popularne gatunki jaszczurek – zwinki i żyworódki, padalca, zaskrońca i żmii zygzakowatej. Bezkręgowcami na terenie parku są motyle: modraszki adonisy, ariony i wieloboczki.

W części Załęczańskiego Parku Krajobrazowego, położonej w województwie śląskim utworzono trzy rezerwaty przyrody: Bukowa Góra i Stawiska jako rezerwaty leśne oraz Szachownica jako rezerwat geologiczny. Rezerwat Szachownica jest równocześnie siedliskowym obszarem Natura 2000, utworzonym w celu ochrony drugiego pod względem wielkości zimowiskiem nietoperzy w Polsce. Rezerwat geologiczny utworzono w celu ochrony Jaskini Szachownica, będącej osobliwością geologiczną (odmienna geneza od pozostałych jaskiń jurajskich) z skamieniałościami amonitów, belemnitów i gąbek na ścianach jaskini.

Na uwagę zasługują elementy dziedzictwa kulturowego: pozostałości zespołu dworsko-parkowego z XIX w. w Parzymiechach, kościół pochodzenia gotyckiego, wielokrotnie przebudowany w Parzymiechach oraz liczne kościółki w stylu wieluńskim w Łaszewie, Grębieniu, Popowicach i Wierzbiu. Ponadto na terenie parku znajdują się stanowiska archeologiczne w Grabarzach, Parzymiechach i Giętkowiźnie.

Pozostałe parki

Park Krajobrazowy Cysterskie Kompozycje Krajobrazowe Rud Wielkich

Park Krajobrazowy Cysterskich Kompozycji Rud Wielkich utworzono na mocy Rozporządzenia Wojewody Katowickiego z dnia 23 listopada 1993 roku. Powierzchnia parku wynosi 634 km2 (493,9 km2 obszaru parku i 140,1 km2 otuliny) i obejmuje teren gmin: Czerwionka-Leszczyny, Knurów, Kuźnia Raciborska, Lyski, Nędza, Orzesze, Pilchowice, Racibórz, Rybnik, Suszec, Sośnicowice, Żory, Gaszowice, Jejkowice i Kornowac, będąc jednym z największych parków krajobrazowych w Polsce. Siedzibą parku są Rudy Wielkie. Pod względem fizycznogeograficznym park krajobrazowy położony jest w mezoregionie Płaskowyżu Rybnickiego i Wyżyny Katowickiej (makroregion Wyżyna Śląska w prowincji Wyżyn Polskich) oraz w Kotlinie Raciborskiej (makroregion Nizina Śląska w prowincji Nizin Środkowopolskich).

Park Krajobrazowy Cysterskie Kompozycja Krajobrazowe Rud Wielkich został powołany w celu ochrony walorów przyrodniczych, kulturowych i krajobrazowych, związanych z gospodarczą działalnością cystersów. Kompozycja przyrodniczo-kulturowa została świadomie ukształtowana przez cystersów już w XIII i XIV wieku. Szczególnej ochronie podlegają zabytkowe układy przestrzenne Rud Wielkich wraz z otaczającą siecią dróg i stawów „paciorkowych”, będących pozostałością gospodarki leśnej i rybackiej cystersów.

Park położony jest na terenie dawnej Puszczy Śląskiej, współcześnie silne przekształconej działalnością gospodarczą. Lasy stanowią ponad 50% obszaru parku i składają się głownie z drzewostanów borowych z głównym składnikiem sosny zwyczajnej i świerka, ale również z fragmentarycznie występującymi lasami mieszanymi (głównie grądami, buczynami, a w dolinach rzek łęgami i olsami). W obszarze parku stwierdzono występowanie 48 gatunków roślin chronionych m.in. gatunków paproci: długosz królewski, pióropusznik strusi, podrzeń żebrowiec i rzadko występującej salwinii pływającej. Ponadto w parku występują rzadkie rośliny środowisk wodnych: kotewka-orzech wodny, grążel żółty; roślin torfowiskowych: rosiczka okrągłolistna, rosiczka długolistna czy widłak torfowy. W parku rosną gatunki storczyków: storczyk plamisty, kruszczyk siny, storczyk szerokolistny i kruszczyk błotny. W Parku Krajobrazowym Cysterskich Kompozycji Krajobrazowych Rud Wielkich występują rośliny zagrożone wymarciem: aldrowanda pęcherzykowata, nadwodnik okółkowy, lindernia mułowa, narecznica grzebieniasta, jezierza mniejsza oraz ponikło jajowate.

Na terenie parku krajobrazowego odnotowano występowanie 209 gatunków zwierząt objętych ochroną, wśród których znajdują się gatunki ptaków narażone na wyginiecie: kormoran czarny, czapla purpurowa, hełmiatka, błotniak zbożowy, bielik i orlik krzykliwy. Na terenie parku żyje również żółw błotny oraz rzadki gatunek chrząszcza - jelonek rogacz. Spośród dużych ssaków teren parku zamieszkują jelenie szlachetne, daniele, sarny i dziki oraz mniejsze: koszatki, piżmaki, borsuki, gronostaje, jenoty i introdukowane bobry europejskie. Spotkać można nietoperze: nocka dużego, nocka wąsatka i mopka. Wśród płazów należy wymienić: traszkę grzebieniastą, kumaka nizinnego, kumaka górskiego i ropuchę paskówkę. Teren parku zamieszkują gady: jaszczurki zwinki, padalce zwyczajne i żmije zygzakowate.

Na terenie Parku Krajobrazowego Cysterskich Kompozycji Krajobrazowych Rud Wielkich znajduje się 1 rezerwat przyrody – Łężczak, będący równocześnie obszarem Natura 2000 Stawy Łężczok. Na terenie parku znajdują się 4 użytki ekologiczne: Kencerz w okolicach Gotartowic, Meandry Rzeki Rudy w Stodołach, Starorzecze przy Klasztorze w Rudach oraz Łąka trzęślicowa w Małej Nędzy. Od lat 90. projektuje się utworzenie drugiego rezerwatu Głębokie Doły w okolicach Książenic. W granicach parku rośnie kilkaset drzew uznanych za pomniki przyrody ożywionej, głównie lip, dębów i jesionów. Na szczególną uwagę zasługują liczne aleje drzew np. w Rudach Wielkich i Łężczoku.

Na terenie parku znajdują się wysokiej wartości walory kulturowe, związane z działalnością klasztoru cystersów, który w 1258 roku otrzymał w Rudach Wielkich nadanie ziemskie z rąk Księcia Władysława. Od XIII wieku cystersi prowadzili wysoko rozwiniętą gospodarkę, przy równoczesnym świadomym kształtowaniu okolicznego krajobrazu. Do ich gospodarczych osiągnięć należały: utworzenie i prowadzenie gospodarstw rybnych (m.in. w stawach Łężczok), budowa sieci dróg na kształt pajęczyny, okalających Rudy Wielkie, uruchomienie klasztornego browaru, kopalni rudy, kuźnicy, smolarni, folwarku, pierwszego wielkiego pieca i huty szkła. Ponadto cystersi specjalizowali się w ogrodnictwie i sadownictwie (założenie winnicy w Winnej Górze, uprawa tytoniu i drzew morwowych z hodowlami jedwabników) oraz leśnictwie i architekturze krajobrazu (tworzenie planowanych założeń parkowych i wprowadzanie do nich gatunków egzotycznych). Również wysoko rozwinięta była architektura i budownictwo cysterskie, po którym zostało wiele zabytków. Najważniejszym z nich jest założenie klasztorne w Rudach Wielkich z lat 1671-1680, do którego w 1730 roku dobudowano pałac opacki, tworząc kompleks klasztorno-pałacowy otoczony zabytkowym parkiem. W bliskim sąsiedztwie znajduje się kościół parafialny pw. Najświętszej Maryi Panny w Rudach Wielkich z połowy XIII wieku, z wyposażeniem barokowym z XVIII wieku. Stanowi on jeden z nielicznych przykładów architektury romańskiej w województwie śląskim, chociaż został przebudowywany w późniejszych okresach i z widocznymi elementami gotyckimi i barokowymi. Do kompleksu klasztornego w Rudach Wielkich zalicza się również szpital Sióstr Św. Franciszka (Szpitalik Rogera) z 1858 r., w którym znajduje się obecnie siedziba Oddziału Terenowego Zespołu Parków Krajobrazowych Województwa Śląskiego, a wcześniej Dyrekcja Parku Krajobrazowego Cysterskich Kompozycji Krajobrazowych Rud Wielkich. Na terenie parku krajobrazowego znajdują się zabytkowe, drewniane kościoły w Bełku, Palowicach, Wilczy i Wielopolu, zabudowania dworskie w Palowicach z XIX w., Lyskach z XIX w., Markowicach z XVIII w., Woszczycach z XIX w., Pilchowicach z XVIII w., zespół pałacowo-parkowy w Wilczy i dwór w Stodołach z XVIII w. Gospodarczą działalność w obszarze potwierdzają zabytki: gichty – pozostałości po hucie „Waleska” w Palowicach (XIX w.), spichlerz dworski w Lyskach i drewniany młyn wodny w Turzach z XVII w. Na obszarze parku znajdują się zabytki archeologiczne w postaci grodzisk wczesnośredniowiecznych w Górkach (XIII w.), Nędzy i Pilchowicach.

Jednym z głównych elementów zagospodarowania turystycznego jest kolejka wąskotorowa (o statusie zabytku) linii Bytom Karb-Markowice ze stacją w Rudach, która jest elementem Szlaku Zabytków Techniki Województwa Śląskiego. Kolejka wąskotorowa kursuje na trasie Rudy-Paproć-Rudy.

Park Krajobrazowy Lasy nad Górną Liswartą

Park Krajobrazowy Lasy nad Górną Liswartą - Stanowisko różanecznika katawbijskiego

Park Krajobrazowy Lasy nad Górną Liswartą powstał 21 grudnia 1998 roku na mocy Rozporządzenia Wojewody Częstochowskiego. Park ma powierzchnię 387,31 km2, a jego otulina 124,03 km2. Położony jest w zlewni Liswarty na terenie kompleksu Lasów Lublinieckich. Fizycznogeograficznie jest to obszar makroregionu Wyżyny Woźnicko-Wieluńskiej, z mezoregionami Obniżenia Liswarty, Progu Herbskiego i Progu Woźnickiego. Administracyjne park krajobrazowy leży na terenie gmin: Blachownia, Boronów, Ciasna, Herby, Kochanowice, Konopiska, Koszęcin, Panki, Przystajń, Starcza, Woźniki i Wręczyca Wielka. Przez teren parku przepływa rzeka Liswarta. Nadzór nad terenem parku krajobrazowego bezpośrednio sprawuje Terenowy Oddział Biura Zespołu Parków Krajobrazowych Województwa Śląskiego w Kalinie.

Celem utworzenia Parku Krajobrazowego Lasy nad Górną Liswartą jest ochrona specyficznej fizjonomii krajobrazu dorzecza Liswarty jako syntezy wartości przyrodniczych i kulturowych.

Lesistość Parku Krajobrazowego Lasy nad Górną Liswartą jest stosunkowo wysoka i wynosi 60%. Największym powierzchniowo jest zbiorowisko boru mieszanego i subatlantyckiego boru sosnowego. Niewielkie połacie zajmują cenne zbiorowiska sosnowych borów bagiennych, a także brzeziny bagienne, łęgi olszowo-jesionowe, podgórskie łęgi jesionowe, grądy subkontynentalne, świetliste dąbrowy i jodłowe bory mieszane. Tereny nieleśne stanowią głównie łąki i pastwiska, w większości silnie zmienione antropogenicznie. Cennymi zbiorowiskami nieleśnymi są występujące w niewielkich fragmentach łąki trzęślicowe oraz niżowe i górskie łąki świeże. Na terenach podmokłych utworzyły się torfowiska, a w okolicach zbiorników wodnych zbiorowiska wodne z grzybieniem białym i salwinią pływającą. Piaszczyste gleby sprzyjają występowaniu suchych wrzosowisk.

Na terenie parku Krajobrazowego Lasy nad Górną Liswartą rosną 94 gatunki podlegające ochronie prawnej, z których kilkanaście znajduje się na liście gatunków zagrożonych. Rzadkim i cennym gatunkiem jest sierpowiec błyszczący oraz koniczyna łubinowata, będąca reliktem holoceńskim. Pozostałym gatunkami roślin godnymi uwagi są: cis pospolity, długosz królewski, lilia złotogłów, pływacz zachodni, podrzeń żebrowiec, przylaszczka pospolita, wawrzynek wilczełyko, widłak goździsty, rosiczka okrągłolistna oraz storczyk - kukułka Fuchsa. Na łąkach rosną mieczyki dachówkowate, kosaćce syberyjskie, pełniki europejskie oraz trzęślica modra. Gatunkami niższych partii leśnych są bez koralowy, parzydło leśne, czosnek niedźwiedzi, liczydło górskie, narecznica górska i starzec Fuchsa. Osobliwością parku jest stanowisko różanecznika katawbijskiego, będące pomnikiem przyrody i znajdujące się w lesie w okolicy Pawełek. Jest to stanowisko pochodzenia antropogenicznego, ale rosnące w stanie dzikim.

Dużymi ssakami występującymi na terenie parku są: dziki, sarny, jelenie a także łosie. Mniejszymi gatunkami są: borsuki, zające szaraki, lisy, jenoty, gronostaje oraz związane z siedliskami wodnymi bobry, piżmaki i wydry, a także kilka gatunków nietoperzy. Rzadkimi gatunkami, zagrożonymi wyginięciem są gryzonie - popielica szara oraz koszatka. Teren parku zamieszkuje 155 gatunków ptaków lęgowych. Najcenniejszymi gatunkami są orzeł bielik, derkacz, bąk, orlik krzykliwy, kobuz, dudek, czapla biała i siwa, lelek, żuraw oraz sowa płomykówka. W wodach rzecznych i stawach żyje 35 gatunków ryb, w tym gatunki cenne: brzana, lipień, koza, śliz, różanka, piskorz, boleń i sum oraz dwa gatunki minogów – strumieniowy i ukraiński. Dopływy Liswarty zasiedla rak szlachetny. Wśród gadów należy wymienić gniewosza plamistego, żółwia błotnego oraz gatunki popularne: jaszczurkę zwinkę, żyworódkę, padalca, zaskrońca i żmiję zygzakowatą. Żyjącymi w parku płazami są: kumak nizinny, ropucha szara, ropucha paskówka, traszka grzebieniasta, rzekotka drzewna i żaba trawna.

Na terenie Parku Krajobrazowego Lasy nad Górną Liswartą znajdują się rezerwaty leśne: Łęg nad Młynówką, Cisy w Łebkach oraz Cisy nad Liswartą, chroniące zbiorowiska leśne z gatunkiem cisa pospolitego oraz Rajchowa Góra chroniący świeży bór mieszany. Na terenie parku znajduje się również obszar siedliskowy Natura 2000 Łęgi w lasach nad Liswartą. W Parku Krajobrazowym Lasy nad Górną Liswartą utworzono 5 użytków ekologicznych: Bagno w Jeziorze, Bagienko w Pietrzakach, Jeziorko, Brzoza oraz Żwirowiska w Cieszowej. Ponadto w parku jest 65 pomników przyrody, z czego większość jest pomnikami w formie drzew lub alei drzew (np. aleja w Zumpach). Pomnikami przyrody nieożywionej są głazy narzutowe w Olszynie i Sadowie.

Elementami dziedzictwa kulturowego są zabytki pałacowe i dworskie: zespół pałacowo-parkowy z początku XIX w. w Kochcicach, zespół pałacowy w Kochanowicach, dwór z XIX w. w Cieszowej, pozostałości dworu w Aleksandrii, Boronowie, zespół pałacowy w Zborowskim i dwór w Ciasnej. Zabytkami sakralnymi są: drewniany kościół z pocz. XVII w. w Boronowie, drewniany kościół z pocz. XVIII w. w Cieszowej, kościół parafialny z pocz. XIX w. w Kochanowicach, kapliczka św. Barbary w Zumpach (połowa XVIII w.), kapliczka św. Jana Nepomucena z XVIII w Boronowie i kapliczka św. Małgorzaty w Dębowej Górze. W Pawełkach znajduje się stanowisko archeologiczne kultury łużyckiej – cmentarzysko. W Cieszowej znajduje się zabytkowy zespół folwarczny ze spichlerzem z XVIII w., a w wsi Hadry rządcówka, spichlerz, czworak i obora z 1781 r. Ciekawostką jest drewniana fabryka fajek z połowy XIX wieku w Zborowskiem, piec hutniczy i młyn wodny w Niwkach, dawna gorzelnia z XIX w. w Prądach, pozostałości huty z 1834 r. w Blachowni oraz drewniany młyn wodny z 1830 r. w Klucznie.

Bibliografia

1. Antoniewicz M., Zamki na Wyżynie Krakowsko-Częstochowskiej: geneza, funkcje, konteksty, Kielce 1998, s. 174.
2. Barański M., Beskid Śląski. Przewodnik, Pruszków 2007, s. 496.
3. Cabała S i inni, Osobliwości przyrodnicze województwa śląskiego, red. W. Włoch, Katowice 1999, s. 144.
4. Celiński F., Wika S., Zagrożenia żywych zasobów przyrody województwa katowickiego, Katowice 1992, s. 73.
5. Czylok A., Chronione gatunki zwierząt w Parku Krajobrazowym Cysterskie Kompozycje Krajobrazowe Rud Wielkich, „Scripta Rudensia”, nr 1 (1994), s. 119-132.
6. Dulias R., Hibszer A., Ochrona przyrody, w: Województwo śląskie. przyroda. gospodarka. Dziedzictwo kulturowe, Krzeszowice 2004, s. 56-79.
7. Figiel S. i inni, Beskid Żywiecki. Przewodnik, Pruszków 2012, s. 520.
8. Krysiak J. B., Markiewicz J., Skrzypczyk S., Przyroda województwa częstochowskiego, Częstochowa 1993, s. 103.
9. Konopka Z., O ochronie dziedzictwa cystersów na Górnym Śląsku. Historia tworzenia Parku Krajobrazowego p.n. Cysterskie Kompozycje Krajobrazowe Rud Wielkich i jego znaczenie w systemie przestrzennym Górnego Śląska, „Scripta Rudensia”, nr 1 (1994), s. 13-21.
10. Owczarek J., Zabytki na terenie Parku Krajobrazowego Cysterskie Kompozycje Krajobrazowe Rud Wielkich – Stan wiedzy, problematyka konserwatorska, „Scripta Rudensia”, nr 1 (1994), s. 25-34.
11. Rąkowski G. i inni, Parki krajobrazowe w Polsce, Warszawa 2004, s. 719.
12. Rostański K., Chronione i rzadkie wartości botaniczne na terenie Parku Krajobrazowego Cysterskie Kompozycje Krajobrazowe Rud Wielkich. Część 1., „Scripta Rudensia”, nr 1 (1994), s. 77-91.
13. Rostański K., Chronione i rzadkie wartości botaniczne na terenie Parku Krajobrazowego Cysterskie Kompozycje Krajobrazowe Rud Wielkich. Część 2., „Scripta Rudensia”, nr 1 (1994), s. 93-104.
14. Tokarska-Guzik B., Parki krajobrazowe i obszary chronionego krajobrazu, w: Przyroda województwa katowickiego, red. K. Rostański, Krzeszowice 1997, s. 97-106.
15. Truś R., Beskid Mały. Przewodnik, Pruszków 2014, s. 368.
16. Urząd Wojewódzki w Częstochowie, Zamki Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej. red. J. Fidura, wyd. Centralny Ośrodek Informacji Turystycznej Oddział w Częstochowie, Częstochowa 1995, s. 12.
17. Ustawa o ochronie przyrody z 16.04.2004 r. (Dz.U. 2004 Nr 92 poz. 880).
18. Wika S., Lasy województwa śląskiego: wczoraj, dziś i jutro, Krzeszowice 1999, s. 152.
19. Wojtasik A i inni, Przyroda parków krajobrazowych województwa śląskiego, red. J. Mastaj, Katowice, Będzin 2015, s. 80.
20. Wolnik F., Działalność gospodarcza cystersów z Rud, „Architectus”, T. 3 (35) (2003), s. 18-26.
21. Zespół Parków Krajobrazowych Województwa Śląskiego, Park Krajobrazowy Lasy nad Górną Liswartą. red. J. Mastaj, Katowice, 2008, s. 31.
22. Zespół Parków Krajobrazowych Województwa Śląskiego, Park Krajobrazowy Orlich Gniazd, Stawi, Załęczański. red. J. Mastaj, Katowice 2008, s. 55.
23. Zespół Parków Krajobrazowych Województwa Śląskiego, Park Krajobrazowy Żywiecki, Beskidu Śląskiego, Beskidu Małego. red. Z. Chromik, R. Krause, J. Mastaj, Katowice 2008, s.71.

Źródła on-line

Centrum Dziedzictwa Przyrody Górnego Śląska

Chata Kawuloka w Istebnej

Interaktywna Mapa Form Ochrony Przyrody, Geoserwis Generalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska

Oficjalna strona Zabytkowej Stacji Kolejki Wąskotorowej w Rudach

Projekt LIFE+ „Ochrona cennych przyrodniczo siedlisk nieleśnych, charakterystycznych dla obszaru Parku Krajobrazowego Orlich Gniazd”

Projekt LIFE+ „Ochrona zbiorowisk nieleśnych na terenie Beskidzkich Parków Krajobrazowych”

Regionalna Dyrekcja Ochrony Środowiska w Katowicach

Rejestr zabytków województwa śląskiego

Zespół Parków Krajobrazowych Województwa Śląskiego